Ucieczka od Ja- dylematy tożsamości
dr Magdalena Błażek
Instytut Psychologii UG
` Dawno, dawno temu człowiek wykształcił wyidealizowaną koncepcję wszechpotencji, którą uczynił swoim bogiem. Dzisiaj- uczynił siebie samego niemal bogiem. Ale współczesny człowiek nie jest już szczęśliwy w swoim boskim wcieleniu'. S. Freud
Ja ukształtowane jest z ciała i zbioru definicji opisujących osobę.
Definicje te dotyczą myśli, uczuć, intencji, cech osobowości, talentów, możliwości poznawczych, strategii, sposobów rozwiązywania problemów, stylów interakcji, ról społecznych, historii rodziny, kariery zawodowej, zobowiązań, wartości, relacji przyjacielskich, uczuciowych i rodzinnych, celów, obowiązków, przyszłych możliwości.
Tożsamość człowieka zatem składa się ze znaczeń. Takie Ja wyraża się poprzez potrzebę więzi i pragnienie bycia członkiem większej społecznej całości, przez pragnienie sprawowania kontroli i wywierania wpływu- gdy Ja traci zdolność kontroli wykształca jej iluzje. Wyraża się poprzez normy i wartości, cele i oczekiwania, poprzez idealne obrazy siebie i świata.
Jeśli w kulturze powstaje oczekiwanie posiadania przez każdą jednostkę autonomicznej, unikalnej, pełnej potencjału możliwego do zaktualizowania osobowości, Ja wykształca tendencje do ucieczki od samego siebie.
Wiele paradoksalnych, dziwnych zachowań stanowi rodzaj ucieczki. Każda osoba w zachodnim społeczeństwie otrzymała prezent w postaci nadmiernie rozbudowanego Ja.
Cieszymy się, z korzyści jakie z tego czerpiemy, ale jednocześnie zapominamy, jak wiele kosztuje nas utrzymanie Ja w dobrej kondycji.
Współczesny człowiek podejmuje ogromną ilość działań mających na celu utrzymanie pozytywnego wizerunku Ja: ilość tych działań sprawia wrażenie pełnoetatowego zajęcia.
Ucieczka od Ja: uwolnienie się od ciągłej walki o utrzymanie określonego wizerunku.
Oznacza rezygnację z motywacji, napięć, oczekiwań, zobowiązań, odpowiedzialności, które czynią życie stresującym.
Oznacza odcięcie się od wszelkich możliwych definicji Ja i stanie się ciałem.
Ucieczka wymaga manipulacji własnym umysłem w celu uniknięcia samoświadomości, własnej tożsamości, zapomnienia kim się jest- przynajmniej na chwilę
Ucieczka jest odpowiedzią na problemy związane z tym, jak człowiek postrzega siebie i jaki ma emocjonalny stosunek do własnej osoby.
Badania wskazują, że tego rodzaju zachowania dotyczą przede wszystkim ludzi o wysokiej samoocenie i wysokim statusie społecznym.
Większość form ucieczki od Ja wyraźnie prowadzi do koncentracji na ciele i pochodzących z ciała doznaniach, co znacznie ogranicza lub całkowicie eliminuje bardziej znaczące treści związane z wartościowością Ja.
Człowiek dąży do ucieczki od Ja z trzech podstawowych powodów:
aby uniknąć myślenia o sobie źle zwykle w obliczu klęski, nieszczęścia;
aby uzyskać chwilową ulgę od napięcia wywołanego koniecznością utrzymania pozytywnego obrazu Ja;
aby poszukiwać transcendencji w zgubieniu własnego Ja
Autodestrukcja:
ludzie , którzy oczekują porażki będą próbowali ją ponieść (idea związana z fenomenem samospełniającego się proroctwa),
osoby z niską samooceną będą próbowały potwierdzać swoje sądy (autoweryfikacja)- czasem do tego stopnia, że będą sabotowały swoje własne działania
słabe poparcie w badaniach, choć model reakcji na sukces u osób mających niską samoocenę jest inny- nie reagują zwiększeniem wysiłku, wycofują się w obawie przed porażką, która obniży wartość ich wyniku, szczególny lęk przed sukcesem stwierdza się u kobiet.
