WOS

PLAN WYNIKOWY - KLASA I ( 1 godzina tygodniowo)
Moduły: I. Wychowanie do życia w rodzinie; II. - Wychowanie obywatelskie; III. Wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym

Działy programowe	Numer i temat lekcji	Wymagania programowe podstawowe		Wymagania programowe ponadpodstawowe	Ścieżka edukacyjna	Ilość godzin
Moduł I. Ja - człowiek Rozwój człowieka. Rola autorytetu w życiu człowieka Relacje międzyosobowe i ich znaczenie.	T. 1. Człowiek i okresy jego życia	Uczeń potrafi: Nazywać najważniejsze okresy w życiu człowieka. Wskazać charakterystyczne cechy dla każdego okresu z rozróżnieniem rozwoju psychicznego i fizycznego oraz określić plusy i minusy każdego z tych etapów. Określić, jakie potrzeby powinny być zaspokajane w każdym z okresów rozwojowych. Określić autorytety, które mogą dominować w każdym z okresów życia. Potrafi określić , co to jest osobowość i wymienić kilka jej właściwości.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Dokładnie określić fazy przemian i czas ich trwania. Na podstawie opisu zachowania lub wyglądu określić fazę rozwoju przedstawianej postaci. Opisać typowe relacje między ludźmi w różnych okresach rozwoju ( ze szczególnym uwzględnieniem relacji rodzinnych). Odróżnić cechy osobowości od cech charakteru i usposobienia.	Prozdrowotna	1
Budowa prawidłowych relacji z rodzicami. Konflikt pokoleń; przyczyny i sposoby rozwiązywania konfliktów. Odpowiedzialność wszystkich za atmosferę panującą w rodzinie	T.2. Człowiek istota społeczna	Uczeń potrafi: W prosty sposób wyjaśnić jak rozumie pojęcie „społeczeństwo”. Określić, na czym polega istota bycia jednostką w społeczeństwie. Wymienić po kilka cech wrodzonych - związanych z wyglądem a także osobowością i charakterem oraz kilka cech nabytych. Wyjaśnić znaczenie terminów: osobowość, egoizm, tolerancja. Wyjaśnić, co to jest rozwój człowieka i co na niego wpływa.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, jak społeczeństwo determinuje rozwój jednostki. Wskazać, w jaki sposób człowiek może zmieniać swoje cechy poprzez świadomą pracę nad sobą. Wyjaśnić, skąd się biorą różnice w rozwoju społecznym różnych osób żyjących w tym samym społeczeństwie. Wyjaśnić, na czym polegają patologie w rozwoju człowieka. Znaleźć argumenty do uzasadnienia sensu przedstawionych w podręczniku złotych myśli Kartezjusza, Demokryta i starożytnych Rzymian i ich powiązanie z istotą społeczeństwa.	Filozoficzna	1
	T.3 Człowiek i jego tożsamość	Uczeń potrafi: Odpowiedzieć na pytania związane z pojęciem: Kim jestem? Określić, czym jest tożsamość człowieka i co ją kształtuje. Umieć przeprowadzić samoocenę, czyli wymienić swoje pozytywne i negatywne cechy. Samodzielnie określić elementy (wygląd, talenty, relacje z innymi itp.), które potrzebne są do charakterystyki człowieka. Umie wyjaśnić znaczenie (sens) pojęcia introspekcja		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Określić tożsamość jako przynależność do różnych grup społecznych (różne rodzaje tożsamości) i nazwać typ tożsamości np. tożsamość narodowa. Potrafi również wskazać czynniki kształtujące poczucie tożsamości. Wskazać cechy, które mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny w zależności od sytuacji np. nacjonalizm. Dokonać pełnej charakterystyki siebie - wskazać przy tym „ja realne” i „ ja idealne”		1
	T.4 Człowiek i jego potrzeby	Uczeń potrafi: Zdefiniować termin „potrzeba”. Odróżnić funkcjonowanie człowieka jako jednostki biologicznej i społecznej. Wymienić te potrzeby, których zaspokojenie pozwala jednostce przeżyć oraz te potrzeby, które oprócz przeżycia zapewniają wszechstronny i harmonijny rozwój. Odróżnić potrzeby biologiczne, psychiczne, społeczne i kulturalne. W schemat piramidy - hierarchia potrzeb według Maslowa wpisać własne potrzeby.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić dlaczego w różnych kulturach oraz na przestrzeni dziejów ludzie mieli/mają potrzeby różne od obecnych w naszej kulturze lub na naszym kontynencie. Wskazać potrzeby mieszkańców naszego kraju np. W zależności od miejsca zamieszkania, wykształcenia, wieku. Samodzielnie odtworzyć piramidę hierarchia potrzeb według Maslowa (oraz opisać potrzeby opisane przez niego, a nie uwzględnione w piramidzie) i uzasadnić, dlaczego powstała taka gradacja potrzeb. Wyjaśnić, że zaspokajanie różnych potrzeb człowieka przyczynia się do ciagłego rozwoju kultury.	Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej	1 lub 2
Moduł II. Ja wśród innych (w podstawie programowej - Grupy i więzi społeczne oraz Niezbywalny charakter praw człowieka, ich katalog i system ochrony i Życie szkoły - samorządność, procedury demokratyczne, regulacje prawne)	T.5 Grupy społeczne.	Uczeń potrafi: Wyjaśnić znaczenie terminów: Zbiorowość ludzka, grupa społeczna, więzi społeczne i rola społeczna. Wymienić sposoby (symbole), które mogą tworzyć sobie różne grupy społeczne w celu podkreślenia odrębności .		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Uzasadnić, że niektóre grupy społeczne dążą / są powiązane z innymi grupami społecznymi, zaś inne dążą do odrębności. Wyjaśnić na czym polega utożsamienie się z grupą, jakie potrzeby są w ten sposób zaspokajane.	Kultuta polska na tle tradycji śródziemnomorskiej	1
	T.6 Rodzaje grup	Uczeń potrafi: W kilku zdaniach podkreślić, czym zajmuje się socjologia. Wymienić najważniejsze grupy społeczne i określić swoją przynależność do niektórych z nich. Odróżnić grupy formalne i nieformalne. Określić, które z wymienionych przez niego grup mają pozytywny, a które negatywny wpływ na rozwój jednostki. Wyjaśnić, że społeczeństwo składa się z rozmaitych grup społecznych, zaś każdy człowiek należy do kilku z nich. Wyjaśnić, kto i dlaczego ustala prawa i obowiązki w grupie społecznej.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić role jakie może pełnić człowiek w grupie. Wyjaśnić sytuacje związane z powiązaniem różnych grup, a także powstawaniu grup nieformalnych w ramach grup formalnych. Podać przykłady, z których wynika, że niektóre grupy nieformalne (subkulturowe) dały początek nowym nurtom w kulturze. Różne funkcje grup w społeczeństwie i państwie.	Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej	1 lub 2
	T.7 Rodzina	Uczeń potrafi: Wyjaśnić, dlaczego rodzina jest podstawową grupą społeczną. Określić funkcje rodziny w społeczeństwie. Opisać relacje między członkami rodziny. Wyjaśnić termin: „adopcja” (przysposobienie) oraz wskazać inne formy tworzenia rodziny, np. rodzina zastępcza, rodzinny dom dziecka. Wyjaśnić na czym polegają główne funkcje (prokreacyjna, opiekuńczo-wychowawcza i socjalizacyjna) rodziny. Wymienić różne modele rodzin i różne funkcje członków rodziny. Wskazać normy niepisane, które mogą obowiązywać w rodzinie ( kary, nagrody, kultywowanie tradycji) Wskazać w jaki sposób państwo sprawuje kontrolę nad rodziną i czym jest „Kodeks rodzinny”. Rozróżnić pojęcia: „sierota społeczna”		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Określić funkcję rodziny na przestrzeni wieków, a także w innych kulturach. Wyjaśnić znaczenie pojęć „matriarchat” i „patriarchat” oraz wpływ modelu rodziny na kształtowanie się postaw młodych ludzi. Wyjaśnić co oznacza określenie „rodzina dysfunkcyjna”. Wskazać relację między normami prawnymi, a normami obowiązującymi w rodzinie. Opisać rodzinę wielopokoleniową.	Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej	1
	T.8 Grupa rówieśnicza	Uczeń potrafi: Wskazać formalne i nieformalne grupy rówieśnicze. Określić , czy grupa rówieśnicza ma wpływ na jego postawę, zachowanie, hobby itp.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Odróżnić (opisać) grupę rówieśniczą od grupy subkulturowej lub sekty. Podać przyczyny powstawania takich grup.		1
