Czynniki kształtujące stosunki międzynarodowe:
-/kryterium czasowe/: historyczne, aktualne, potencjalne; odzwierciedlają one relacje między teraźniejszością a przeszłością i przyszłością orz wskazują na sposoby ukierunkowania i wykorzystania tych związków);
- /kryterium przestrzenne/: narodowe(państwowe), międzynarodowe (pozanarodowe)- czynniki międzynarodowe można podzielić ze względu na ich zasięg terytorialny: lokalne, regionalne, kontynentalne i globalne;
- /kryterium strukturalne/: obiektywne(materialne, rzeczywiste, np. czynniki naturalne tj. człowiek, obszar, klimat, środowisko, zasoby naturalne oraz czynniki stworzone przez człowieka tj. gospodarka, technika, systemy i partie polityczne),subiektywne (moralne, świadomościowe, np. idee, poglądy, koncepcje, doktryny, programy polityczne, religie);
- kryterium dynamiki i intensywności oddziaływań/: czynniki warunkujące procesy oddziaływań międzynarodowych (mają wpływ pośredni, bo tworzą przesłanki i warunkują procesy działań i oddziaływań podmiotów stosunków międzynarodowych np. uwarunkowania geograficzne, demograficzne, narodowe, ideologiczne, religijne), czynniki realizujące te procesy (mają wpływ bezpośredni, bo inicjują i organizują te procesy oraz je kontrolują np. czynniki ekonomiczno- techniczne, militarne, organizacyjno- społeczne, osobowościowe). Czynniki obu tych grup są współzależne.
Dynamika i intensywność wpływu tych czynników na stosunki międzynarodowe są zmienne. Wolniej i słabiej oddziaływają czynniki warunkujące które wpływają głównie na ewolucje stosunków międzynarodowych. Dynamika i intensywność czynników realizujących jest większa, a ich oddziaływanie jest widoczne po krótszym czasie.
Czynniki warunkujące procesy oddziaływań międzynarodowych:
- czynnik geograficzny: położenie i ukształtowanie geogr terytorium państwowego i linii brzegowej, klimat, usytuowanie lądów i mórz;
- czynnik demograficzny: zaludnienie, przyrost naturalny, wiek ludności, migracje, potencjał ludnościowy, globalny dochód narodowy, poziom rozwoju gospodarczego, bomba demogr w Trzecim Świecie;
- czynnik narodowy: poczucie przynależności, świadomość narodowa, homogeniczność i heterogeniczność państwowa- mniejszości narodowe;
- czynnik ideologiczny: struktury społ- ustrojowe państw;
- czynnik religijny: wpływ religii w państw słabo rozwiniętych;
Czynniki warunkujące procesy oddziaływań międzynarodowych:
- czynniki ekonomiczno- techniczne: potencjał gospod państwa, postęp w nauce i technice; czynniki gospodarcze oddziaływają na stosunki międzynarod za pomocą doktryn i instytucji oraz organizacji międzynarod;
- czynniki wojskowe: dawniej- wojna, obecnie- uzbrojenia i siła wojskowa;
- czynniki organizacyjno- społeczne: instytucje państwowe i międzynarod, ich organizacja i działanie wpływają bezpośr na stos międzynarod;
- czynniki osobowościowe: wybitne jednostki- przywódcy państw, narodów, decydenci polityczni, których działania usankcjonowane są przez systemy wewnątrzpaństwowe;
TEORETYCZNE PODSTAWY WYMIANY MIĘDZYNARODOWEJ
*TRADYCYJNE TEORIE HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO
PRAWO RZADKOŚCI I DOKTRYNA SŁUSZNEJ OCENY
U zalania dziejów pojawiła się nierównowaga pomiędzy nieograniczoną ilością potrzeb i pragnień a ograniczoną ilością dóbr i usług (produktów), które mogłyby zaspokoić te potrzeby i pragnienia. Wynikało to z ograniczonej ilości zasobów (naturalnych, ludzkich i kapitałowych). Tak narodziła się praprzyczyna nauk ekonomicznych- prawo rzadkości.
