Polski klasycyzm oświeceniowy: autorzy, tematy, problemy, poetyka prądu
KLASYCYZM - termin ten mający wiele znaczeń jest również nazwą pewnej postawy artystycznej oraz prądu literackiego w polskim oświeceniu.
Pierwsze znaczenie, ponadhistoryczne, wskazuje na pewien sposób widzenia świata i tworzenia jego opisu - zgodnie z zasadami harmonii, ładu, jasności, przy czym najczęściej ich podłoże stanowi racjonalność i nawiązanie do tradycji antycznej. Tak rozumiany klasycyzm może pojawiać się w różnych epokach (np. klasycyzm renesansowy czy klasycyzm w literaturze XX w.) i sztukach (w malarstwie, muzyce, literaturze).
Klasycyzm w drugim znaczeniu to, określany historycznie, klasycyzm XVIII-wieczny, oświeceniowy. Wyróżnia się dwie fazy jego funkcjonowania w literaturze polskiej i tym samym dwa różniące się nieco modele:
klasycyzm stanisławowski, przypadający w zasadzie na czasy panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
klasycyzm postanisławowski, występujący w tzw. późnym oświeceniu, po 1795 r. i żywy jeszcze w latach 20-tych XIX w., w okresie przełomu romantycznego (od powstania listopadowego).
Klasycyzm był obok sentymentalizmu i rokoka, z którymi współistniał - jednym z prądów literackich polskiego oświecenia, sytuując się wyraźnie w opozycji do tradycji saskiej (sarmackiej). Obok charakteryzującego wszystkie kierunki klasycyzmu sięgania do inspiracji antycznych (głównie rzymskich), miał trzy główne źródła programu i praktyki literackiej:
Pierwszy z nich tworzył francuski klasycyzm XVII-wieczny czasów Ludwika XIV, którego cechy szczególnie określiła twórczość Pierre'a Corneille'a, Jeana Racine'a, Moliera, Jeana de La Fontaine'a oraz Nicolasa Boileau (tego ostatniego również jako autora programowej Sztuki poetyckiej z 1674r., której naśladowaniem była Sztuka rymotwórcza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego).
Drugie źródło stanowiła twórczość i refleksja programowa pisarzy francuskich XVIII w., nie zawsze zaliczających się do najwybitniejszych (choć sięgano również do Woltera), ale konsekwentnie rozwijających i modyfikujących założenia doktryny klasycyzmu.
Trzecim obszarem, do którego odwoływał się polski klasycyzm XVIII-wieczny, były nurty klasycystyczne w dawniejszej literaturze polskiej, głównie twórczość Jana Kochanowskiego i pisarzy politycznych doby renesansu, ale także autorów XVII-wiecznych z Maciejem Kazimierzem Sarbiewskim, Samuelem Twardowskim i Wacławem Potockim na czele.
Rozmaitość źródeł wpłynęła na niejednolitość polskiej literatury klasycystycznej, która na pierwszy plan wysunęła zadania dydaktyczne i moralizatorskie i im podporządkowywała zamierzenia artystyczne.
Elementy klasycystyczne zaczęły pojawiać się w literaturze polskiej od lat 30-tych, przed 1764r. występowały m.in. w twórczości Józefa Andrzeja Załuskiego, Stanisława Konarskiego, Elżbiety Drużbackiej, Józefa Epifaniego Minasowicza, Wacława Rzewuskiego, Franciszki Urszuli Radziwiłłowem, a także w szkolnym teatrze jezuickim. Od początku panowania Poniatowskiego klasycyzm stał się oficjalnym literackim programem związanym z podejmowanymi w Rzeczypospolitej reformami, a jego głównym ośrodkiem - podobnie jak procesów modernizacyjnych państwa - była Warszawa i dwór królewski. Do najwybitniejszych autorów polskiego klasycyzmu należeli: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Bohomolec, Adam Kazimierz Czartoryski, Franciszek Zabłocki, Julian Ursyn Niemcewicz; nurt klasycystyczny miał wielkie znaczenie w działalności „Monitora”, „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, Teatru Narodowego.
Klasycyzm zakładał pełnienie przez pisarza funkcji mentora, mędrca i dydaktyka, nie zakładano przy tym, że będzie to jedyny zespół realizowanych przez niego zadań. W rezultacie autorzy nurtu klasycystycznego pisali również utwory o innej (sentymentalnej czy rokokowej) stylistyce, autorzy zaś związani głównie z innymi nurtami (np., Franciszek Karpiński) mają w dorobku wiersze klasycystyczne. Główne tematy literatury klasycystycznej sytuowały się w trzech kręgach:
aktualnych problemów życia politycznego i społecznego (np. ody Naruszewicza czy Trembeckiego)
formułowania nowego oświeconego człowieka, jednocześnie patrioty, biorącego udział w reformie Rzeczypospolitej (Satyry Krasickiego oraz satyry innych autorów, Powrót posła, Sarmatyzm Zabłockiego, komedie Bohomolca, ody dydaktyczne)
ogólnej refleksji obyczajowej i historycznej, dotyczącej uniwersalnej natury ludzkiej (ody filozoficzno-moralne, tragedie).