	T.9 Szkoła Pierwsza lekcja dotyczy systemu szkolnego, zadaniom dyrektora szkoły i rady pedagogicznej, oraz rady rodziców i rady szkoły (nie wszędzie one działają) Druga lekcja poświęcona jest samorządowi szkolnemu oraz prawom dziecka	Uczeń potrafi: Opisać system szkolny w Polsce. Wyjaśnić, dlaczego szkołę należy traktować jako grupę społeczną, którą można określić mianem wspólnoty stworzonej przez uczniów, rodziców, nauczycieli i pracowników szkoły. Wymienić różne władze w szkole oraz określić kompetencje każdej z nich (dyrektor, rada pedagogiczna, rada szkoły, rada rodziców, samorząd uczniowski). Nazwać dokumenty, które obowiązują w szkole takie jak: statut szkoły, regulamin szkoły, które muszą być zgodne z ustawą o systemie oświaty. Wymienić prawa i obowiązki ucznia nauczyciela, a także procedury załatwiania spraw konfliktowych lub trudnych z punktu widzenia prawa. Przedstawić przykłady (różne) łamania zasad zapisanych w regulaminie szkoły. Wskazać miejsce w szkole , w którym można zapoznać się z regulaminem. Znać nazwę Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz wiedzieć , że na terenie województwa najważniejsza władza to kurator. Powiedzieć, czym jest samorząd uczniowski i kto go tworzy. Określić, że działanie samorządu odbywa się zgodnie z zasadami demokracji przedstawicielskiej, czego przejawem są: kampania wyborcza, wybory rady samorządu , a także nauczyciela/ i opiekuna/ów samorządu. Wymienić trzy zasady demokratycznych wyborów. Przedstawić zadania stojące przed samorządem uczniowskim, a także określić jego rolę w konfliktach na terenie szkoły. Wyjaśnić znaczenie terminu: „konwencja”. Wymienić, kto i kiedy została uchwalona Konwencja Praw Dziecka oraz kiedy została ona przyjęta w Polsce. Przedstawić najważniejsze prawa zawarte w Konwencji i podać przykłady ich przestrzegania oraz łamania. Wyjaśnić zasadę, że prawa i wolność każdego człowieka ( a zatem i dziecka) kończą się tam, gdzie zaczynają się prawa i obowiązki innych ludzi. Wyjaśnić, dlaczego prawa dziecka są niezbywalne. Wymienić kilka osób, instytucji (np. numery telefonu), które mają obowiązek pomóc, gdy prawa dziecka są łamane.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Określić wiek uczniów na poszczególnych etapach kształcenia. Określić obowiązki i odpowiedzialność, jaką ma dyrektor szkoły, powiedzieć kto tworzy radę pedagogiczną i jakie są jej uprawnienia, Wymienić skład rady szkoły i rady rodziców oraz powiedzieć o zadaniach stojących przed tymi organami. Przekazać podstawowe informacje na temat statutu szkoły. Wskazać, kto jest odpowiedzialny za przestrzeganie prawa w szkole. Wyjaśnić, że obowiązek szkolny wynika z prawa do nauki. Powiedzieć, jakie konsekwencje wynikają z nieprzestrzegania prawa do nauki i kto jest karany, jeśli dziecko nie realizuje tego obowiązku. Powiązać wiedzę zdobytą na historii na temat demokracji bezpośredniej (np. ateńskiej), a także demokracji przedstawicielskiej (polskie sejmy szlacheckie). Przygotować kampanię wyborczą dla siebie lub wybranej osoby, napisać program. Wyjaśnić, dlaczego uznaje się, że prawa dziecka (człowieka) wywodzą się z natury i uzasadnić, że wszystkie prawa są pochodną trzech podstawowych praw: prawa do życia, wolności i własności. Przeprowadzić kampanię informacyjną na temat praw dziecka i ich ochrony. Wskazać państwa, w których prawa dziecka są łamane.	Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej
	T.10 Dobre komunikowanie się T. Konflikty i sposoby ich rozwiązywania	Uczeń potrafi: Określić, czym jest komunikacja werbalna, a czym niewerbalna. Opisać proces komunikacji oraz rodzaje znaków, jakie mogą służyć do komunikacji. Wyjaśnić, na czym polega kodowanie i dekodowanie informacji oraz czym jest informacja zwrotna. Wskazać zasady dobrego (aktywnego) słuchania oraz zasad dobrego mówienia (nastawienie na rozmówcę). Parafrazować wypowiedź nadawcy w celu sprawdzenia , czy dobrze zrozumiał intencję nadawcy. Uczeń potrafi: Wyjaśnić, że konflikt powstaje jako wynik złej komunikacji międzyludzkiej. Opisać uczucia i emocje towarzyszące konfliktowi. Wskazać sposoby rozwiązywania konfliktów oraz wie, na czym polegają negocjacje Wyjaśnić istotę mediacji i arbitrażu. Wskazać sytuacje, w których należy sięgać o takie środki. Uzasadnić, że istotą podanych metod rozwiązywania konfliktów jest porozumienie.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Podać przykłady stosowania komunikacji niewerbalnej i wymienić różne jej formy. Opisać sytuacje, w których komunikacja niewerbalna służy do manipulowania , zmylenia rozmówcy. Podać przykłady występowania konfliktów we współczesnym świecie oraz w jaki sposób są rozwiązywane. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, że każdy konflikt niezależnie od zasięgu ma podstawę w złej komunikacji. Wymienić cechy mediatora.	Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej	3 ?
Moduł III Inni wokół mnie ( w podstawie programowej - Naród i państwo. Tożsamość narodowa	T.11 Społeczeństwo i jego struktura	Uczeń potrafi: Potrafi wyjaśnić terminy: „społeczeństwo”, „grupa społeczna”, „demografia”, „przyrost naturalny” Wyjaśnić skutki starzenia się społeczeństwa. Wyjaśnić , jak w okresie transformacji zmieniła się struktura społeczeństwa, dlaczego pojawiły się nowe zjawiska takie jak bezrobocie, klasa średnia itp. Powiązać informację z tematem: Człowiek istota społeczna.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Dostrzec fakt przynależności człowieka do różnych grup społecznych. Uzasadnić , że nie wszyscy mają poczucie przynależności do różnych grup społecznych. Wyjaśnić, jakie są społeczne skutki bezrobocia.		1
	T.12 Naród i państwo T.13 Ojczyzna - patriotyzm T... Polonia T.. Państwo T.... Mniejszości narodowe	Uczeń potrafi: Wyjaśnić termin „naród” oraz uzasadnić, że przynależność do narodu ( tak jak do rodziny) jest niezależna od woli człowieka. Wyróżnić czynniki wpływające na tworzenie się narodu i łączące go przez wielki. Wskazać wszystkie symbole narodowe, zaśpiewać hymn narodowy. Uzasadnić dlaczego większość konfliktów ma charakter konfliktu między narodami. Określić, czym jest świadomość narodowa. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „ojczyzna”, „mała ojczyzna”, „patriotyzm”, „nacjonalizm”, „szowinizm” Zdefiniować, czym jest ojczyzna. Wskazać, w jaki sposób ludzie wyrażają swoje emocje wobec ojczyzny. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „Polonia”, „emigracja” Opisać różne przyczyny emigracji Polaków. Podać nazwiska przynajmniej kilku Polaków tworzących na emigracji. Wskazać przynajmniej jedno państwo, gdzie znajdują się duże skupiska Polonii. Odróżnić pojęcie narodowości i obywatelstwa. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „państwo”, „autonomia”, „separatyzm” Opisać różnicę między państwem jednolitym narodowo i wielonarodowym. Wskazać, czym mogą różnić się narody żyjące na terytorium jednego państwa i jakie są tego skutki, zarówno negatywne, jak i pozytywne. Uzasadnić, dlaczego wiele narodów dąży do stworzenia własnego państwa. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić pojęcie mniejszość narodowa. Wskazać kilka mniejszości narodowych żyjących w Polsce. Określić, jakie prawa mają mniejszości narodowe w Polsce i powiedzieć, w jakich dokumentach te prawa są zapisane. Odpowiedzieć prawidłowo na pytanie, czy mieszkańcy krajów unijnych są względem siebie mniejszościami narodowymi	Ścieżka europej- ska	Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, że na terenie państwa może zamieszkiwać wiele narodowości. Wskazać na narody, które nie są związane wspólnym pochodzeniem ( Kanada, USA) Uzasadnić, że nie zawsze naród musi kojarzyć się z jednym językiem narodowym. Zebrać argumenty dotyczące jego przynależności narodowej. Przedstawić historię naszych symboli narodowych. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić utwory o charakterze patriotycznym. Uzasadnić, że patriotyzm to nie tylko walka o wolność ojczyzny. Wskazać patriotów, których losy rzuciły na emigrację. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić różnicę między emigracją z powodów politycznych i ekonomicznych. Opisać światowe dokonania przynajmniej jednego z polskich emigrantów. Opowiedzieć w jaki sposób współcześnie wygląda współpraca między naszym krajem a emigracją. Uzasadnić, że emigranci należą do wspólnoty narodowej. Uczeń potrafi: Wskazać na zalety państwa jednolitego narodowo. Opisać najczęściej pojawiające się problemy w państwach wielonarodowych. Wskazać, gdzie współcześnie pojawiają się ruchy separatystyczne oraz opowiedzieć o efektach takich działań w państwie i krajach ościennych. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Podać przykłady praw, które pomagają mniejszościom narodowym zachować tożsamość narodową. Wskazać na zjawiska np. kulturalne lub obyczajowe zaczerpnięte od mniejszości narodowej, żyjącej w Polsce. Powiązać pojęcie mniejszości narodowej z euroregionem i jego mieszkańcami. Wskazać i uzasadnić, że pojawienie się mniejszości narodowych na terenach przygranicznych jest naturalne i typowe.	Ścieżka europejska Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej j.w j.w j.w	5
