Najwybitniejszymi tekstami literackimi łacińskimi są dzieła historiograficzne (dziejopiśmiennicze) czyli kroniki.
Anonim od XVI w. zwany Gallem
Autorem najstarszej kroniki jest cudzoziemiec, prawdopodobnie benedyktyn przybyły z Węgier lub poprzez Węgry z Francji. Goszcząc na dworze Bolesława Krzywoustego, nie chcąc, jak pisał “darmo polski chleb jeść” zdecydował upamiętnić czyny polskiego władcy. Utwór ma charakter świecki i jest stosunkowo rzetelnym źródłem wiedzy o dziejach Piastów, (księga pierwsza) a przede wszystkim wydarzeń z czasów Krzywoustego (księgi druga i trzecia). Nie ma w nim dat rocznych, każdą księgę poprzedza list dedykacyjny i wierszowane streszczenie, a urozmaica jedna “pieśń'. Sposób wykreowania głównego bohatera, Bolesława III, nie pozbawionego rysów panegirystycznych w sylwetce wodza, rycerza i chrześcijanina, prezentowanie go poprzez czyny nawiązuje bezpośrednio do tzw. gestów, a szczególnie francuskich chansons de geste.
Szczególna popularnością cieszy się Pieśń o śmierci Bolesława sławiąca czyny króla i wyrażająca ogromna rozpacz jego żony Przykład nurtu poezji rycersko-dworskiej
Utwór podporządkowany jest spoistej zasadzie kompozycyjnej. Stanowiła ją reguła trójdzielności. Całość składa się z trzech ksiąg, każdą poprzedza list dedykacyjny i wierszowany “epilog” (streszczenie księgi), a treść każdej urozmaicona została “pieśnią” i mową. Autor, utalentowany epik, użył w opowieści bogatego zasobu środków ekspresji zgodnych z regułami tzw. ars dictandi . Tok jego prozy (tzw. cursus) tętni rytmem, a rytm ten współdziała z rymami obecnymi głównie w zakończeniach zdań.
Wincenty Kadłubek
Pierwszy historyczny polski pisarz, (1150 - 1223) biskup krakowski, później mnich cysterski. Pochodził z Sandomierszczyzny, kształcić się za granicą, był kapelanem i kancelistą na dworze Kazimierza Sprawiedliwego.
“Kronika Polski”, doprowadzona do 1203 r., pisana byłą z myślą o ideałach i naukach religijnych, i ma charakter moralistyczny.
Dzieło składa się z czterech ksiąg, pisanych prozą, ze wstawkami wierszowanymi. Trzy pierwsze - mają charakter dialogu toczonego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana i biskupa krakowskiego Mateusza. Pierwszy opowiada, a drugi wysnuwa wnioski moralne, określa sens wydarzeń i porównuje je z wydarzeniami historii starożytnej. W części czwartej narratorem jest sam autor, który opowiada o panowaniu Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego.
Dzieło utrzymane w charakterystycznym dla epoki stylu kwiecisto-alegorycznym, zawiera mnóstwo bajek i przypowieści o ludziach i zwierzętach. Znaleźć tu można fantastyczne wątki antyczne, np. relacje o zwycięskich walkach Polaków z Aleksandrem Wielkim. Zasługą Kadłubka jest odnotowanie legend, m.in. o Krakusie, Wandzie, Popielu i smoku wawelskim..
Dzieła nasycone jest treściami patriotycznymi, a ideał miłości ojczyzny związał Kadłubek z ideałem wolności, niepodległości oraz praworządności. Świadczą o tym liczne sentencje, np. “Czego podejmiemy się z miłości ojczyzny, miłością jest, nie szaleństwem, męstwem, nie zuchwałością”; “lepiej, aby rodzice stracili potomstwo, niż żeby obywateli pozbawiono ojczyzny”.
W XV w. “Kronika” służyła jako uniwersytecki podręcznik retoryki. Jej wartość historyczna jest niewielka.
Kronika wielkopolska
W zasadniczym zrębie powstała w końcu XIII w., a w XIV była rozszerzana. Pisanie jej najprawdopodobniej podjęto z inspiracji Przemysława II pod koniec XIII w., a tragiczna śmierć monarchy (1296) przerwała przedsięwzięcie w pół zdania rozdziału 161. Autor pragnął kontynuować dzieło Kadłubka, przede wszystkim po to, by uświetnić dynastię wielkopolską.
Najistotniejszym jej elementem jest streszczenie eposu o Walgierzu Udałym z Tyńca i o Helgundzie - jedynej namiastki średniowiecznego eposu rycerskiego w Polsce. Drugą opowieścią rycerską w tej kronice jest Opowieść o Wisławie Pieknym z Wiślicy.
Kronika polska Janka z Czarnkowa
(zm. 1136 r.):. Dzieło powstawało w latach 1377-84 i jest subiektywnym obrazem czasów współczesnych autorowi, okresu panowania Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego.
Jana Długosza, “Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” (Historia Polonica).
Jest to największe osiągnięcie kronikarstwa polskiego średniowiecza. Autor, pochodzący z rodu rycerskiego herbu Wieniawa żył w l. 1415 - 1480, ukończył Akademię Krakowską, był sekretarzem Zbigniewa Oleśnickiego, wychowawcą synów Kazimierza Jagiellończyka, historykiem i politykiem. Uważa się go za najwybitniejszego dziejopisarza Słowiańszczyzny.
Dzieło powstało w l. 1455-80, obejmuje dzieje Polski od czasów legendarnych (pierwszych dziesięć ksiąg doprowadza je do roku 1409) przez okres “grunwaldzki: 1410-1430 (księga jedenasta) aż do roku 1480 (najobszerniejsza księga dwunasta).
W odróżnieniu do poprzedników Długosz opiera się przede wszystkim na starannie dobranych i zbadanych dokumentach. Fakty układa chronologicznie, wnika w ich związki przyczynowo-skutkowe. Dzieło otwiera dedykacja - hołd pozgonny złożony Oleśnickiemu, jako inspiratorowi historii
Długosz wykazuje wielki talent literacki widoczny w plastycznych opisach ludzi (m.in. ciekawe charakterystyki Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły, Zawiszy Czarnego), spraw (obok opisu procesów doniosłych opowieści o fenomenach przyrody) i wydarzeń (np. opis bitwy pod Grunwaldem). Chętnie posługiwał się cytatami mów i dialogów, inkrustował prozę wierszami, ale przede wszystkim przytaczał materiały źródłowe.