Odnoszenie sukcesu może spowodować oczekiwania kontynuowania tych działań
wybieranie cierpienia- rezultat oczekiwania, że ma ono nastąpić; -
strategia samoutrudniania- niepokój związany z własnymi możliwościami osiągania sukcesów;
upijanie się i nadużywanie narkotyków- główną przyczyną jest chęć pozbycia się samoświadomości
nieprzestrzeganie zaleceń lekarzy- 80-20% pacjentów wykonuje max. 75% zaleceń
Proces ucieczki: istnieje rozróżnienie między ucieczką od i ucieczką do (ludzie pragną uciekać od stresujących myśli i bolesnych emocji lub uciekać ku ekstazie i doświadczeniom optymalnym).
Ucieczka od Ja nie jest zwykłym wymazywaniem myśli o Ja i uczuć odnoszących się do Ja (te procesy są mało skuteczne).
Metody ucieczki od Ja:
przeniesienie uwagi na inne aspekty Ja (przy interkorelacji wewnętrznej struktury Ja nie jest to łatwe)
zawężenie pola samoświadomości do wąskiego aspektu Ja, zwykle do obserwacji funkcji cielesnych
Procesy poznawcze towarzyszące ucieczce od Ja:
odrzucenie znaczenia,
skrócenie FTP,
koncentracja na detalach, ścisłych procedurach,
sztywność i banalność myślenia.
Odrzucenie jakichkolwiek znaczeń Ja jest podstawowym procesem.
Poprzez zaprzestanie myślenia o wartościowości Ja jednostka unika emocjonalnych konsekwencji ewentualnych konkluzji.
Skrócenie FTP- stan, w którym wszystko co wykracza poza tu i teraz nie ma żadnego znaczenia,
nie istnieją związki między Ja aktualnym a Ja przyszłym
jednostka angażuje się w aktywność nie mającą żadnego większego znaczenia.
Teraźniejszość staje się niekończącym wymiarem czasu.
Koncentracja uwagi na drobnych, mało znaczących sprawach, co ogranicza myślenie o celach, przyszłości, własnych wynikach i osiągnięciach.
Badania wskazują, że ludzie, którzy stoją w obliczu negatywnych rezultatów własnych działań lub wątpliwych ocen moralnych siebie samego mają tendencję do koncentracji na szczegółach i procedurach.
Badania potwierdzają skłonność człowieka do koncentracji na szczegółach, gdy z jakichś powodów próbuje on uniknąć powiązanych z Ja treści zawierających znaczenie (Naziści wykazywali silną koncentrację na szczegółach i nie rozważali znaczenia podejmowanych przez siebie działań).
Zawężenie mentalne prowadzi do zamknięcia poznawczego na nowe idee i możliwości.
Umysł staje się mało elastyczny i skoncentrowany na dopływających bodźcach.
Przetwarzanie informacji staje się powierzchowne i są one mało znaczące.
Konsekwencje ucieczki:
pasywność i impulsywność- Ja pozbawione znaczenia pozbawia się swoich podstawowych funkcji: refleksji, podejmowania decyzji, ewaluacji, planowania itp.
Pasywność umożliwia unikanie zobowiązania, odpowiedzialności, oceny itp..
Ważną kategorią działań pozbawionych znaczenia są działania impulsywne (brak refleksji, planowania, odpowiedzialności). Jednostka nie jest w pełni świadoma swojego działania
Stłumienie emocji- stany emocjonalne powstają jako rezultat zdarzeń, które są definiowane w kategoriach kulturowo-społecznych oczekiwań, wartości, możliwości.
Zaniechanie myślenia o problemach mających istotne znaczenie dla Ja prowadzi do wyłączenia systemu emocjonalnego odbierania rzeczywistości.
Istnieje ścisły związek między JA a powstawaniem stanów emocjonalnych - ucieczka od Ja prowadzi do zaniknięcia ich przyczyny.
Usunięcie zakazów- ucieczka od Ja prowadzi do zanikania przyczyn, dla których określone zachowania nie były podejmowane.
Badania wskazują na istnienie ścisłego związku między nadającym znaczenie Ja stanem samoświadomości a kontrolą zachowania z poziomu nakazów. Ucieczka prowadzi do zmiany tego wzorca i pozbycia się przyczyn, dla których określone zachowania nie były podejmowane.