Samorząd terytorialny i jego struktura. ( w podstawie programowej: Ustrój, zadania, instytucje, struktura władzy samorządów terytorialnych. Przykłady procedur obowiązujących w załatwianiu spraw w urzędzie gminy. Samorządy terytorialne a władza centralna.)	T.. Podział terytorialny Polski T. .. Gmina jako wspólnota lokalna T..... Działalność gospodarcza w gminie. T. ... Samorząd Powiatowy T..... . Samorząd wojewódzki	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „gród”, „samorząd terytorialny”, „gmina”, „powiat”, „województwo”, Określić liczbę województw i podać ich nazwy. Powiedzieć, w jakiej gminie, powiecie i województwie żyje. Wskazać, kto w państwie decyduje o podziale kraju. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „jednostka samorządu terytorialnego”, „wójt”, „burmistrz” , „prezydent miasta”, „starosta”, „marszałek”, „zarząd”, „rada gminy” (rada dzielnicy), „rada powiatu”, „sejmik wojewódzki”, „elektorat” (wyborcy), „kadencja”, „referendum gminne”, „statut gminy”, „Budżet gminy”, „dotacja”, „subwencja”, „petent” Wyjaśnić, w jaki sposób jest powoływany samorząd w gminie. Wymienić główne zadania gminy oraz wskazać, za co jest odpowiedzialna rada gminy, a za co zarząd gminy. Wyjaśnić, w jakim celu są powoływane komisje. Wskazać, co składa się na budżet gminy. Powiedzieć, jakie sprawy może petent w gminie Wymienić składniki budżetu gminy, czyli wpływy i wydatki. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „podmioty gospodarcze”, „emerytura”, „renta”, „stypendium”, „pensja”, „zasiłek dla bezrobotnych”, „zasiłek czasowy”, „zasiłek rodzinny”, „alimenty”, „zapomoga” ( i powiązać te pojęcia z dochodami gospodarstwa domowego) „budżet gospodarstwa domowego ”, „indywidualne i zbiorowe gospodarstwo domowe”, „bank”. Wskazać, jakie podmioty gospodarcze działają na terenie gminy Wyjaśnić, czym jest własność publiczna, a czym prywatna oraz krótko opisać własność: państwową, komunalną, i krajową, zagraniczną mieszaną. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „rada powiatu i jej przewodniczący”, „zarząd powiatu”, „starosta , czyli przewodniczący zarządu”, „prezydent miasta” Określić, że ta funkcja jest tylko w miastach wydzielonych. Wymienić główne zadania rady powiatu, i określić ją jako władzę uchwałodawczą oraz zarządu powiatu, jako władzy wykonawczej Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „sejmik wojewódzki i jego przewodniczący”, „zarząd województwa”, „marszałek, czyli przewodniczący zarządu”, „urząd marszałkowski, czyli urzędnicy”, „strategie rozwoju” Wymienić zadania samorządu wojewódzkiego. Opisać , w jaki sposób powoływany jest sejmik województwa , a w jaki zarząd i marszałek. Określić, które zadania samorządu wojewódzkiego są określone ustawowo. Pokazać na mapie administracyjnej kraju poszczególne województwa.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić istotę samorządności oraz porównać samorząd terytorialny z samorządem uczniowskim ( zasady funkcjonowania). Porównać pochodzenie i funkcjonowanie władzy lokalnej w grodzie i w gminie Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Określać władzę uchwałodawczą i wykonawczą w gminie. Wskazać najważniejsze zadania gminy, w której mieszka (lub uczy się) Wskazać na prawidłowe zasady w obsłudze petenta w gminie (cechy dobrego urzędnika). Opisać, jaką rolę mają mieszkańcy w gminie i w jaki sposób mogą wpływać na jej funkcjonowanie i działanie Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, że relacje między gminą a mieszkańcami polegają na dużej wzajemnej zależności. Wskazać na terenie gminy różne rodzaje działalności gospodarczej. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Powiedzieć, w jaki sposób wybierane są władze powiatowe. Scharakteryzować (ogólnie) powiat, w którym mieszka. Wskazać źródło finansowania samorządu powiatowego. Wskazać w swojej najbliższej okolicy instytucje i miejsca, które finansowane są przez powiat Wymienić, kto sprawuje kontrole nad samorządem powiatowym. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić zadania samorządu wojewódzkiego związane ze strategicznym rozwojem województwa oraz zadania ustawowe. Wymienić źródła dochodów	Regionalna	? W tym: 2 1

PLAN WYNIKOWY - KLASA II ( 1 godzina tygodniowo)
Moduły: II. Wychowanie obywatelskie; III. Wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym

Działy programowe	Numer i temat lekcji	Wymagania programowe podstawowe		Wymagania programowe ponadpodstawowe	Ścieżka edukacyjna	Ilość godzin
Moduł II. Obywatel w demokratycznym państwie Państwo: ( w podstawie programowej Naród i państwo. Tożsamość narodowa. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (ustrój polityczny i instytucje RP, prawa i obowiązki obywatela. Obywatel a władza publiczna w systemach totalitarnych, autorytarnych i demokratycznych) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (w podstawie programowej: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (ustrój polityczny i instytucje RP, prawa i obowiązki obywatela.))	T... Cechy państwa T... Formy państwa T... . Struktura i treść Konstytucji RP T... . Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej polskiej T... . Wolność, prawa i obowiązki człowieka i obywatela T... . Władza ustawodawcza T... . Władza wykonawcza T... . Władza sądownicza: sądy i trybunały	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „państwo”, „władza państwowa”, „organizacja terytorialna”, „państwo suwerenne”, „obywatelstwo oraz zasada ziemi i zasada krwi”, „cudzoziemcy”. Wyjaśnić, czym jest państwo i dlaczego potrzebna jest władza państwowa. Powiedzieć, w jaki sposób człowiek nabywa obywatelstwo i jakie zasady istnieją w tej dziedzinie. Powiedzieć, kogo uznajemy za cudzoziemca i jakie są zasady zmiany obywatelstwa przez cudzoziemca przebywającego na terytorium naszego kraju. Prawa, jakie obowiązują obywateli i cudzoziemców na terenie państwa. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „struktura organizacyjna państwa”, „struktura administracyjno-terytorialna”, „państwo unitarne”, „federacja”, „kraj”, „stan”, „prowincja” , „republika”, „sposoby sprawowania władzy”, „głowa państwa”, „monarchia”, „republika”, „reżim polityczny”, „państwo demokratyczne”, „państwo totalitarne”, „państwo autorytarne”, „suwerenność”, „pluralizm”, „inicjatywa ludowa”, „weto ludowe”, „opozycja”, „idea”, „ideologia”, „separacja władz”, „współdziałanie władz”. Wyjaśnić , czym różni się monarchia od republiki oraz w jaki sposób sprawowana jest tam władza. Wskazać na mapie politycznej Europy monarchie i republiki. Opisać podstawowe zasady funkcjonowania państwa totalitarnego i autorytarnego oraz wymienić zasady państwa demokratycznego. Określić sytuację jednostki w społeczeństwie obywatelskim, a także porównać ją z sytuacją człowieka żyjącego w państwie niedemokratycznym. Wskazać kiedy zasady demokracji bywają łamane. Opisać krótko, na czym polega zasada państwa prawnego. Uzupełnić samodzielnie schemat przedstawiający formy państwa. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „konstytucja”, „ustawa zasadnicza”, „akt prawny”, „referendum”, „preambuła”, Opisać jak jest zbudowana Konstytucja RP. Wyjaśnić, jaka jest różnica między ustawą konstytucyjną a zwykłą ustawą. Powiedzieć, jak powstaje konstytucja. Podać rok, od którego obowiązuje w Polsce obecna wersja konstytucji. Wyjaśnić, dlaczego w kraju odbyło się 25 maja 1997 r. referendum konstytucyjne. Podać datę i krótko opisać znaczenie Konstytucji 3 Maja Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „władza ustawodawcza”, „władza wykonawcza”, „władza sądownicza”, „rada ministrów”, „prezydent państwa, „sejm”, „senat”, „partia polityczna”, „sąd”, „trybunał”, „koalicja”, „elektorat”, „zasada pluralizmu politycznego”, „suwerenność narodu”, Wyjaśnić, co decyduje, że Polska jest demokratycznym państwem prawa. Wytłumaczyć na czym polega pośrednie sprawowanie władzy, Przedstawić mechanizmy służące temu. Opisać formy bezpośredniego sprawowania władzy przez obywateli. Opisać w jaki sposób obywatele mogą wystąpić do Sejmu RP z projektem ustawy. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „wolność”, „prawo osobiste”, „obowiązek” Wymienić trzy podstawowe prawa człowieka (zapisane przez Lock`a). Umie wymienić i opisać: wolności i prawa osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne oraz obowiązki obywateli RP. Potrafi wymienić co najmniej jeden dokument z zapisanymi prawami człowieka. Wskazać, że system prawny w państwie strzeże tych praw. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „wybory: „władza ustawodawcza”, powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne, większościowe”, „czynne prawo wyborcze”, „bierne prawo wyborcze”, „mandat”, „marszałek sejmu”, „konwent seniorów”, „prezydium sejmu”, „komisje sejmowe - stałe i nadzwyczajne”, „marszałek senatu”, „posiedzenie plenarne”, „kluby poselskie”, „absolutorium”, „interpelacje i zapytania poselskie”, „Zgromadzenie Narodowe”, „parlament”, „ślubowanie”, „immunitet”, „dieta”, Wymienić progi wiekowe w biernym prawie wyborczym . Wyjaśnić, na czym polega rola: Ustawodawcza, kreatywna i kontrolna Sejmu. Opisać krótko zadania senatu: Opiniowanie ustaw, Inicjatywę ustawodawczą, Uczestnictwo w powoływaniu innych organów państwa. Wyjaśnić, czym jest Zgromadzenie Narodowe i w jakich sytuacjach ono się zbiera i jaki dokument to reguluje. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „władza wykonawcza”, „Prezydent RP”, „Prezes Rady Ministrów”, „Rada Ministrów”, „urząd skarbowy” Powiedzieć, jak wyglądają wybory prezydenckie w Polsce Wymienić najważniejsze uprawnienia Prezydenta RP. Powiedzieć, w jaki sposób wybierany jest premier i poszczególni ministrowie. Wskazać, jaką rolę odgrywa Prezes Rady Ministrów i Rada Ministrów oraz jakie mają uprawnienia. Wskazać, jaką funkcję pełni wojewoda i kto go powołuje. Wymienić zadania władzy rządowej i samorządowej na przykładzie województwa. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „sąd”, „trybunał”, „niezawisłość sędziowska”, „władza sądownicza”, „Krajowa Rada Sądownictwa”, „prawo oskarżonego do obrony”, „jawność rozpraw”, „Sąd Najwyższy”, „sądy powszechne - rejonowe, okręgowe, apelacyjne”, „sądy wojskowe”, „sądy administracyjne”, „sąd pracy”, „Trybunał Konstytucyjny”, „Trybunał Stanu”, „prokuratura - rejonowa, okręgowa, apelacyjna, krajowa”, „Prokurator Generalny”, „Najwyższa Izba Kontroli”, „Rzecznik Praw Obywatelskich”, „Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji”, „koncesja”, „kodeks”, „prawo”, „wykroczenie”, „przestępstwo”, „zbrodnia”, „prokurator”, „obrońca” Wymienić organy władzy sądowniczej w układzie hierarchicznym i krótko opowiedzieć jakim rodzajem spraw te sądy się zajmują oraz poprzeć wypowiedź przykładami. Wyjaśnić, na czym polega niezawisłość sądów. Określić rolę prokuratora, obrońcy i sędziego w procesie sądowym. Wymienić zadania Trybunału Konstytucyjnego oraz Trybunału Stanu. Wskazać sytuację, w których obywatel może zwrócić się do Rzecznika Praw Obywatelskich. Podać przykłady wykroczenia, przestępstwa i zbrodni.	Edukacja europejska Edukacja europejska Edukacja europejska	Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić różne teorie państwa, które powstały na przestrzeni dziejów. Wyjaśnić różne kombinacje nabywania obywatelstwa w Polsce oraz kto ma prawo je nadawać, a także możliwości Polaków do nabycia obywatelstwa innego państwa. Wyjaśnić na czym polega podwójne obywatelstwo. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wskazać państwa na innych kontynentach i określić czy są monarchiami, czy republikami (wybrane państwa) Porównać sytuację człowieka żyjącego w różnych formach państwa oraz wskazać plusy i minusy bycia obywatelem każdego z nich. Wskazać, że ideologia jest ważnym elementem budowania państwa, a także sprawowania władzy. Potrafi wskazać, w jaki sposób każde społeczeństwo może przekształcić się w społeczeństwo obywatelskie. Uzasadnić, że jedynie państwo prawa zapewnia równość i bezpieczeństwo każdemu obywatelowi. Opisać na przykładzie Polski w jaki sposób może przebiegać transformacja ustrojowa. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wskazać w Konstytucji RP zapis obowiązków i praw obywateli oraz wskazać jakie obowiązki ma państwo wobec społeczeństwa. Wymienić wszystkie polskie konstytucje. Wyjaśnić jakie znaczenie ma preambuła (oraz nawiązać do dyskusji o preambule do Konstytucji UE). Wymienić jeszcze jedno ważne referendum z ostatniej dekady naszych dziejów. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić partie polityczne obecnie rządzące krajem (tworzące koalicję) oraz te, które tworzą wobec nich opozycję. Uzasadnić, że pluralizm polityczny jest zjawiskiem korzystnym dla rozwoju państwa, nie jest on jednak pozbawiony wad. Potrafi wyjaśnić pojęcie państwo prawa i społeczeństwo obywatelskie i poprzeć swój wywód przykładami. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić główne treści Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Rozróżnić funkcje Trybunału Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich. Wskazać, że obowiązki obywateli wobec państwa zmieniają się (np. obowiązek obrony ojczyzny) Podać przykłady łamania praw człowieka i obywatela i opisać skutki takich działań. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Powiedzieć, co może być przeszkodą do posiadania czynnego i/lub biernego prawa wyborczego. Omówić strukturę Sejmu i Senatu. Wskazać źródła informacji o parlamencie. Wskazać na prawa, które dotyczą tylko posłów i senatorów. Opisać, jakie przesłania zawierają słowa ślubowania poselskiego i czy różni się ono od tego, które są zawarte w słowach ślubowania senatorów. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić konkretne uprawnienia prezydenta i premiera. Porównać rolę wojewody i marszałka województwa. Przedstawić strukturę władzy samorządowej i rządowej na terenie województwa. Opisać zadania administracji rządowej i samorządowej na terenie województwa i wskazać te, w których oba podmioty uczestniczą. Prezydent RP oraz jakie są jego uprawnienia wobec władzy ustawodawczej i wykonawczej. Wymienić nazwy kilku ministerstw i opowiedzieć krótko, czym się zajmują. Podać poprawną, pełną nazwę MENiS-u. Przedstawić główne zadania stojące przed Radą Ministrów. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić dokładnie kogo powołuje Wyjaśnić kto i w jakiej sytuacji może postawić prezydenta kraju przed trybunałem Stanu. Przedstawić role prokuratora w sądzie. Wyjaśnić dlaczego ważny jest zapis prawny mówiący o jawności procesów sądowych. Wymienić co najmniej 2 kodeksy, które obowiązują w polskim prawie	Edukacja europejska Edukacja europejska Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej j.w	1 godz. 3 godz. ?
Moduł III. Człowiek i gospodarka	T... . Działalność gospodarcza człowieka T... . Gospodarka rynkowa T... . Banki i giełda T... . Pieniądz i jego ewolucja T... Przedsiębiorstwo - podmiot gospodarki rynkowej	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „dobro materialne”, „proces produkcji”, „przedmioty pracy”, „środki pracy”, „środki produkcji”, „obrót towarowy”, „praca”, „konsumpcja” Wymienić i krótko opisać jakie dobra powstają w procesie produkcji. Opisać środki produkcji. Uzasadnić, że sfera produkcji i konsumpcji są ze sobą bezpośrednio powiązane. Wskazać (z przykładami), które potrzeby człowieka; biologiczne, estetyczne i poznawcze są zaspokajane przez konkretną działalność człowieka. Uzasadnić, że podział pracy ma sens i jest bardzo ważne dla jednostek. Przytoczyć kilka przysłów związanych z pracą i uzasadnić / wyjaśnić je. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „gospodarka”, „gospodarka rynkowa (wolnorynkowa)”, „gospodarka centralnie sterowana”, „rynek”, „popyt”, „podaż”, „prawo popytu i podaży”, „cena”, „konkurencja”, „marketing”, „rynek konsumenta” Wskazać różnicę w pomiędzy gospodarką centralnie sterowaną , a gospodarką rynkową. Określić mechanizmy regulujące gospodarkę rynkową. Wyjaśnić, jakie podmioty spotykają się na rynku i jakie czynności mogą zachodzić między nimi. Wyjaśnić, co oznacza określenie rynek wewnętrzny, a co rynek globalny. Opisać, co definiuje prawo popytu, a co prawo podaży oraz jakie czynniki wpływają na popyt i podaż. Pokazać z wykorzystaniem wiedzy o popycie i podaży jak powstaje cena i co to jest rynkowa (cena równowagi rynkowej). Podać przykłady konkurencji rynkowej i ocenić jej wpływ na rynek. Uzasadnić (podać przykłady), że działania marketingowe wpływają na zachowania konsumentów. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „bank”, „inflacja”, „depozyt bankowy”, „kredyt”, „wierzyciel”, „odsetki”, „giełda papierów wartościowych”, „giełda towarowa”, „obligacje”, „akcje”, „papiery wartościowe”, „Skarb Państwa ( eminent )”, „dywidenda”, „akcjonariusz”, „inwestor”, „makler”, „zysk”, „Warszawska Giełda Papierów Wartościowych”, „hossa”, „bessa” Wyjaśnić, dlaczego w gospodarce rynkowej istotna jest działalność banków. Wymienić najważniejsze usługi bankowe i wskazać te, które są skierowane do klienta indywidualnego, a które do firm. Ocenić rolę i zadania giełdy papierów wartościowych w gospodarce rynkowej. Przedstawić schemat działania giełdy pieniężnej. Uzasadnić dlaczego przedsiębiorstwa godzą się na sprzedaż akcji . Określić, gdzie w Polsce działa giełda papierów wartościowych. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „pieniądz”, „moneta”, „bilon”, „banknot”, „”środek płatniczy”, „depozyt bankowy”, „rodzaje pieniądza współczesnego (monety, banknoty, czeki, karty kredytowe)”, „e-monety”, „euro”, „internet”, przedstawić krótką historię pieniądza z uwzględnieniem zmian jego wartości (np. odejście od ekwiwalentu w złocie) oraz narodziny pierwszych banków. Przedstawić współczesne formy pieniądza funkcjonujące na świecie. Wyjaśnić czym jest euro i wskazać jego pierwowzory. Określić funkcję pieniądza. Wyjaśnić, od czego powstały słowa: moneta, banknot, depozyt, czek. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „przedsiębiorstwo”, „spółka jawna”, „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością”, „spółka akcyjna”, „przedsiębiorstwo państwowe”, „prawo handlowe”, „podatki: VAT, od dochodów osobistych, akcyza, CIT”, „budżet państwa”, „deficyt budżetowy”, „kapitał”, „przedsiębiorczość”, „wymiana dóbr i usług”, „biznesplan” Wyjaśnić, czym się różnią od siebie różnego rodzaju przedsiębiorstwa działające na rynku oraz opisać rodzaje spółek. Określić, co to znaczy być przedsiębiorczym. Ocenić, jaką rolę odgrywają w gospodarce państwa gospodarstwa domowe. Określić, co społeczeństwo dostarcza gospodarce, a co w zamian otrzymuje. Wskazać, co stanowi kapitał przedsiębiorstwa (podać proste przykłady). Wyjaśnić, dlaczego wszyscy płacimy podatki.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać proces kupno-sprzedaż i wyjaśnić, czym jest obrót towarowy. Podać przykłady, w jaki sposób środki produkcji wpływają na przebieg procesu produkcji. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Pokazać na osi liczbowej, w jaki sposób powstaje cena rynkowa towaru. Opisać nieuczciwą konkurencję i określić w tym kontekście dumping. Pokazać przykłady dobrych działań marketingowych oraz ich wpływ na kształtowanie się zachowań konsumenckich. Przeprowadzić symulację, co może dziać się na rynku, gdy produkcja nie zaspokaja jakiś potrzeb człowieka. Porównać jak wygląda konsumpcja towarów i usług w naszym kraju, a jak w państwach wysokorozwiniętych i z czego to wynika oraz jakie są tego skutki dla gospodarki, a jakie dla konsumentów. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić nazwy banków działających w najbliższej okolicy (lub takich które zna). Wyjaśnić, jakie mechanizmy sprawiają, że kapitał złożony w banku mimo inflacji przynosi wpłacającemu zysk. Wskazać, na czym zarabiają banki. Przedstawić krótko historię WGPW oraz wskazać najważniejsze giełdy światowe, które mają wpływ na światowy rynek. Wyjaśnić jak bessa i hossa wpływają na straty lub zyski akcjonariuszy. Wskazać przyczyny spadku lub wzrostu wartości akcji na giełdzie. Opisać na czym polega praca giełdowego maklera. Wymienić, co może stać się firmą, której wartość akcji spada. Odpowiedzieć, czy każdy akcjonariusz dobrze prosperującego przedsiębiorstwa otrzyma dywidendę. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Określić cechy pieniądza. Wyjaśnić, czym się różni barter od wymiany towarowo-pieniężnej. Opisać, jakie warunki musi spełnić uczeń II klasy gimnazjum, aby założyć mu konto bankowe i aby otrzymał kartę płatniczą. Odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób można lepiej określić pieniądz i jego rolę w życiu człowieka. Przytoczyć przysłowia związane z pieniądzem. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wskazać, które podmioty płacą określone podatki. Wskazać, czyj budżet zasilają wpływy z podatków. Powiedzieć, jakie informacje i dane powinny być uwzględnione w biznesplanie. Narysować i opisać schemat wymiany dóbr i usług w gospodarce. Wyjaśnić, w jaki sposób już nawet noworodek jest w pewnym sensie podatnikiem

WOS

PLAN WYNIKOWY - KLASA III ( 1 godzina tygodniowo)
Moduły: II. Wychowanie obywatelskie; III. Wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym

Działy programowe	Numer i temat lekcji	Wymagania programowe podstawowe		Wymagania programowe ponadpodstawowe	Ścieżka edukacyjna	Ilość godzin
Moduł II. Prawa i wolności człowieka (w podstawie programowej: Niezbywalny charakter praw człowieka, ich katalog i system ochrony.)	T... Prawa i wolności człowieka	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „ratyfikacja”, „ONZ”, „Rada Europy”, „amnestia”, „Amnesty International” Wymienić nazwy dokumentów, w których zapisane są prawa i wolności człowieka (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - ONZ 10.12.1948 r. Paryż, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności - Rada Europy, 1950 r. Rzym (obowiązuje od 1953 r., w Polsce ratyfikowana 01.03.1993 r. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych - ONZ 16.12.1966 r.(obowiązuje od r. 1976 po ratyfikowaniu przez 35 państw) Podzielić wszystkie prawa i wolności na trzy podstawowe grupy i przypisać do nich najważniejsze prawa i wolności człowieka. Wymienić sytuacje, w których te prawa są łamane oraz wymienić instytucje, które mogą pomóc jednostce w walce o swoje prawa (Komitet Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych, Europejska Komisja Praw Człowieka, Helsińska Fundacja Praw Człowieka). Określić zadania Amnesty International.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić skąd się wzięły prawa człowieka i kto jest zobowiązany do ich przestrzegania. Uzasadnić dlaczego prawa i wolności są niezbywalne niepodzielne i wzajemnie zależne. Wskazać, kto w państwie powinien pilnować przestrzegania praw człowieka.	Europejska
Udział obywateli w życiu publicznym (w podstawie programowej: Kultura polityczna i formy życia publicznego ( świadomość obywatelska, cnoty obywatelskie, stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe)	T... Formy życia publicznego - Partie polityczne * Funkcje partii i systemy partyjne. Partie polityczne RP. T... Związki zawodowe T... Organizacje pracodawców T... Stowarzyszenia i fundacje T... Kultura polityczna	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „aktywność społeczna”, „życie: publiczne, społeczne i polityczne”, „partia polityczna”, „program partii”, „partie: liberalne, konserwatywne, chrześcijańskie, socjaldemokratyczne”, „system partyjny: jednopartyjny, dwupartyjny i wielopartyjny”, „koalicja rządząca”, „opozycja” Wyjaśnić jakie są główne funkcje i cele każdej partii. Omówić różnice pomiędzy różnymi partiami politycznymi ( z umiejętnością określenia: prawica, lewica, centrum). Wyjaśnić, czym jest ideologia partii i jak ona wpływa na program partii. Wskazać , co powinien zawierać poprawny program partii politycznej Omówić wady i zalety różnych systemów partyjnych(poprzez wypowiedź przykładami). Wymienić najważniejsze partie działające w Polsce i określić krótko ich ideologię Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „związek zawodowy”, „prawa zawodowe”, „prawa socjalne”, „centrala związkowa”, „Komisja Trójstronna”, „spór zbiorowy” Wyjaśnić, dlaczego związki zawodowe muszą być samorządne, a przynależność do nich dobrowolna, Wyjaśnić, w jaki sposób pracownicy mogą założyć związek zawodowy lub zapisać się do już istniejącej organizacji. Wymienić główne zadania związku zawodowego. Wymienić prawa związku zawodowego oraz zadania i prawa ogólnokrajowych organizacji związkowych. Wyjaśnić na czym polega spór zbiorowy między pracownikami i pracodawcami i określić rolę związków zawodowych w jego rozwiązaniu. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „federacja”, „konfederacja”, Wyjaśnić, dlaczego organizacje pracodawców muszą być samorządne i niezależne. Przedstawić główne zadania organizacji pracodawców oraz ich uprawnienia. Uzasadnić , czy istnieje płaszczyzna na której możliwa jest dobra współpraca pomiędzy związkami zawodowymi a organizacjami pracodawców. Znaleźć informacje na temat składu i prac Komisji Trójstronnej. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „stowarzyszenie”, „fundacja”, „organizacje pozarządowe”, „trzeci sektor”, „inicjatywa oddolna”, „petycja”, „skarga”, Wyjaśnić, w jakim celu ludzie zrzeszają się w stowarzyszeniach i fundacjach. Wymienić zasady zakładania tego typu organizacji oraz przedstawić główne cele i zadania w ich działaniu. Wymienić nazwy stowarzyszeń i fundacji o charakterze lokalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym. Wskazać źródła informacji o działających w Polsce organizacjom pozarządowym. Wyjaśnić różnicę między petycją a skargą. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „kultura”, „polityka”, „kultura polityczna”, Wyjaśnić, na czym polega istota kultury politycznej oraz wymienić jej podstawowe elementy. Nazwać i krótko scharakteryzować amerykańską typologię kultury politycznej (parafialną, poddańczą i uczestniczącą). Opisać cechy kultury politycznej w społeczeństwie obywatelskim. Stworzyć wizerunek człowieka postępującego w życiu publicznym zgodnie z założeniami kultury politycznej.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić przyczyny powstawania partii. Określić te elementy ideologii partii, które decydują o jej charakterze. Podać jaki dokument pozwala obywatelom RP na swobodne zrzeszanie się. Wyjaśnić, kto ma prawo założyć partię polityczną w Polsce. Wskazać różne źródła, z których możemy czerpać informacje na temat partii i ich przywódców. Potrafi wymienić nazwy partii tworzących obecnie koalicję i opozycję oraz wymienić nazwiska kilku przywódców partii w Polsce. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Udowodnić, że organizacje związkowe są zupełnie niezależne od państwa, ale jego działalność statutowa musi być zgodna z Konstytucją i Ustawą. Wymienić nazwy kilku związków zawodowych działających w Polsce. Omówić międzynarodową współpracę związków zawodowych. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić dokumenty zezwalające na działanie organizacji pracodawców. Wymienić nazwę takiej organizacji. Uzasadnić czy organizacje pracodawców powstały, żeby bronić praw pracodawców, czy tylko po to by ich bronić przed związkami zawodowymi. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, dlaczego w systemach totalitarnych nie działają zazwyczaj żadne organizacje z trzeciego sektora. Uzasadnić, dlaczego statut jest bardzo ważnym dokumentem w stowarzyszeniu i fundacji. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wskazać wśród polityków RP tych o wysokiej kulturze politycznej i takich, którzy nie przestrzegają pewnych zasad. Ocenić, jaki wpływ ma kultura polityczna i sposób funkcjonowania organów państwa. Stworzyć portret rządzącego i rządzonego, którzy dzięki kulturze politycznej mają między sobą łatwiejszy sposób komunikowania się.