Od pradziejów zatem ludziom towarzyszył ustawiczny lęk przed brakiem towarów na rynku (tzw. koncepcja psychozy lęku z uwagi na niedobór towarów). Mechanizm ten stał się impulsem do działań zmierzających do pozyskania możliwie największej ilości dóbr, nierzadko na drodze dominacji gospodarczej, czy wręcz rabunku ( Grecja, Fenicja, Imperium Rzymskie). Wraz z dezintegracją Imperium Rzymskiego i stopniowym rozpadem feudalizmu przy jednoczesnym tworzeniu się nowych państw i wzrastającej roli kościoła rzymskokatolickiego zmieniło się też podejście do wymiany zagranicznej. Pojawiła się doktryna słusznej ceny, zgodnie z którą handel był uznawany za korzystny la partnerów wymiany, gdy realizowany był po słusznej cenie. Początkowo za cenę uznawano taką, która pokrywa koszty produkcji, a od XIII w. słuszna cena to a, która kształtuje się na rynku i uwzględnia tzw. sprawiedliwy zysk, w myśl zasady, iż handlujący nie może na wymianie stracić.
MERKANTYLIZM
Na początku XVI i XVII stulecia (początki monarchii absolutnych w Europie Zachodniej oraz kapitalistycznego syst. gosp)w teorii ekonomii pojawiła się doktryna merkantylizmu, która źródeł bogactwa upatrywała w zasobach kruszców szlachetnych (złoto, srebro) będących jednocześnie środkiem płatniczym w ówczesnym handlu międzynarodowym. Rozumowania merkantylistów w praktyce sprawdzało się do takiego prowadzenia handlu międzynarodowego, który umożliwia uzyskanie nadwyżki finansowej eksportu nad importem. W ramach merkantylistycznej polityki handlowej dominowała zatem doktryna korzystnego (dodatniego)bilansu handlowego, czego dobitnie dowodził Ph. W. von Hornigk. Teoria merkantylistyczna, uznająca nadwyżkę eksportową za wskaźnik dobrobytu i implikująca jednocześnie, że handel międzynarodowy jest grą o sumie zero, była pierwszą usystematyzowaną teorią protekcjonizmu. W dobie merkantylizmu w Niemczech (Prusy) rozwinął się tzw. Kameralizm, we Francji - kolbertym (J.B. Colbert), a Anglia popierała handel morski i kolonizację krajów zamorskich (kampania wschodnio- indyjska)
KRYTYKA MERKANTYLIZMU I TEORIA KLASYCZNA
Krytyki koncepcji merkantylizmu dokonał po raz pierwszy D. Hume odwołując się do tzw. ilościowej teorii pieniądza. Zauważył on , iż żaden kraj nie może przez dłuższy czas utrzymywać nadwyżki eksportu nad importem oraz gromadzić w ten sposób zasobów złota i srebra pochodzących z innych krajów, gdyż nadwyżka eksportu (np. do Anglii) zwiększy podaż pieniądza i spowoduje wzrost poziomu cen, a zatem pogorszy konkurencyjność jej towarów na rynku międzynarodowym (np. w stosunku do Francji).
Przedstawiciele szkoły klasycznej wykazali, że handel międzynarodowy nie jest grą o sumie zerowej, lecz grą o sumie dodatniej, c o ozn., że wszystkie kraje mogą odnosić korzyści, nawet jeśli jedne zarabiają więcej a inne mniej.
