Przemoc dzieli się nie tylko w zależności od tego, kto jest jej adresatem i sprawcą. Można rozróżnić następujące formy przemocy: bezpośrednią i pośrednią, fizyczną, psychiczną, strukturalną, wyrażającą się we wpływie negatywnym, posiadającą swój przedmiot (obiekt) lub nie oraz jawną i ukrytą .
Przemoc bezpośrednia, czyli osobowa, jest nakierowana prosto na osobę, która jest ofiarą. Obejmuje zarówno przemoc fizyczną, jak i psychiczną. Przemoc pośrednia jest zazwyczaj przemocą psychiczną, mającą na celu emocjonalne pogrążenie lub zniszczenie drugiego człowieka bez bezpośredniego ataku na niego. Narzędziami tej przemocy są np.: plotka, pomówienie, fałszywe zeznanie, użycie przemocy fizycznej wobec bliskich tej osoby, której agresor chce wyrządzić krzywdę.
Przemoc fizyczna to agresywne zachowanie skierowane przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu i fizycznych obrażeń. Przemoc ta może wystąpić w dwóch postaciach: czynnej i biernej. Forma czynna to poszturchiwania, szczypanie, popychanie i odpychanie, potrząsanie, ściskanie, szarpanie, gryzienie, kopanie, bicie przedmiotami oraz użycie broni. Natomiast forma bierna przejawia się w zakazach mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych lub w zamknięciu w areszcie domowym.
W przemocy fizycznej występują różne stadia przemocy od tej najbardziej skrajnej, w której człowieka traktuje się jak rzecz i dąży się do jego zniszczenia, aż do przemocy fizycznej, w której występuje coraz więcej elementów natury psychologicznej pomiędzy stosującym przemoc i jego ofiarą .
Przemoc psychiczna to zazwyczaj przemoc werbalna, która wywołuje emocjonalny ból lub cierpienie, co często wynika z poczucia poniżenia i zagrożenia. W codziennym życiu spotyka się przemoc psychiczną stosowaną przez jednych ludzi w stosunku do innych. Wydaje się wręcz, że niektórzy ludzie posiadają większy ładunek tej energii psychicznej w porównaniu do pozostałych. Ci, którzy mają mniejszy ładunek ulegają, ponieważ pojawia się u nich lęk, poczucie winy lub inne stany psychiczne powodujące uległość .
Przemoc strukturalna polega na przemocy wywieranej przez niesprawiedliwe struktury społeczne .
Przemoc wyrażająca się we wpływie negatywnym z reguły powstaje w wyniku społecznego uczenia się. Dziecko wychowywane w atmosferze przemocy częściej sięga po nią w sytuacji zagrożenia lub jeśli chce rozwiązać problem bądź osiągnąć określony cel. Jeżeli w danym społeczeństwie, najbliższym środowisku lub w rodzinie istnieje prawne i moralne zezwolenie na przemoc, człowiek wyzbywa się wówczas hamulców i przemoc staje się jego podstawowym narzędziem w dążeniu do celu.
Czasem przemoc powstaje bez żadnego konkretnego powodu. Wystarczy, że ktoś znajduje przyjemność w zadawaniu bólu, zarówno fizycznego jak i emocjonalnego. Wówczas nie potrzebuje on przedmiotu, na którym mu zależy i który chce zdobyć za wszelką cenę. Jeśli jednak przemoc pojawia się z powodu jakiegoś przedmiotu (np. pieniądze w banku), to wówczas oznacza to, że przemoc jest środkiem w drodze do realizacji celu (np. napad na bank, aby ukraść pieniądze).
Przemoc jawna to przemoc grupowa lub interpersonalna, ale nakierowana na osoby obce. Ofiary przemocy zgłaszają się na policję, dlatego dostępne są dane o jej skutkach.
Natomiast z przemocą ukrytą można się spotkać przede wszystkim w domu. Często akty przemocy rodzinnej nie są rejestrowane i nie są zgłaszane do odpowiednich służb i instytucji.
Przemoc, tak jak agresja, potrzebuje pewnych czynników, które ją wywołują. W rozróżnieniu czynników, które mają wpływ na zachowanie i zwiększają ryzyko popełnienia przemocy lub bycia jej ofiarą, pomaga tzw. model ekologiczny , w którym czynniki zostały podzielone na cztery grupy: indywidualne, relacyjne, społeczne i socjologiczne.