Moduł III. Przekształcenia ustroju gospodarczego w Polsce po roku 1989	T... Gospodarka centralnie sterowana a program zmian systemowych T... Przekształcenia własnościowe T... . Reforma systemu bankowego. Giełda T... System podatkowy w Polsce T... Rynek pracy T... Bezrobocie * T... Samodzielna działalność gospodarcza T... Orientacja zawodowa T... Etyka działalności gospodarczej	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „własność państwowa”, „PRL”, „plan Balcerowicza”, „program stabilizacji”, „indeksacja”, „popiwek”, „zmiany systemowe”, „mała prywatyzacja”, „płaca realna”, „hiperinflacja”, „restrukturyzacja” Przedstawić główne założenia gospodarki centralnie sterowanej ( w PRL lata 1948-1989). Wyjaśnić, na czym polegało uwolnienie niektórych cen po wyborach w r. 1989. Uzasadnić, dlaczego mimo ciągłej indeksacji płac płaca realna początkowo cały czas zmniejszała się. Przedstawić argumenty potwierdzające, że wewnętrzna wymienialność dolara przyczyniła się do wzrostu gospodarczego. Wyjaśnić znaczenie małej prywatyzacji z r. 1990 dla rozwoju gospodarki. Objaśnić, na czym polegały zmiany systemowe w państwie. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „prywatyzacja”, „przekształcenie własnościowe”, „komercjalizacja”, „oferta publiczna”, „przetarg publiczny”, „spółka prawa handlowego”, „prywatyzacja kapitałowa”, „prywatyzacja bezpośrednia”, „Program Powszechnej Prywatyzacji”, „Powszechne Świadectwa Udziałowe”, „Agencja Własności Rolnej”, „dzierżawa”, „najem”, „reprywatyzacja”, Wyjaśnić przyczyny przekształceń własnościowych. Wyjaśnić różnicę między prywatyzacją kapitałową a prywatyzacją bezpośrednią. Uzupełnić schemat ilustrujący dwa etapy prywatyzacji kapitałowej w Polsce oraz schemat prywatyzacji bezpośredniej, a także opisać, w jaki sposób rozdysponowano mienie PGR-ów. Przedstawić proces reprywatyzacji i problemy z nią związane. Wskazać w najbliższej okolicy (s)prywatyzowane przedsiębiorstwa. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „system bankowy”, „NBP”, „bank państwowy”, „bank prywatny”, „bank spółdzielczy”, „bank komercyjny”, „Rada Polityki Pieniężnej”, „Prezes NBP”, „polityka pieniężna państwa”, „ Komisja Papierów Wartościowych i Giełd”, „Komisja Nadzoru Bankowego”, Wyjaśnić, dlaczego po r. 1989 niektóre banki zostały sprywatyzowane (niektóre z udziałem Skarbu Państwa.) Wymienić, kto decyduje o emisji pieniędzy na rynek oraz o stopach procentowych. Określić jak działa giełda i dlaczego nie funkcjonowała w latach 1948-1991. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „podatki bezpośrednie i pośrednie”, „podatki majątkowe”, „osoba fizyczna”, „osoba prawna”, „PIT”, „CIT”, „VAT”, stawki i progi podatkowe, „podatek dochodowy”, „składka na ubezpieczenie społeczne”, „Urząd Skarbowy”, „składka na fundusz pracy”, „szara strefa”, Wyjaśnić, dlaczego musimy płacić podatki. Korzystając z tabeli obliczyć, jaki podatek dochodowy zapłaci osoba fizyczna za dany rok kalendarzowy. Wskazać, gdzie znajduje się Urząd Skarbowy. Wymienić podatki płacone przez obywateli RP. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „rynek pracy”, „siła robocza”(zasoby pracy), „oferty pracy”, „sektor prywatny”, „sektor publiczny”, „samozatrudnienia”, „bezrobocie” Opisać zmiany na rynku pracy w RP będące wynikiem prywatyzacji i restrukturyzacji. Wskazać znaczące zmiany w strukturze zatrudnienia. Określić, dlaczego niektóre działy gospodarki zatrudniają obecnie mniej osób niż przez zmianą systemu politycznego. Wskazać przyczyny dużego bezrobocia. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „koniunktura”, „bezrobocie: koniunkturalne, strukturalne, sezonowe, frykcyjne”, „transformacja”, „stopa bezrobocia”, „status”, „urząd pracy”, „staż”, Wyjaśnić przyczyny bezrobocia z uwzględnieniem jego rodzaju. Wskazać na mapie administracyjnej kraju województwa o najwyższej stopie bezrobocia i podjąć próbę wyjaśnienia tego zjawiska. Wymienić społeczne skutki bezrobocia. Uzasadnić, czy bezrobocie do 5% jest korzystne dla gospodarki (jak twierdzą niektórzy ekonomiści) Określić, kto jest według prawa osobą bezrobotną i jakie prawa mu przysługują z tego tytułu. Obowiązki osoby uznanej prawnie za bezrobotną. Wskazać sposoby szukania pracy przez absolwentów i osoby bezrobotne. Wymienić zadania urzędów pracy wobec osób szukających pracy. Przedstawić swój pomysł na szukanie pracy w swoim rejonie (lub poza nim.) Napisać życiorys zawodowy (CV) i list motywacyjny. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „NIP”, „REGON”, „ZUS” , „zgłoszenie działalności gospodarczej w gminie”, Wskazać czynności które należy wykonać w celu założenia legalnej działalności gospodarczej. Wskazać, kto ma obowiązek pomóc obywatelowi w załatwianiu formalności rejestracyjnych. Potrafi napisać krótki biznesplan (dla fikcyjnej działalności) lub wie, kto może mu w tym pomóc. Określić, czy działalność będzie tylko formą samozatrudnienia, czy też osoba taka stanie się pracodawcą, czyli zatrudni inne osoby. Wymienić obowiązki pracodawcy oraz pracownika. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „poradnia psychologiczno-pedagogiczna”, „Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej przy Wojewódzkim Urzędzie pracy”, „predyspozycje zawodowe”, Potrafi wskazać instytucje, które mu pomogą w wyborze zawodu. Skorzystać z informacji i porad CIiPKZ przy WUP -odwiedzając urząd osobiście lub poprzez strony internetowe. Wymienić zawody, w których w jego regionie najłatwiej znaleźć zatrudnienie. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „etyka”, „moralność”, „korupcja”. Wskazać nieetyczne zachowania pracodawców i pracowników. Opisać zjawisko korupcji i określić jego skutki. Wyjaśnić, dlaczego polskie społeczeństwo akceptuje niektóre zachowanie łamiące zasady moralne (łapówki). Wskazać, że nie wszystkie działania niezgodne z etyką łamią prawo. Określić, granicę między łamaniem zasad etycznych i moralnych, a wejściem na ścieżkę przestępczą.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Ocenić z perspektywy plusy i minusy planu Balcerowicza. Wskazać na społeczne koszty przeprowadzonych zmian. Wymienić, jakie programy zawierał plan Balcerowicza. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Ocenić na ile prywatyzacja wpłynęła na rozwój regionu, w którym mieszka . Wyjaśnić, dlaczego nie wszystkie plany Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa się powiodły. Wyjaśnić, co oznacza powstanie rynku konsumenta. Wyjaśnić, co oznacza określenie: przedsiębiorstwo sprywatyzowane z udziałem Skarbu Państwa. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wymienić zadania stojące przed każdym bankiem. Przypomnieć krótko historię WGPW. Ocenić, czy dla rozwoju gospodarczego lepsza jest duża ilość małych banków, czy mało dużych banków funkcjonujących na rynku. Wymienić warunki, które musi spełniać przedsiębiorstwo, aby wejść na giełdę. Określić na podstawie informacji z mediów, czy na giełdzie panuje hossa czy bessa. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, czego dotyczy dyskusja dotycząca podatku liniowego. Wyjaśnić, jaki podatek obciąża wszystkich obywateli niezależnie od wieku i zatrudnienia. Wskazać, na co przeznaczone są wpływy z podatków. Wymienić towary objęte akcyzą. Opisać, jak wymiar sprawiedliwości traktuje osoby i przedsiębiorstwa uchylające się od płacenia podatków. Opisać zjawisko „szarej strefy” i wynikające z niego problemy i straty finansowe dla państwa. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Określić rynek pracy w swojej miejscowości. Wyjaśnić pojęcie samozatrudnienia. Opisać (z przykładami), na czym polegało w poprzednim systemie tzw. Ukryte bezrobocie. Wskazać czynniki wpływające na rynek pracy. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Omówić staże i stypendia proponowane przez urzędy pracy absolwentom. Powiedzieć, na czym polega ogólnopolski program „Absolwent”. Wymienić zawody, w których nie grozi nam bezrobocie i wskazać źródło tej wiedzy. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wskazać metody sprawdzenia zapotrzebowania rynku na usługi lub towary, których produkcją chce się zająć osoba rejestrująca działalność gospodarczą. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Określić jak swoje zainteresowania zawodowe nie dające możliwości zatrudnienia Uzupełnić, by być aktywnym podmiotem na rynku pracy. Powiedzieć jak szkoła, instytucje oświatowe i urzędy pracy pomagają w wyborze zawodu. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wskazać powiązania między „szarą strefą” a mafią - podkreślić cienką granicę między zjawiskami. Wskazać instytucje, w których zjawisko korupcji jest nasilone. Zaproponować metody przeciwdziałania nieetycznym zachowaniom w działalności na rynku gospodarczym. Opisać przykłady skutków i finansowych wynikających z łamania zasad.	Europejska j.w.