Irracjonalność, fantazje, brak spójności- społeczna inteligencja jest wynikiem uczenia się oczekiwań, reguł itp.
Wraz ze stanem ucieczki regulatory przestają funkcjonować.
Stany upojenia alkoholowego czy presamobójcze charakteryzują się utratą zdolności do kierowania się tymi regułami. Osłabia się przy tym krytycyzm, co skutkuje nieracjonalnym, pozbawionym relacji z rzeczywistością przebiegiem procesów poznawczych.
Zachowanie staje się niespójne z dotychczasowymi wzorami postępowania, podzielone na zachowania, którym również brak wewnętrznej relacji.
Samobójstwo jako forma ucieczki od Ja
należy do kategorii związanej z przeżyciem nieszczęścia.
Badania wskazują, że bardzo niewielu ludzi przejawia chroniczne tendencje samobójcze.
Jednostka wybiera tę formę ucieczki od Ja jako reakcję na szczególnie, choć subiektywnie silny kryzys życiowy.
Dane z badań
kryzys rozpoczyna się, gdy istotna życiowa kwestia nie przebiega w sposób oczekiwany (zwykle nie jest to zauważalne dla ludzi wokół potencjalnego samobójcy)
Podstawowy mechanizm obejmuje
wysokie (wygórowane oczekiwania)
słabe osiągnięcia
Znakomita większość samobójstw dotyczy
bogatych społeczeństw, w których akcentuje się i wysoko wartościuje wolność jednostki,
w obszarach o lepszym klimacie.
Większość samobójstw popełniana jest wiosną i latem.
Więcej samobójstw występuje w populacji studentów w porównaniu z młodymi ludźmi, którzy nie studiują.
Studenci ci zwykle osiągają wyniki powyżej średniej i lepsze niż niesuicydalni studenci.
Wszystkie te czynniki sprzyjają pojawianiu się wyższych oczekiwań.
Dodatkowo młodzi ludzie popełniający samobójstwa mają zwykle bardzo wymagających rodziców i szczególną podatność na negatywne konsekwencje porażki.
Wskaźnik samobójstw rośnie także jako rezultat wzrostu bezrobocia (nagła utrata zabezpieczeń socjalno-bytowych) i rozwodów (samotność, wysoka potrzeba bliskości i tworzenia intymnych relacji).
Wzór: samobójstwo jest rezultatem sprzyjających długoterminowych okoliczności i krótkoterminowych niesprzyjających.
Samobójstwo pojawia się, gdy życie człowieka było dobre i pełne sukcesów i nagle pojawia się niepowodzenie dotyczące osobiście istotnej dziedziny życia.
Wskaźnik samobójstw zmienia się wraz z kalendarzem: spada w okresie świąt i weekendów, wzrasta po świętach, szczególnie wyraźnie po ważniejszych.
Zwykle od tych momentów ludzie oczekują szczególnego zaspokojenia ważnych potrzeb. Gdy się to nie dzieje reagują samobójstwem. Najwyższy wskaźnik samobójstw: poniedziałki, najniższy: piątki.
Kryzys nie wystarczy, aby popełnić samobójstwo: czynnikiem istotnym jest przypisywanie samemu sobie odpowiedzialności za porażkę, czy pogarszającą się gwałtownie sytuację życiową.
Samooskarżanie okazało się najbardziej znaczącym pojedynczym czynnikiem wyjaśniającym próby samobójcze.
Pojawia się poczucie bycia osobą pozbawioną jakichkolwiek wartości, brak pozytywnych uczuć wobec samego siebie, poczucie nieadekwatności, poniżenia, odrzucenia i winy.
Samobójstwo pojawia się jako ucieczka od Ja, gdy opinia o sobie zmienia się wyraźnie na gorszą i gdy jednostka postrzega siebie wyraźnie gorzej niż innych.
Samooskarżenia powodują, że problem zmienia się z niezadowolenia z osiągnięć na niezadowolenie z samego siebie: skierowanie uwagi na Ja jest bardzo istotną charakterystyką stanu presamobójczego.
Stan ten charakteryzuje się podwyższoną i wyjątkowo nieprzyjemną samoświadomością. Charakterystyczne jest również odcięcie się od świata społecznego.
Nieprawdą jest, że samobójstwa popełniają głównie osoby cierpiące na depresję lub w stanach depresyjnych: przyczyną jest raczej poczucie beznadziejności i tendencja do reagowania lekiem na sytuacje życiowe.