Czynniki indywidualne są nieodzownie związane z jednostką. Są to czynniki biologiczne, związane z historią życia danej osoby, czynniki demograficzne, czyli wiek, edukacja, dochody, oraz czynniki psychologiczne, osobowościowe nieprawidłowości i indywidualna historia zachowań agresywnych lub doświadczania nadużyć.
Czynniki relacyjne dotyczą związków i relacji danej osoby z członkami rodziny, przyjaciółmi, partnerami. Relacje z tymi osobami, ich jakość lub rodzaj mogą zwiększać lub zmniejszać ryzyko bycia ofiarą lub sprawcą przemocy.
Do czynników społecznych należą te, które pozwalają na pojawienie się relacji społecznych np. szkoła, sąsiedztwo i miejsce pracy. Pewne cechy warunków i relacji społecznych mogą zwiększać ryzyko wystąpienia przemocy.
Do czynników socjologicznych zalicza się takie, które tworzą klimat do powstawania przemocy, (np. dostępność broni, normy kulturowe i społeczne) oraz czynniki związane ze zdrowiem, polityką ekonomiczną, społeczną i edukacyjną państwa.
Zadania wiktymologii:
Diagnoza sytuacji
Interpretacja sytuacji
Zapobieganie sytuacją niepożądanym
Propozycje tworzenia sytuacji pożądanych
Zadania te pokrywają się z celami wiktymologii, a celem jest zabezpieczenie jednostki i innych kategorii społecznych przez przestępstwem. Formą działania jest prognoza oparta na antycypacji mogącego nastąpić zagrożenia i zapobieganie temu zagrożeniu. Wiktymologia spełnia pewną profilaktykę. zadaniem jest również obserwacja i analiza cech ofiary i cech sprawcy, jak i również głownie głęboka wielostronna i wielodyscyplinarna analiza systemu wartości danego społeczeństwa. Chodzi o to aby uzyskać bieżące informacje o tym jaki obszar wartości może być przedmiotem szczególnego pożądania, samo jednak pożądanie jakieś wartości czy ich negacja nie tworzą zjawiska przestępczości, dlatego niezbędne jest posiadanie wiedzy o tym jakie wzory przeciwstawiane są wartością obwiązują w danej kulturze (globalnej, kulturze zbiorowej grup, typów osobowościowych). Jeżeli stwierdza się np. że występuje w społeczeństwie napięcie oczekiwania poprawy warunków bytowych to:
że jednoczesna poprawa tych warunków wymaga stosunkowo długiego czasu i wysiłku jednostki
jednocześnie wzór osiągania dóbr to przyśpieszone tempo i społeczeństwo nastawione jest na posiadanie możliwie dużej ich ilości i osiągnięcie ich w krótkim czasie
a przy tym ideologiom powszechną jest równouprawnienie obywateli
że słabo sprecyzowane są i mało skuteczne drogi tych warunków
że wspólnota dóbr traktowana jest jako możliwość samowolnej regulacji ich posiadania
występuje słaba identyfikacja z celami społecznymi
niski poziom wyrobienia społecznego w podziale dóbr
Wiktymizacja pierwotna to proces stwarzania się ofiarą w wyniku popełnienia przestępstwa jego konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze. W zależności od rodzaju przestępstwa może polegać na utracie ... . Doznanie szkody podlegający subiektywnej ocenie dlatego skutki wiktymizacji, pierwotnie ofiara odczuwa indywidualnie. Najczęściej ta okoliczność staje się nagle. Inaczej zwana wiktymizacją bezpośrednią, pośrednią. Dotyczy ona osób bliskich bezpośrednio na jej utrzymaniu oraz osoby które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia.