Klasyczna teoria wymiany została sformułowana na podst. kilku ważnych założeń:
-na rynku panuje doskonała konkurencja (niewidzialna ręka rynku prowadzi do optymalnego podziału pracy);
-rynek jest przejrzysty (wszyscy wiedzą jakie są ceny);
- w danym kraju istnieje doskonała mobilność czynników produkcji, natomiast między krajami czynniki są niemobilne;
-istnieje wolny handel ( państwa nie ograniczają w żaden sposób wymiany);
-nie bierze się pod uwagę kosztów transportu;
Teoria wolnego handlu (A. Smith, D. Ricardo)- podstawowym powodem prowadzenia handlu są różnice w cenach rynkowych- towary tańsze w kraju eksportujemy, towary tańsze za granicą importujemy. Korzyści z handlu międzynarodowego powstają zatem dzięki specjalizacji pozwalającej przesunąć zasoby pracy do tych zastosowań, w których jest ona najbardziej wydajna- pojecie to można rozumieć dwojako: w sensie absolutny lub względnym.
Smith jako podstawę specjalizacji międzynarodowej i odnoszenia z niej korzyści przyjmował absolutne różnice kosztów wytwarzania między poszczególnymi krajami, podczas gdy Ricardo jako podstawę korzystnej wymiany uznawał względne koszty wytwarzania (teoria kosztów komparatywnych).
PEWAGA ABSOLUTNA A PRZEWAGA WZGLĘDNA
Zdaniem Smitha każdy kraj ma przewagę absolutną w wytwarzaniu tych towarów , które jest w stanie wyprodukować taniej niż jego partnerzy. Zatem będzie odnosić korzyści specjalizując się i eksportując te towary, które produkuje taniej (bardziej wydajnie) od pozostałych uczestników gospodarki światowej a importując te w których jego koszty są wyższe (a wydajność mniejsza)niż za granica.
W rzeczywistej gospodarce absolutne różnice w kosztach wytwarzania widać najlepiej w dziedzinach produkcji, uzależnionych od warunków naturalnych ( bogactwa naturalne, dostęp do morza, klimat itp.) Z kolei Ricardo wykazali iż absolutna przewaga w kosztach produkcji nie jest warunkiem koniecznym rozwoju handlu bowiem decydujące znaczenie ma przewaga względna, czyli stosunek kosztów realnych poszczególnych towarów w obu krajach.
Praktyka mówi, ze w walce konkurencyjnej atutem krajów słabiej rozwiniętych są mniejsze wynagrodzenia, natomiast bronią krajów wyżej rozwiniętych są wyższe wydajności pracy.
PRAWO WZAJEMNEGO POPYTU
J. St. Mill- jeden z epigonów szkoły klasycznej, sformułował prawo wzajemnego popytu, które głosi, iż dany kraj odnosi większe korzyści z wymiany jeżeli jego popyt na towary kraju partnera jest słabszy od popytu kraju partnera na towary danego kraju.
W praktyce prawo to tłumaczy powszechnie panujące przekonanie, że kraje wysoko rozwinięte czerpią większe korzyści z wymiany niż kraje rozwijające się.
Zdaniem Mill' a stosunek wymienny i podział korzyści ze specjalizacji międzynarodowej są determinowane przez siłę wzajemnego popytu krajów uczestniczących w wymianie. W efekcie kraj o relatywnie dużym popycie na dobro importowe odnosi z wymiany mniejsze korzyści niż jego partner o stosunkowo mniejszym popycie.
TEORIA OBFITOŚCI ZASOBÓW I PARADOKS LEONTIEF' A
B. Ohlin w teorii obfitości zasobów stwierdził, że różnice w realnych kosztach produkcji wynikają z różnic w krańcowych produkcyjnościach zarówno pracy jak i kapitału. Różnice w produkcyjnościach są spowodowane względną obfitością czynników w poszczególnych krajach. Zatem kraje stosujące jednakowe technologie mają możliwość handlu i specjalizacji pod warunkiem, że nie dysponują jednakowymi zasobami czynników produkcji.
