305. Cechy dramaturgii otwartej na przykładzie “Kartoteki”.
Tadeusz Różewicz jest reprezentantem pokolenia Kolumbów (obok Baczyńskiego, Borowskiego, Gajcego), którego młodo*ć przypadła na wojnę i okupację. Ci młodzi mężczyźni (prawie chłopcy) walczyli w czasie wojny, za* po niej - jeśli przeżyli - wnieśli do literatury swoje straszliwe doświadczenie i “zarażenie śmiercią”.
Różewicz podjął walkę w szeregach Armii Krajowej, gdy miał zaledwie 21 lat. Motyw wojny oraz doznań młodego pokolenia Polaków jest częsty w twórczo*ci poety i dramaturga. Bohater “Kartoteki” jest reprezentantem tego pokolenia, anonimem, podobnie jak podmiot liryczny wiersza “Ocalony”.
Jego przeżycia są w takiej samej mierze prywatne, co zbiorowe. Wydarzenia z życia są kartoteką osobową i równocześnie kartoteką pokolenia rówieśników. Bohater nie ma własnego imienia, odnosi się do niego wiele imion, jak z jakiego* spisu, z kartoteki. Wujek nazywa go: Stasiem, Władziem, Kaziem, Piotrusiem i Dzidkiem, dla ojca jest raz Zdzisławem, innym razem Władkiem, Tadkiem i Wackiem. Dla jednych postaci jest dorosłym mężczyzną, dla innych - dzieckiem (rodzice) czy maturzystą (nauczyciel). Mając wiele imion, wyraża zbiorowo*ć bez określonego wieku - odbywa wędrówkę w czasie od okresu dzieciństwa, kiedy ukradł ojcu złotówkę i zjadł cukier, przez dzieciństwo i młodo*ć aż do wieku dojrzałego własnego i powszechnego, gdyż wszystkie jego przeżycia są typowe. Taki bohater rozbity, w rozsypce nie potrafi ustosunkować się do rzeczywistości (jak w wierszu “To się złożyć nie może”). Bierność jest jedynie możliwą postawą wobec absurdu *wiata. Taki bohater pozostaje w opozycji do bohatera - indywidualisty oraz bohatera jednoznacznej osobowo*ci dawnego teatru. W tradycyjnym dramacie bohater był organizatorem akcji, w “Kartotece” - najczęściej leży w łóżku, zasypia, ziewa. Chór starców przypomina mu ciągle o obowiązkach wobec teatru:
“Rób co*, ruszaj się, my*l.
On sobie leży, a czas leci.
[...] Mów co*, rób co*,
Posuwaj akcję,
W uchu chociaż dłub!”
Dzięki postawie bezczynności postać bohatera staje się bliższa. Antybohaterowie ze sztuk Becketta (oczekiwanie i bierność wyrażają osoby w “Czekając na Godota” lub “Końcówce”). Świat jest chaosem ,wypadł z formy, więc rozsypał się uporządkowany życiorys bohatera. Uwierzył on w fałszywe idee, klaskał i wstydzi się tego, ale też walczył, co stanowi powód do dumy. Popełniał uczynki dobre i złe, po prostu żył, nie zatracił jednak zmysłu moralnego. Jego bezczynność wynika nie z lenistwa, lecz z paraliżu osobowo*ci. Postać bohatera można umieścić między Panem z Przedziałkiem - uosobieniem konformizmu (nie walczył w czasie okupacji) a Wujkiem - uosobieniem “prostego człowieka”, autentycznego i godnego szacunku. Pan z Przedziałkiem powinien pić wodę z miednicy, w której moczył nogi Wujek - “uczciwy, prosty człowiek”, to lekarstwo na podłość. Bohater gardzi lizusostwem Pana z Przedziałkiem, ma szacunek dla Wujka, sam stoi pomiędzy nimi.
Akcja, przestrzeń i czas w “Kartotece” też nie odpowiadają tradycyjnemu dramatowi. Jedynym dzianiem się jest przechodzenie przez pokój Bohatera różnych ludzi, z którymi rozmawia. Brak w dramacie przyczynowo - skutkowego ciągu wydarzeń. Czasem akcji jest teraźniejszość Bohatera, w której obecne są w formie wspomnień i doświadczeń jego przeżycia reprezentatywne dla pokolenia.
Miejsce akcji, czyli przestrzeń to jednocześnie: pokój, ulica, kawiarnia. Nie można więc mówić o zachowaniu tradycyjnej jedno*ci miejsca, gdyż jest ono syntezą najbliższego *wiata.
Na uwagę zasługuje też język dramatu. Osoby posługują się często wytartymi frazesami, co ma ośmieszyć stereotypy my*lenia i mówienia. W “Kartotece” mało jest dialogów tradycyjnych, zawierających jasne sformułowania my*li. Częstsze są dialogi pozorne, czyli mówienie obok siebie (dialog Rodziców). Postaci nie szukają prawdziwego porozumienia, każda z nich mówi o czym innym. Ten typ mówienia jest częsty w sztukach E. Jonesco, np. w “Lekcji”. Wyraźne są też w “Kartotece” aluzje do znanych utworów literackich (parafrazy cytatów z “Wesela” Wyspiańskiego i “Fraszek” Kochanowskiego). Chór starców najczęściej wypowiada przysłowia, porzekadła, wiersze, wyliczanki.
W sumie język dramatu dowodzi, że zwęża się możliwość porozumienia za pomocą języka. Rozbitemu światu wtóruje rozbicie języka jako narzędzia porozumienia. “Kartoteka” Różewicza staje w opozycji do tradycyjnego dramatu. Sam Różewicz określa swe utwory jako realistyczne i poetyckie. Realistyczne dlatego, że przedstawiają głębszą, ukrytą istotę rzeczywistości, odbijającej się w zwierciadle. Rzecz jednak w tym , że zwierciadło to jest stłuczone, odbijany w nim *wiat nie jest solidny, zorganizowany i pewny, jak było dawniej. Ten *wiat wyszedł z formy, brak mu jedności, stałości i pewności - taka jest rzeczywistość i taką ją pokazał Różewicz. W tym sensie “Kartoteka” jest więc dramatem realistycznym, ale nie tylko. Jest również dramatem poetyckim, gdyż kompozycja jego ma cechy snu o metaforycznej wymowie, za* czas i przestrzeń nakładają się na siebie. W sztuce nie ma akcji w tradycyjnym rozumieniu, bo głównym jej celem jest oddanie stanu psychiki Bohatera.
Dramaturg sam podkreślił, że jego teatr jest “wewnętrzny”, bo w poetyckim skrócie przedstawia najdramatyczniejsze momenty w dziejach Bohatera, uwypukla je, ukazuje w ostrym świetle. Ułożenie kartoteki dziejów w porządku chronologicznym jest możliwe, lecz taki zabieg pozbawiłby je dramatyzmu i poetyckości.
“Kartoteka” stanowi dramat opozycyjny wobec tradycyjnej formy teatralnej i dramaturgicznej. Pokazuje *wiat zdeformowany i realistyczny zarazem. Bohater błądzi w tym *wiecie poszukując warto*ci, bez których nie potrafi żyć. Jego sytuacja nie jest jednoznacznie tragiczna, raczej groteskowo - absurdalna. Cały dramat określany jest także mianem dramatu absurdu, a także dramatu otwartego.