Wiktymizacja wtórna jednostka oprócz pokrzywdzenia przestępstwem sprawcy pokrzywdzenia może doznać powtórnie krzywd przez reakcję społeczeństwa na jej wiktymizacje. Wtórne pokrzywdzenie może zostać w skutek reakcji najbliższego otoczenia, w miejscu zamieszkania, pracy czy nauki, gdyż ciekawość, oburzenie czy potępienie środowiska może prowadzić w stosunku do ofiary, efekt stygmatyzacji i może to utrudnić jej powrót do stanu przed popełnieniem przestępstwa. Również organy ścigania i wymierzania sprawiedliwości mogą w sposób niezamierzony krzywdzić ofiarę w sposób wtórny. Efekt może być wywołany przez media poprzez przekazywanie informacji przez media. Zdarza się iż ofiary o wiele bardziej odczuwają skutki wiktymizacji wtórnej niż pierwotnej.
Rola ofiary w procesie wiktymizacji
Większe znaczenie miały badania procesu stawania się ofiarą. Relacje między sprawcą a ofiarą. Obserwowano zachowania ofiary posługują wyjaśnieniu etiologii, poszczególnych przestępstw oraz w jakim stopniu ofiara doprowadziła do własnej wiktymizacji. Przyczynienie sie ofiary do popełnienia przestępstwa w oparciu o badania empiryczne w których jak gdyby ofiara rozpoczyna zdarzenie:Użycie sił fizycznej przeciwko przyszłemu sprawcy, wyciągnięcie broni, prowokowanie sprawcy, wszczęcie kłótni w związku z czym prowokuje lub ułatwia popełnienie przestępstwa (do przestępstwa doszło przez ofiarę). Spowodowało to wiele dyskusji Mendelson mówił wprost o winie ofiary i stopień powinien mieć znaczenie w sposobie karania sprawców. Zwolennikiem ponoszenia odpowiedzialności przez ofiarę Szeifer (twórca koncepcji odpowiedzialności karnej) w której kary powinny być rozłożone między sprawcę a ofiarę w zależności od stopnia. Ofiara może utrudnić wiktymizację.
Fazy i rodzaje wiktymizacji
Wiktymizacja pierwotna: stawanie się ofiarą w wyniku przestępstwa/doznanie szkody (materialnej, fizycznej, psychicznej)
Wiktymizacja bezpośrednia (dotyczy ofiary przestępstwa)
Wiktymizacja pośrednia (dotyczy osób bliskich ofiary oraz osób pokrzywdzonych w sytuacji zagrożenia przestępstwem lub zapobiegania mu)
Wiktymizacja wtórna: doznanie dodatkowych (nowych) szkód, krzywd w wyniku reakcji społecznej (niezinstytucjonalizowanej, ale też zinstytucjonalizowanej - organa ścigania, uwaga na media i ich „zdolność” wiktymizacji!!!)
Zagadnienia wiktymologii
Pojęcie Wiktymologia
Najprościej rzecz ujmując jest to nauka o ofierze przestępstwa, zjawiskach patologii społecznej oraz innych zdarzeń powodujących pokrzywdzenie człowieka.
Cele i zadania
Zasadniczym celem wiktymologii jest wypracowanie mechanizmów powstrzymujących i eliminujących wszelkie zagrożenia. Podstawową metodą działania jest prognoza oparta na przewidywaniu. Jest to analiza i uruchomienie mechanizmów przeciwdziałania, które muszą być włączone do ogólnych środków prewencji zjawisk patologii społecznej. Finalnym celem jest stworzenie polityki antywiktymizacyjnej zarówno w mikro jak i makro skali.
Wymienia się ponadto podcele.
1.stałe badania cech ofiary i ofiar które z uwagi na pewne wyróżniające je cechy stają się bądź mogą się stać w konkretnym czasie i miejscu ofiarą przestępstwa.
2.jest to stała i wszechstronna analiza wartości występujących w danym społeczeństwie. Jest to poszukiwanie sposobów powstrzymywania od zachowań dewiacyjnych, które w pewnym momencie prowadzą do konfliktów kulturowych i dewiacji.
3.jest to badanie i analiza cech konkretnych grup społecznych mogących stać się ofiarami pod względem kondycji biologicznej, np. płeć, wiek, sprawność fizyczna; kondycji ekonomicznej świadczącej o pewnym standardzie życia, kondycji kulturowej, np. światopogląd, ideologie, obyczaje,; kondycji społecznej, np. zamieszkiwanie w określonych miejscach, utrzymywanie odpowiednich kontaktów, wykonywanie określonych zawodów.
4.stałe podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie istniejących zagrożeń, sposobów samoobrony ale także w zakresie umożliwienia pełnego powrotu ofiar do społeczeństwa.