Zgodnie z tą teorią każdy kraj powinien eksportować produkty, których wytwarzanie wymaga bardziej intensywnego zastosowania relatywnie obfitych czynników produkcji, a jednocześnie importować towary, których produkcja wymaga bardziej intensywnego zastosowania czynników względnie mało obfitych.
Obfitość zasobu ozn. ,iż jego cena jest relatywnie niska. Zatem kraje bogate powinny się specjalizować w produkcji dóbr kapitałochłonnych, a kraje w których obfita jest praca wytwarzać towary pracochłonne.
Jednak empiryczna weryfikacja tej teorii po II wojnie światowej wykazała coś przeciwnego- okazało się, iż USA eksportują głównie towary o dużej zawartości drogiej tam pracy, a importują dobra kapitałochłonne. Zjawisko to nazwano paradoksem Leontief' a. Tłumaczyć je można specyficznymi uwarunkowaniami powojennymi oraz faktem, iż USA o wydajności pracy przesądza nie praca robotników, lecz naukowców, inżynierów i menedżerów, jak również to, że zasoby pracy kwalifikowanej są tam wyjątkowo obfite w porównaniu z resztą świata.
DOKTRYNA PROTEKCJONIZMU WYCHOWAWCZEGO
W XIX w. F. List zaproponował doktrynę protekcjonizmu wychowawczego odmienną od polityki wolnego handlu. Zdaniem F. List' a teoria kosztów komparatywnych narzuca krajom słabiej rozwiniętym tradycyjną rolno- surowcową specjalizację, rezerwując przetwarzanie dóbr przetworzonych dla krajów uprzemysłowionych (np. Anglii), co prowadziłoby do sytuacji, w której (w warunkach wolnego handlu) kraje słabiej rozwinięte nie miałyby szansy na uprzemysłowienie bowiem ich produkcja już w zalążku byłaby eliminowana z rynku poprzez zagraniczną konkurencję. F. List postulował zatem czasową ochronę celną nowo powstających gałęzi przemysłu, która miałaby trwać do momentu uzyskania przez chronioną branżę trwałej konkurencyjności międzynarodowej. Ponadto List opracował jeszcze 2 oryginalne teorie:- stadiów rozwoju, - potencjału produkcyjnego.
TEORIA STADIÓW ROZWOJU- bazowała na uogólnieniu, iż na ziemi żyją obok siebie narody na różnym poziomie rozwoju społ- gosp. Ponieważ politykę militarną określa bogactwo narodów, zatem państwa silne gospodarczo narzucają swoje panowanie narodom biedniejszym i podporządkowują je swoim interesom gospodarczym. F. List wyróżnił 5 gł. stadiów rozwoju: stan dzikości, stadium pasterstwa, stadium rolnictwa, stadium rolniczo - przemysłowe, stadium rolniczo- przemysłowe- handlowe.
Każde z nich wymaga właściwego stosunku narodu do wymiany międzynarod, odpowiedniej polit handlu zagranicznego, zawsze podporządkowanej nadrzędnemu celowi- awansowaniu do coraz wyższych stadiów rozwoju.
Zdaniem Lista przechodzenie narodu ze stadium dzikości do pasterstwa a następnie do rolnictwa najlepiej służy polityka wolnego handlu z narodami wyżej rozwiniętymi. Pokonywanie kolejnych szczebli wymaga już jednak dużej ostrożności. Chodzi o to, by nie zaistniał monopol narodu dysponującego potężnym przemysłem bowiem wówczas trzeba przezwyciężać trudności za pomocą polityki protekcyjnej, stosując np. cła `'wychowawcze'' chroniący słaby jeszcze rodzinny przemysł.
TEORIA POTENCJAŁU PRODUKCYJNEGO, której List był prekursorem zrodziła się z krytyki koncepcji bogactwa, gdyż zdaniem List' a `'siła tworząca bogactwo jest nieskończenie ważniejsza od samego bogactwa'', a potencjał produkcyjny opiera się nie tylko na zasobach materialnych (w tym- zasobach pracy),, a na kapitale duchowym narodu''.