Klasycyzm zakładał racjonalny sposób wyjaśniania zjawisk (racjonalizm), nastawienie na przekonanie czytelnika (mechanizmy perswazji), posługiwanie się elementami retorycznymi (widoczne zwłaszcza w monologach służących prezentacji stanowisk i przekonaniu odbiorcy), dążenie do przedstawienia i uzasadnienia prawd ogólnych, widzianych często w perspektywie abstrakcyjnej. Niechętnie odsłaniał sprawy osobiste i indywidualne uczucia, których przedstawianie było poddane racjonalnej kontroli; emocje miały dotyczyć spraw ważnych dla całej zbiorowości i wówczas mogła je przekazywać jednostka. Literatura musiała być jednym z narzędzi poznania rzeczywistości na drodze rozumowej oraz powinna była tę rzeczywistość naśladować. Klasycystyczni autorzy przestrzegali zasady stosowności dotyczącej odpowiedniości tematu, gatunku, i poziomu stylistycznego dzieła. Dążyli do posługiwania się językiem precyzyjnym, jednoznacznym, pozbawionym wtrętów obcych i elementów mowy potocznej. Uważali też, że dzieło literackie zasługuje na uznanie wówczas, gdy odpowiada pewnym normom, zgadzano się tu co do ogólnych zasad, konkretne sformułowania były często przedmiotem dyskusji (Sztuka rymotwórcza). Uznawano również, że gatunki literackie tworzą pewien kanon i mają określoną hierarchię, w której najwyżej sytuowano epos i tragedię. W klasycyzmie stanisławowskim gatunki te nie doczekały się jednak odpowiedniej realizacji (Wojna chocimska), tragedia rozwinęła się po utracie niepodległości (Barbara Radziwiłłówna). Uprawiano wówczas najchętniej odę, komedię, satyrę, list poetycki, poemat heroikomiczny, poemat opisowy, bajkę, sielankę. Autorzy tego nurtu sięgali też po gatunki spoza kanonu (powieść, opera, drama), przestrzegając w nim ogólnych zasad twórczości klasycystycznej i wykorzystując je do podobnych celów jak te, którym służyły gatunki kanoniczne (tzn. głównie do dydaktyki z elementami rozrywki, np. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki).
Klasycyzm postanisławowski za główne zadanie uznał dążenie do doskonalenia literatury, by przechowywała ona narodowe dziedzictwo w znakomitych artystycznie utworach do chwili odzyskania niepodległości. Mocniejszy akcent niż na krytykę wad społeczeństwa położony został na ukazywanie wielkości tradycji narodowych. Rozwijano gatunki wysokie (tragedia), komentowano ważne wydarzenia w życiu narodu - liczne ody okolicznościowe w podniosłej tonacji, np. Kajetana Koźmiana. Tłumaczono wiele klasycznych utworów, rozwijała się refleksja teoretyczna. Z jednej strony głoszono rygorystyczne zasady klasycyzmu, z drugiej zaś łagodzono ich ostrość w obliczu zjawisk sentymentalnych, a zwłaszcza w czasach przełomu romantycznego. Na początku lat 30-tych wyznawcami doktryny klasycystycznej byli już tylko nieliczni pisarze należący do starszego pokolenia.
Klasycyzm był narzędziem reformy polskiej literatury, podniósł rangę twórczości pisarskiej, postawił jej wysokie wymagania i zmusił do przestrzegania zasad i norm. Pozwalał na podjęcie prób literackiego porozumienia z Europą, na dążeniu ku nowoczesności. Klasycystyczne założenia tworzyły podstawę unowocześnienia polskiego języka poetyckiego. Do nurtu klasycystycznego należało wielu znaczących autorów z Krasickim na czele. Klasycyzm pozwolił literaturze polskiego oświecenia na zajęcie stanowiska w kwestiach podstawowych dla państwa i narodu, na bycie literaturą uczestniczącą w życiu społeczeństwa, nie lekceważąc jednak zabawowego, przyjemnościowego wymiaru twórczości. W szkole klasycyzmu wreszcie uczyli się poezji romantycy i echa klasyczne niejednokrotnie pojawiają się w twórczości Mickiewicza i jego pokolenia.