Rodzaje wiktymologii
1.w. indywidualna -zajmuje się badaniem konkretnych cech konkretnych ofiar w celu ich opisania, zbudowania modelu teoretycznego, np. ofiary gwałtu, rozboju, itp.
2.w. grup społecznych -zajmuje się konkretnymi kategoriami społecznymi, np. rodziną, które pośrednio lub bezpośrednio są narażone na fakt pokrzywdzenia poprzez czyn skierowany na jednego członka danej grupy.
3.w. społeczna -zajmuje się badaniem społeczeństwa, cechami narodów oraz ludzkości z punktu widzenia zachowania najważniejszych celów i priorytetów, np. jest to potrzeba zachowania życia, rozwoju, postępu, podnoszenie jakości twego życia czego zaprzeczeniem jest, np. stałe zanieczyszczanie środowiska.
4.w. kryminalna -zajmuje się cechami konkretnych osób, które doznały pokrzywdzenia i przeżywają fakt nieuzasadnionego cierpienia. Nie obejmuje ona osób pośrednio narażonych na niesprawiedliwość i krzywdę.
5.w. penalna -jest to dziedzina zajmująca się badaniem roli ofiary w genezie przestępstwa ale również możliwościami zadośćuczynienia i restytucji na rzecz ofiar.
Podstawowe pojęcia wiktymologii
ofiara z uwagi na to, że wiktymologia przypomina, że oprócz czynu są również społeczne konsekwencje, które kogoś dotykają. Ofiara ujmowana jest w trojaki sposób: 1-jest to spersonalizowan osoba czyli konkretna jednostka fizyczna, 2-jest oto dana grupa społeczna lub całe społeczeństwo, 3-jest to tzw naruszony interes społeczny traktowany jako dobro abstrakcyjne w kk jest to np. porządek publiczny. Dominuj pogląd, że ofiarą może być tylko konkretna osoba lub grupa społeczna pod warunkiem przeżywania krzywd i niesprawiedliwości wynikającej z pokrzywdzenia, np. nie może być ofiarą przedmiot materialny.
Badania w wiktymologii wskazują, że niektóre osoby przyczyniają się do faktu zaistnienia przestępstwa. Jest to tzw. wiktymność -i jest to proces przekształcenia potencjalnej ofiary w ofiarę rzeczywistą. Wiktymność oznacza również występowanie charakterystycznych cech, które w konkretnych sytuacjach prowadzą do powstawania, np. zagrożenia dla życia, zdrowia, nietykalności. Wiktymnośc określana jest również jako zjawisko społeczne na które nakłada się występowanie ofiar oraz czynników warunkujących przestępczość. Wiktymność rozpatrywana jest w 4 płaszczyznach: 1- biologiczna, np. określony wiek, płeć, niepełnosprawność. Jest to czasowe ograniczenie funkcji organizmu wskutek zażycia alkoholu i narkotyków które to czynności ograniczają lub uniemożliwiają zdolność obrony, ucieczki, zdolności do przeciwagresji, a także do rozpoznawania wszelkich zagrożeń, 2- psychicznej, np. wszelkiego rodzaju choroby psychiczne ograniczają mechanizmy do samoobrony oraz zwiększają ryzyko stania się ofiarą przede wszystkim przestępstw o charakterze seksualnym, 3- ekonomicznej. Fakt posiadania określonych dóbr, majątku i wysokiego stanu ekonomicznego wzbudza zazdrość i często agresję, 4- społecznej -polega na utrzymywaniu różnych kontaktów koleżeńskich, zamieszkiwaniu w określonych miejscach. Wynika również z faktu wykonywania określonych zawodów, np. taksówkarze, konwojenci, ochroniarze, listonosz, a także osoby pracujące w systemie zmianowym.
Elementy sytuacji wiktymologicznej.