Proces integracji Polski z UE	T... Integracja gospodarcza T... Czym jest UE?	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: ”Unia Europejska”, „integracja”, „prawo unijne”, „prawo krajowe”, „członkostwo w UE”, „kraje stowarzyszone z UE”, „Instytucje UE - Parlament Europejski, Rada Europy”, Wymienić warunki, jakie musiała spełnić RP, by stać się członkiem UE. Wskazać kilka dziedzin, w których musiało nastąpić dopasowanie naszej gospodarki do standardów unijnych. Wyjaśnić, jakie korzyści mieliśmy będąc krajem stowarzyszonym z UE. Opowiedzieć o zmianach , które nastąpiły po wejściu Polski do UE. Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: Zapisane w trakcie lekcji, zgodnie z potrzebami. Określić, czym jest UE. Opowiedzieć powstanie wspólnoty. Opisać symbole UE i krótko wyjaśnić ich symboliczne znaczenie, (np. dlaczego jest 12 gwiazd na unijnej fladze) Powiedzieć, co to jest unia monetarna i które państwa do niej należą. Wyjaśnić, kto jest odpowiedzialny za politykę unijną.	Edukacja europejska	Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać korzyści ekonomiczne wynikające z bycia państwem unijnym. Wskazać dziedziny gospodarki, które zyskały na wstąpieniu do struktur Wspólnoty. Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać „trzy filary UE” Nazwać najważniejsze traktaty unijne i opisać ich skutki dla państw członkowskich. Opisać siebie jako obywatela UE	Edukacja europejska

WOS, KL. II
Moduł I: Wychowanie do życia w rodzinie.

Działy programowe	Numer i temat lekcji	Wymagania programowe podstawowe		Wymagania programowe ponadpodstawowe	Ścieżka edukacyjna	Ilość godzin
Podstawa programowa: Podstawowe informacje o rozwoju seksualnym człowieka: tożsamość płciowa - kobiecość i męskość	T. Tożsamość płciowa - chłopak czy dziewczyna	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „poczęcie” Wytłumaczyć proces poczęcia. Objaśnić, czym jest chromosom. Wskazać, jaka para chromosomów decyduje o płci i dziedziczeniu cech po rodzicach. Określić, w jaki sposób małe dzieci demonstrują przynależność do swojej płci. Wyjaśnić, czym jest płeć socjologiczna. Wskazać czynniki kształtujące prawidłowy seksualizm. Wymienić pozytywne cechy rodziców. Opisać, jaką rolę odgrywa dalsza rodzina w wychowaniu dziecka. Wyjaśnić, jak na rozwój dziecka wpływa wychowanie przez jednego z rodziców. Wymienić cechy typowe dla kobiecości i męskości. Opisać swój ideał kobiety/mężczyzny. Opisać, w jaki sposób może przejawiać się zakłócenie cech męskich/kobiecych u człowieka. Wskazać stereotypy dotyczące ról kobiecych i męskich ( ocenić je w kontekście historycznym)		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić prawo dziedziczenia według teorii genetycznych. Wskazać zagrożenia zdrowotne związane z dziedziczeniem (np. chorób, wad). Wyjaśnić, dlaczego dzieci z domów dziecka i rodzin patologicznych, z rodzin rozbitych wpływa na to, że mają problemy z własną tożsamością (często płciową)	Prozdrowotna	1
Dojrzewanie. Rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej	T. Rozwój psychoseksualny chłopca i dziewczynki	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „sfery dojrzewania”, „rozwój człowieka”, „fazy rozwoju”, Wymienić sfery, w których odbywa się dojrzewanie. Wymienić i krótko opisać fazy rozwoju człowieka i czynniki je kształtujące. Opisać emocje związane z przyjaźnią i koleżeństwem w różnych fazach rozwoju.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać problemy związane z rozwojem psychoseksualnym. Określić, skąd się biorą problemy emocjonalne w tej sferze rozwojowej.	Prozdrowotna	1
Problemy i trudności okresu dojrzewania (np. napięcie seksualne, masturbacja), sposoby radzenia sobie z nimi, pomoc w rozeznaniu sytuacji wymagających porady lekarza lub innych specjalistów.	T. Dojrzewanie biologiczne	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „dojrzałość biologiczna”, „proces dojrzewania biologicznego i jego fazy”, „patologia”, Określić okres dojrzewania biologicznego. Opisać początek tego okresu. Wskazać objawy dojrzewania biologicznego. Określić, kiedy następuje zakończenie procesu. Określić własne stadium rozwoju. Wyjaśnić, czym się różni dojrzewanie biologiczne, a wiek dojrzewania. Ocenić i opisać, jakie problemy związane są bezpośrednio z okresem dojrzewania chłopców, a jakie u dziewczynek. Uzasadnić, czym powinna być podyktowana decyzja o podjęciu współżycia płciowego. Wskazać czynniki sterujące seksualnością człowieka. Wymienić poziomy seksualności. Ocenić związki heteroseksualne, homoseksualne i inne. Wymienić zachowania seksualne, które są patologią lub przestępstwem.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, że dojrzewanie jako proces jest zdeterminowane przez wiele czynników zewnętrznych - omówić te czynniki. Wyjaśnić, że decyzja o podjęciu współżycia płciowego niesie za sobą różne skutki w każdej ze sfer życia. Uzasadnić, że bardzo często decyzja o podjęciu współżycia wynika z popędu płciowego , a nie prawdziwych uczuć.
Różnice w rozwoju psychoseksualnym dziewcząt i chłopców; postawy i wzajemne oczekiwania.	T. Dojrzewanie psychiczne	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „psychika”, Wyjaśnić, na czym polega dojrzewanie psychiczne i społeczne. Opisać cechy człowieka dojrzałego. Opowiedzieć, w jaki sposób można wyrażać swoje emocje (uczucia). Przedstawić, jakie problemy można napotkać w kontaktach z innymi.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, że dojrzewanie psychiczne wiąże się z odpowiedzialnością i umiejętnością podejmowania decyzji. Określić, dlaczego często podkreśla się, że rozwój psychiczny chłopców i dziewczynek przebiega inaczej i zdeterminowane jest czynnikami kulturowymi i biologicznymi.	Prozdrowotna	1
Relacje międzyosobowe i ich znaczenie. Przyjaźń, zakochanie, miłość; Pierwsze fascynacje, miłość platoniczna, miłość młodzieńcza, miłość dojrzała; rozróżnianie pojęć.	T. Przyjaźń i miłość	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „przyjaźń”, „miłość” Opisać, na czym polega przyjaźń, a na czym miłość. Wyjaśnić, jak odróżnić przyjaźń od miłości. Wymienić rodzaje miłości w życiu człowieka. Opisać fazy miłości.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić na czym polega np. szantaż emocjonalny. Opisać różnicę między miłością młodzieńczą a dojrzałą. Stwierdzić, czy każde uczucie musi przechodzić wszystkie opisane teoretycznie fazy.		1

WOS, KL. III
Moduł I: Wychowanie do życia w rodzinie.

Działy programowe	Numer i temat lekcji	Wymagania programowe podstawowe		Wymagania programowe ponadpodstawowe	Ścieżka edukacyjna	Ilość godzin
Dojrzewanie do założenia rodziny Podstawa programowa: Wartości związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, małżeństwo, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu trwałych więzi.	T. Dojrzałość warunkiem szczęśliwego życia rodzinnego	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „szczęście rodzinne”, „dojrzewanie do rodziny”, Wyjaśnić, dlaczego pełna dojrzałość jest warunkiem szczęścia. Wymienić cechy: dojrzałości biologicznej dojrzałości psychicznej dojrzałego związku Opisać, jakie skutki może mieć związek, w którym jeden z partnerów lub oboje są niedojrzali psychiczne.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Ocenić zachowania swoje i rówieśników, które mogą być wynikiem wpływu hormonów w okresie dojrzewania . Opisać, jakie skutki może mieć (ma) zbyt duża rozbieżność w czasie między dojrzałością biologiczną (zawsze wcześniejsza) i dojrzałością psychiczną. Opisać syndrom „Piotrusia Pana”		1
Wartości związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, małżeństwo, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu trwałych więzi.	T. Małżeństwo i rodzicielstwo	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „zawarcie związku małżeńskiego”, „rodzicielstwo”, „ognisko domowe”, Wymienić cechy szczęśliwego małżeństwa i wskazać najważniejsze elementy na nie wpływające. Określić warunki pozwalające na zawarcie związku. Wymienić przeszkody do zawarcia małżeństwa. Opowiedzieć , czym jest „Kodeks rodzinny” i co w sobie zawiera. Określić, czym jest rodzicielstwo i jakie obowiązki z niego wynikają. Podać kilka określeń na dobre i kilka na złe rodzicielstwo.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Przedstawić rolę rodziny w dziejach narodu. Wskazać, co powinno być przyczyną zawierania związku małżeńskiego, (czyli co odróżnia prawdziwe uczucie od zauroczenia, zakochania). Wymienić, jakie cechy partnerów wskazują na to , że związek powinien być udany i szczęśliwy. Wskazać, jakie cech są oczekiwania od osób, które decydują się na dziecko. Wymyślić definicję lub twierdzenie dotyczące świadomego rodzicielstwa.