Presamobójczy stan umysłu
zaprzeczenie znaczeniom własnego Ja: unikanie myślenia o sprawach istotnych, jednostronność w przetwarzaniu informacji, mała elastyczność.
Skrócenie FTP: teraźniejszość wydaje się niekończąca, niezdolność do myślenia o przyszłości, przeszłość jest pamiętana jako odległa, nieprzyjemna, trudno uchwytna.
Aktualne nieszczęście skłania do negatywnych oczekiwań odnośnie przyszłości i jednostka unika myślenia o niej.
Konkretność i banalność: notki i listy zostawiane przez samobójców wskazują na ich koncentrację na szczegółach (nie zapomnijcie karmić kotów).
Uśmiercanie umysłu przed samobójstwem jest osiągane poprzez zaangażowanie w rzeczy banalne, proste i działania nie mające żadnego znaczenia.
Efekty ucieczki
Pasywność- wycofanie, akceptacja zadań bez zaangażowania, unikanie odpowiedzialności.
Ludzie, którzy aktywnie odbierają sobie życie komunikują się w sposób pasywny, podczas, gdy umierający bez własnej woli są bardzo aktywni i wypełniają swoje życie znaczącymi działaniami.
Brak emocji- nie tylko nie obserwuje się przeżywania trudnych, bolesnych stanów emocjonalnych, ale również pamięć przeżyć jest bardzo ograniczona. Świat emocji zostaje `wycięty”.
Irracjonalność- niezdolność do myślenia o własnym życiu w sposób racjonalny i nadający mu sens.
Pojawia się myślenie, które jest oderwane od rzeczywistej sytuacji, fantazje, które stanowią przygotowanie do śmierci.
Większość samobójców nie szuka ukojenia w myśleniu o życiu po śmierci w innym świecie.
Odejście od nakazów- większość ludzi unika myślenia o społecznym kontekście samobójstwa i nie planuje swojego odejścia w sposób szczegółowy a raczej wystawia się na grożące śmiercią niebezpieczeństwo.
Taki stan umysłu wzmaga podejmowanie ryzyka, choć samobójcy nie różnią się w zakresie tej zmiennej osobowościowo od reszty.
Pewne działania stają się możliwe, gdyż jednostka przestaje sterować swoim zachowaniem z poziomu zwykle używanych norm i oczekiwań.
Psychologiczna sylwetka samobójcy:
osoba przechodząca osobisty kryzys, za który wini siebie (efekt własnych działań, cech lub mankamentów), co skutkuje świadomością własnej niekompetencji, winy, nieadekwatności.
Tej negatywnej samoświadomości towarzyszy bolesny stan emocjonalny, którego jednostka chce uniknąć.
Wewnętrzna atrybucja przyczyn wzmacnia naturalne w tej sytuacji negatywne uczucia zwrócone przeciwko sobie (złość, zawód, rozczarowanie)
Uczucia te obniżają samoocenę
Koncentracja na porażce i negatywnych uczuciach
Poprzez pozbycie się mających znaczenie myśli (człowiek nie tworzy nowych znaczeń), unikanie oceny siebie, odcięcie się od emocji osiąga stan zawężenia świadomości i ograniczonych kompetencji poznawczych.
Jednostka nie jest w stanie stworzyć alternatywnego Ja możliwego- pożądanego
Nie jest w stanie określić kierunku swoich dążeń- przeżywa tak, jakby świat się na tym skończył
Świat poznawczych reprezentacji- zawężenie do porażki i jej przyczyn oraz towarzyszących uczuć
Reakcja paradoksalne- pogorszenie sytuacji
Próba uniknięcia samoświadomości prowadzi do desperackich ucieczek- alkohol, narkotyki, samobójstwo
W rezultacie pojawia się sztywność myślenia, nadmierna konkretność, banalność działania i brak wglądu.
Brakuje aktywności w kierunku osiągnięcia jakiegoś sukcesu
Profilaktyka- kreowanie alternatywnego celu, odpowiednie ukierunkowanie aktywności poznawczej- ważniejsze niż wsparcie emocjonalne lub próby rozwiązania problemu, gdyż mogą one wzmacniać koncentrację na przyczynach negatywnego stanu