Badania dowodzą, iż w niektórych sytuacjach niektóre ofiary przyczyniają się do zaistnienia przestępstwa. W aspekcie tym wyłania się wina ofiary jako przyczynienie się do faktu pokrzywdzenia. W każdym przestępstwie można odnaleźć elementy sytuacji wiktymologicznej na które składają się: wiktymnośc, nieostrożność, predestynacja, prowokacja: Wiktymność -oznacza zespół cech osoby lub osób a także jest to sytuacja społeczno zawodowa osób które uprawdopodobniają fakt stania się ofiarą w stosunku do osób tych cech nie posiadających, np. jest to młodu lub starczy wiek, stan zdrowia lub rodzaj wykonywanej pracy. Wiktymizacja oznacza proces przekształcenia ofiary potencjalnej w ofiarę rzeczywistą. Nieostrożność -oznacza takie lub inne zachowanie ofiary przyczyniające się do pokrzywdzenia. Jest to sytuacja w której ofiara bezzasadnie uważa, że uniknie zagrożenia. Nieostrożnośc może mieć dwojakiego rodzaju charakter: 1-incydentalny-zachodzi gdy jednostka jednorazowo swoim zachowaniem stwarza dla siebie zagrożenie, 2-trwały -gdy osoba permanentnie i systematycznie stwarza takie zagrożenie, np. poprzez zawieranie znajomości w kawiarniach, na dworcach, spożywa alkohol z osobami nieznanymi, spacery w porze nocnej. Predestynacja -polega na występowaniu szczególnych cech u osób które z tego powodu są szczególnie narażone na pokrzywdzenie. Można mówić o predestynacji zawinionej, która np. wynika z cech charakteru, tj. awanturnictwo, skłonność do agresji. Może wynikać również z cech osobowości jak skłonność do nadużywania alkoholu, narkotyków oraz różnego rodzaju zaburzeń osobowości o charakterze psychopatycznym. Predestynacja może być również niezawiniona. Związana jest z wiekiem, ze stanem fizycznym. Osoby te często nie potrafią rozpoznać zagrożeń lub nie potrafią się skutecznie przed nimi bronić. Związana jest ponadto z sytuacja społeczną osób, np. z wykonywanym zawodem lub sytuacją ekonomiczną. Prowokacja - polega na świadomym lib nieświadomym zachowaniu ofiary, która często poprzez swój wygląd, ubiór, zachowanie wzbudza zainteresowanie sprawcy. W sytuacji tej bardzo często ofiara jest uprzednio sprawcą przestępstwa, np. poprzez obrażanie sprawcy, grożenie mu, rozpoczęcie bójki, itd.
Związki ofiary i sprawcy
W literaturze wymienia się przede wszystkim reakcje oparte na kryterium winy ofiary (podział wg Mendelsona): 1-jest to ofiara całkowicie niewinna, 2-ofiara własnej ignorancji, 3-winna w równym stopniu jak sprawca np. bójka, 4-winna w większym stopniu niż sprawca np. bójka z większym skutkiem, 5-całkowicie winna pokrzywdzenia np. wypadek drogowy, jazda po pijaku. Drugi rodzaj związków ofiary ze sprawców to kwalifikacje wg Schafera: 1-osoby, które nie pozostają w żadnym, związku ze sprawcą a sprawca wykorzystuje jedynie nadarzająca się okazję, 2-osoby, które ze sprawcą łączą stosunki współuzależnienia, np. rodzinne -przemoc, 3-osoby prowokujące, które swoim zachowaniem przyczyniają się do przestępstwa, 4-ofiary przyśpieszające, które często są inicjatorami zdarzenia przestępczego, 5-osoby słabe biologicznie z uwagi na wiek, płeć, zdrowie fizyczne, 60ofiary słabe społecznie, które traktowane są jako mniej wartościowe, 7-ofiary samowiktymizacji są to osoby które uprzednio były sprawcami przestępstwa, 8-ofiary polityczne, które cierpią z rąk oponentów politycznych.
Zapobieganie przestępczości
Jest to system środków organizacyjnych społecznych i przede wszystkim państwowych skierowanych na niedopuszczenie do powstawania przestępczości, a także działania skierowane na usuwanie przyczyn i skutków przestępczości. Całokształt tych środków realizowany jest przez organy państwowe takie jak: 1-Ministerstwo Sprawiedliwości: Sąd, Prokuratura, Policja; 2-ministarstwo Zdrowia: cały system działań realizowanych przez psychologów, psychiatrów, lekarzy pierwszego kontaktu i pielęgniarki środowiskowe; 3-MSW, 4-M. Oświaty: przychodnie i poradnie, pedagodzy i psycholodzy; 5-Administracja, 6-Samorządy i lokalności społeczne.