Płodność - wspólną sprawą kobiety i mężczyzny. Prawa rządzące ludzką płodnością. Życie jako fundamentalna wartość; szacunek dla ludzkiego życia od chwili poczęcia.	T. Jak planować narodziny dzieci?	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „antykoncepcja”, „środki naturalne i sztuczne”, „środki mechaniczne”, „środki chemiczne”. Wymienić i krótko opisać naturalne metody regulacji poczęcia. Określić zalety i wady środków naturalnych. Nazwać kilka sztucznych środków antykoncepcyjnych i określić sposób ich działania. Wskazać środki chemiczne, hormonalne i mechaniczne. Określić zalety i wady każdej z grup środków sztucznych.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić jak poglądy, zasady wiary itp. czynniki wpływają na dobór metod(y) zapobiegania ciąży. Opisać skutki psychiczne i fizyczne niechcianej ciąży. Wyjaśnić czym jest aborcja. Wyjaśnić, że moralnym obowiązkiem matki (rodziców) niechcianego dziecka jest podpisanie dokumentów umożliwiających oddanie go do adopcji.		1
Choroby przenoszone drogą płciową. AIDS: drogi przenoszenia i zakażenia, profilaktyka aspekt społeczny.	T. Skutki zdrowotne nierozważnych, ryzykownych kontaktów seksualnych	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „nierozważny akt seksualny”, „rzeżączka”, „kiła”, „chlamydioza”, „rzęsistkowica”, „żółtaczka typu B” itd. (wszystkie omówione na lekcji choroby), Powiedzieć, co oznaczają ryzykowne kontakty seksualne. Uzasadnić, że choroby przenoszone drogą płciową stanowią o wiele większe zagrożenie, niż inne schorzenia. Podkreślić ,jakie są zagrożenia wynikające z fałszywego wstydu po zagrożeniu i nie podjęciu leczenia.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać, w jaki sposób w niektórych chorobach występuje okres utajenia i jaki ma on wpływ na zdrowie chorego. Wskazać instytucje zobowiązane do pomocy osobom zarażonym.
Zagrożenia i pułapki życia młodzieńczego Zagrożenia okresu dojrzewania: presja seksualna, pornografia, uzależnienia	T. Papierosy	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „nikotyna”, „palenie czynne”, „palenie bierne” Wymienić przyczyny, które sprawiają, że młodzież sięga po papierosy. Określić wszystkie szkodliwe skutki palenia takie jak: Rak górnych dróg oddechowych (płuca, krtań, oskrzela itp.), rak i inne poważne schorzenia trzustki. Określić, co w reklamach papierosów jest faktem, a co opinią oraz na czym polega perswazyjna rola tych reklam. Wskazać miejsca, w których obowiązuje zakaz palenia. Przedstawić (np. w formie scenki z kolegą), w jaki sposób można odmówić zapalenia papierosa lub poprosić, by nie palono w jego obecności w sposób asertywny. Podać informację na temat kosztów społecznych wynikających z palenia tytoniu. Podać sposoby, w jaki można pomóc osobie uzależnionej. Powiedzieć, na czym polega profilaktyka.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Omówić skład (oczywiście w przybliżeniu, ponieważ jest to 4 tys. Substancji) tytoniu z papierosa. Wyjaśnić, dlaczego tak groźne są ciała smoliste wydzielające się podczas palenia. Opisać proces tzw. Palenia biernego i jego skutków ze szczególnym podkreśleniem tego zjawiska na dzieci i młodych ludzi. Wyjaśnić, na czym polega moda na „niepalenie w Europie Zachodniej i USA”		1
	Alkohol	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „alkohol”, „alkoholizm”, „choroba alkoholowa” Wyjaśnić, jakie mity związane z piciem alkoholu funkcjonują w świadomości społecznej i ocenić ich szkodliwość. Nazwać i opisać skutki zdrowotne (biologiczne) oraz psychiczne będące wynikiem picia alkoholu - z wyróżnieniem dla młodych organizmów tych skutków oraz dla osób pijących nałogowo. Opisać (np. z przykładami), w jaki sposób alkohol może wpływać na zachowanie i komunikację międzyludzką. Ocenić reklamy alkoholu pod katem opinii i faktów oraz wskazać jej perswazyjną rolę. Podać informację na temat kosztów społecznych wynikających z alkoholizmu. Podać sposoby, w jaki można pomóc osobie uzależnionej. Powiedzieć, na czym polega profilaktyka. Przedstawić (opisowo) przepisy prawa, których głównym zadaniem jest eliminacja z rynku handlarzy narkotyków.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać trwałe zmiany w mózgu spowodowane nadużywaniem alkoholu lub sięganiem po niego nawet okazjonalnie w młodym wieku. Potrafi wskazać społeczne przyczyny powstawania narkomanii (łączenie z wpływem pop kultury). Wskazać na powiązanie dealerów z ogólnoświatową mafią narkotyczną. Przedstawić kilka argumentów, za tezą, że możliwe są działania społeczne i administracyjne minimalizujące skutki narkomanii. Określić objawy zewnętrzne u osoby zażywającej narkotyki. Powiedzieć, dlaczego w wypadku narkotyków profilaktyka jest nawet ważniejsza niż w wypadku innych uzależnień.		1
	Narkotyki	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „narkotyk”, „głód narkotykowy”, „narkotyki twarde i miękkie”, „narkotyki tłumiące i pobudzające”. Wyjaśnić, dlaczego błędne jest myślenie, że niektóre narkotyki (np. marihuana, amfetamina) nie prowadzą do uzależnienia. Opisać działanie najpopularniejszych narkotyków na organizm człowieka (pobudzanie, otępienie). Przedstawić, jakie skutki zdrowotne niesie za sobą przyjmowanie narkotyków. Wskazać, że uzależnienie od narkotyków powoduje również zmiany organizmie, co sprawia, że osoba uzależniona nie poradzi sobie sama z pokonaniem uzależnienia. Opisać, na czym polega uzależnienie: fizyczne psychiczne społeczne Podać informację na temat kosztów społecznych wynikających z narkomanii. Opisać, jakich sposobów (socjotechnik) używają dealerzy szukając swoich ofiar. Podać sposoby, w jaki można pomóc osobie uzależnionej. Powiedzieć, na czym polega profilaktyka. Wyjaśnić, jakie zagrożenia (łącznie ze śmiercią) niosą ze sobą narkotyki kupowanie z nieznanego źródła.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wskazać, jakich środków ogólnodostępnych powinni uniknąć uczniowie, aby nie popaść w uzależnienie.
	Anoreksja	Uczeń potrafi: Wymienić terminy: „anoreksja”, „szczupła sylwetka”, „waga właściwa”, „nadwaga”, „otyłość”, „niedowaga”, „kanony mody” Wyjaśnić, jaka jest przeciętna waga w wieku nastoletnim. Wskazać, że w okresie dojrzewania dziewczęta mają często lekko nadwagę, za to chłopcy niedowagę, ale jeśli prowadzi się zdrowy tryb życia jest to stan przemijający. Wyjaśnić, na czym polega anoreksja i w jaki sposób można zapaść na tę chorobę. Nazwać bliskie i odległe skutki anoreksji (zniszczenie organów wewnętrznych - trzustki, wątroby, zatrzymanie miesiączki, zmiany w psychice a bardzo często śmierć). Wskazać, w jaki sposób media wpływają na modę, na modną sylwetkę. Opisać, w jaki sposób zdjęcia w filmy są poprawiane przez komputery i modelki nie wyglądają na nich pięknie, ale nienaturalnie.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opowiedzieć o innym schorzeniu (zaburzeniu łaknienia), w jakim jest bulimia. Wskazać instytucje specjalistyczne, w których można znaleźć informacje, a także poradę dotyczących dbania o właściwą wagę.
	Pornografia	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „pornografia”, Określić, czym jest pornografia. Wskazać, jakie cechy młodzieży sprawiają, że część z niej szuka materiałów pornograficznych w mediach. Opisać, jakie skutki w dorosłym życiu może mieć młody człowiek, który ogląda materiały pornograficzne (najczęściej uznaje przekłamane treści jako normę w życiu intymnym). Wskazać, do jakich zaburzeń psychicznych i jakich dewiacji może doprowadzić oglądanie pornografii.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać wpływ mediów na szerzenie pornografii. Wskazać źródła, z których młody człowiek może czerpać prawdziwą wiedzę na temat spraw intymnych.		1
	Jak bronić się przed presją? - kilka słów o asertywności.	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „asertywność”, „umiejętności”, „prawa”, „postawa asertywny” Wyjaśnić znaczenie asertywności w życiu codziennym. Wymienić kilka praw, które zmuszają do stosowania postawy asertywnej. Stworzyć katalog najważniejszych i niezbywalnych praw człowieka. Określić, w jaki sposób prawa innych wpływają na naszą postawę. Przedstawić (na przykładzie symulacji), w jaki sposób rozwiązywać problemy w sposób asertywny (można prosić o pokazanie agresywnego rozwiązania problemu).		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Opisać sytuację, w których nie tylko uczeń, ale np. osoby na stanowiskach, politycy muszą rozwiązywać konflikty w sposób asertywny.		1
Wpływ sposobu spędzania wolnego czasu ( w tym korzystanie ze środków masowego przekazu), Wpływ na osobowość człowieka	Walory i ciemne strony współczesnych mediów - z czego skorzystasz, zależy od Ciebie.	Uczeń potrafi: Wyjaśnić terminy: „media”, „globalna wioska”, „wirtualna rzeczywistość”, Wyjaśnić, dlaczego telewizję określa się mianem „okna na świat” Opisać te cechy współczesnych mediów, które Ziemię pozwalają nazywać „globalną wioską”. Wymienić plusy i minusy, jakie można postawić treściom niesionym przez media. Wskazać, jakie niebezpieczeństwo niesie za sobą próba identyfikowania się z bohaterami z mediów.		Uczeń potrafi: Tak jak w podstawowych plus: Wyjaśnić, dlaczego ciągłe korzystanie z mediów utrudnia rozwój intelektualny i emocjonalny. Obliczyć (zrobić bilans) czas, jaki przeciętny nastolatek w ciągu tygodnia spędza, korzystając z mediów. Wskazać tytuły audycji, gazet, adresy stron internetowych zawierających wartościowe treści i służące rozwojowi (psychicznemu i intelektualnemu, emocjonalnemu).		1

36

---