Obie teorie - stadiów rozwoju i potencjału produkcyjnego- legły u podstaw wnikliwej krytyki historycznej dotychczasowych doktryn ekonomicznych (gł. teorii klasycznej) i polityki gospodarczej wybranych państw.
*ALTERNATYWNE TEORIE HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO
Po II wojnie światowej handel międzynarod zaczął podlegać dość znacznym zmianom, a na czoło wysunęła się kwestia dynamicznych zmian w technologii- postęp technologiczny. Wprowadzenie procesu technologicznego i technicznego ozn. iż stosowane dotychczas rozwiązania ulegają zmianie- zostają zastąpione kolejnymi bardziej wydajnymi, mniej pracochłonnymi, tańszymi w eksploatacji, bardziej `'ekologicznymi'' itd. Ponadto okres powojenny to zerwanie panującym wcześniej założeniem o darmowości informacji. Pojawia się protekcjonizm odniesieniu do posiadanych informacji jako element polityki państw w celu ograniczania rozprzestrzeniania się informacji o nowych rozwiązaniach i technologiach, ochrony patentowej itp.
TEORIA LUKI TECHNOLOGICZNEJ
M. V. Posner w 1961r sformułował teorię luki technologicznej, która zakłada, iż na kształt, charakter i kierunki międzynarod wymiany handl mają wpływ różnicew poziomie rozwoju technologicznego poszczególnych krajów wynikające z istniejącej między tymi państwami luki technologicznej. Czas jaki jest potrzebny imitatorowi na dorównanie poziomem technicznym innowatorowi- aby wdrożyć jego nowe technologie- nosi nazwę opóźnienia naśladowczego. Po spełnieniu warunków finansowych następuje proces dyfuzji postępu technicznego, najpierw w skali kraju a następnie za granicę. Na jego tempo mogą wpływać 2 czynniki:
- zagraniczne opóźnienie popytu (czas jaki upływa pojawieniem się danego towaru w kraju, który go wytwarza jako pierwszy a pojawieniem się popytu na ten towar w drugim kraju);
-zagraniczne opóźnienie reakcji (czas jaki upływa pomiędzy pojawieniem się popytu na dane dobro za granicę a rozpoczęciem wytwarzania tego dobra przez zagraniczne firmy).
TEORIA HANDLU WEWNĄTRZGAŁĘZIOWEGO
Istotę tej teorii stanowi handel wewnątrzgałęziowy, który odbywa się gdy dany kraj jest jednocześnie eksporterem i importerem towarów z tej samej gałęzi, takich samych lub będących bliskimi substytutami. W modelu tym podstawa wymiany związana jest z 3 czynnikami:
- zróżnicowaniem dóbr,
- korzyściami skali (będącymi efektem specjalizacji),
-konkurencja niedoskonałą (wynikającej z pojawienia się konkurencji monopolistycznej).
Do głównych przyczyn stałego wzrostu znaczenia handlu wewnątrzgałęziowego w gospodarce światowej należy zaliczyć:
- zbliżanie się do siebie wielu państw pod względem stopnia rozwoju gospodarczego, szczególnie jeżeli uwzględni się parytet siły nabywczej;
- stopniowo postępujące ujednolicenie gustów nabywców w różnych krajach prowadzące do nakładania się popytu;
-liberalizację w gospodarce światowej.
Z handlu wewnątrzgałęziowego wynikają następujące korzyści :
- wzrost dostępności towarów dla konsumentów we wszystkich krajach partnerskich;
- spadek kosztów produkcji w porównaniu z sytuacją, jaka miałaby miejsce w gospodarce zamkniętej;
- wzrost rozmiarów rynku na poszczególne towary.
Zatem handel międzynarodowy może być wykorzystywany jako instrument przeciwdziałania tendencjom protekcjonistycznym zarówno we własnym kraju jak i u partnerów handlowych.