całokształt środków w teorii nazwany jest Polityka Kryminalną Państwa, która składa się z następujących dziedzin: 1- profilaktyka kryminalistyczna jest to zespół środków i metod zmierzających do niedopuszczenia lub utrudnienia realizacji akcji przestępczej. Dominują w niej metody mechaniczne i fizyczne polegające np. na zabezpieczeniu obiektów, stosowanie nowoczesnych systemów antywłamaniowych; 2- polityka karna, która oznacza dostosowanie wysokości kary do rodzaju przestępstwa, stopnia zawinienia sprawcy, jego osobowości, warunków materialnych i rodzinnych tak by ta kara realizowała założenia prewencji szczególnej i ogólnej. Szczególnej w zakresie umożliwienia powrotu skazanego do społeczeństwa; ogólnej w zakresie zapewnienia poczucia bezpieczeństwa i sprawiedliwości społeczeństwa. Jest to również związane z działalnością organów ścigania czyli Policji, ponieważ wskaźnik wykrywalności może służyć jako czynnik odstraszający potencjalnych sprawców; 3- profilaktyka penitencjarna skupia się na samym przebiegu odbywania kary pozbawienia wolności. Zasadą jest stosowanie środków indywidualnie do każdej osoby uwzględniając potrzeby psychologiczne a także społeczne skazanego dążąc do umożliwienia powrotu skazanego do społeczeństwa, 4- profilaktyka kryminologiczna jest najbardziej prężna i skuteczną dyscypliną ponieważ w jej ramach przeprowadza się badania w zakresie struktury dynamiki i rozwoju zjawisk patologii społecznej. Podstawa tych wyników stanowi wykładnię wszelkich działań zapobiegawczych, które powinny dążyć do zmiany wszelkich ujemnych postaw i tendencji jednostek a także grup społecznych. Są to badani w zakresie ciemnej liczby przestępstw a także ciemnej liczby ofiar. Ostatnie badania w latach 90 wykazują że na 100 ofiar przestępstw tylko ok. 20 osób zgłasza o popełnionym przestępstwie.
Rodzaje działalności zapobiegawczej
1-profilaktyka predeliktualna -polega na stosowaniu przedsięwzięć w ramach znanych środków w stosunku do osób, które do tej pory nie popełniły przestępstwa ale również do osób które nie są uzależnione od alkoholu i narkotyków. 2- profilaktyka postdeliktualna -jest to działalność skierowana na osoby które co najmniej raz weszły w konflikt z prawem a także osoby które nadużywają alkoholu i środków odurzających.
W ramach tych środków można wyróżnić: działalność określaną jako specjalne lub ogólne środki profilaktyki.
Specjale środki mieszczą się w zakresie profilaktyki kryminalistycznej a także kryminologicznej i polegają na działaniach bezpośrednio skierowanych w konkretna dziedzinę patologii, np. prostytucji, alkoholizmu, lub konkretny rodzaj przestępczości, np. p-stwa p-ko mieniu. Ogólne środki zapobiegania przestępczości dotyczą działalności społecznej, organizacyjnej i ekonomicznej organów państwowych, instytucji społecznych i rządowych, samorządów oraz każdego obywatela.
Strategie działań zapobiegawczych
Strategia kreatywna- polega na stosowaniu długoterminowej polityki w zakresie poprawy warunków bytowych, podnoszenia poziomu życia, zwalczania bezrobocia, wspierania prywatnej inicjatywy, budowanie zaplecza i bazy materiałowej dotyczącej ośrodków i miejsc rehabilitacji osób uzależnionych i z zaburzeniami psychicznymi. Jest to strategia realizowana przez państwa zachodnie. W Polsce natomiast dominuje strategia destrukcyjna w której przede wszystkim twórcy prawa skupiają się na efektach doraźnych które są tańsze i spektakularne od jakiejkolwiek polityki społecznej. Strategia destruktywna -polega na stosowaniu przymusu państwowego wobec społeczeństwa w postaci przewidzianych kar. W Polsce dominuje ta strategia z uwagi na to, że brak jest środków dotyczących podwyższenia poziomu życia oraz środków w zakresie polityki socjalnej.