Klasycyzm oświeceniowy w sztuce

W 1748 roku w Pompejach dokonano odkrycia archeologicznego starożytnych świątyń i ruin. Odkrycie to stało się wielkim wydarzeniem, tym bardziej, że harmonijne, proste i pełne równowagi budowle stanowiły przeciwwagę dla pełnej przepychu architektury baroku. Dlatego też w XVII i XVIII wieku artyści zaczęli naśladować antyczne wzorce architektoniczne tworząc zarazem nowy kierunek w sztuce zwany klasycyzmem. Odtąd budowle swoim wyglądem naśladowały porządek dorycki i joński, w ich tworzeniu wykorzystywano antyczne wzorce. W okresie późniejszym klasycyzm oznaczał ornamentykę wyrażoną poprzez stosowanie złoceń, obecność różnego rodzaju girland, medalionów, kariatyd, antycznych bóstw i wreszcie cesarskich orłów. Ten ostatni element był wynikiem czerpania późnego klasycyzmu ze stylu, jaki wytworzył się za panowania Napoleona I. Ta fazę klasycyzmu nazywamy z języka francuskiego empire, w języku polskim zwany stylem cesarstwa, przejawiającym się w monumentalności, patosie i dostojeństwie.

Kolejnym stylem panującym w plastyce XVIII wieku był zrodzony pod wpływem przemian politycznych i społecznych po śmierci Króla Słońce - Ludwika XIV - rokoko. Już samo znaczenie słowa w języku francuskim - rocaille - mieści w sobie cechy tego stylu: są to motywy dekoracyjne, stylizowane na niesymetryczne muszle i małżowiny. Był to więc zwrot w sztuce do pewnego rodzaju zmysłowości, subtelności, ale i dekoracyjności. Ponadto ważne jest znaczenie tej sztuki, miała ona być sztuką salonów, źródłem przyjemności i rozrywki.

Natomiast w idei Wielkiej Rewolucji Francuskiej można doszukiwać się podłoża kolejnego stylu oświeceniowego, jakim był neoklasycyzm. Właściwie był to styl, który wyrósł na gruncie odrzucenia przez artystów stylu rokoka oraz ich powrotu do prostoty, harmonii i wzorców antycznych. Dekoracyjność została więc zastąpiona użytecznością, funkcjonalnością. W związku z tym wprowadzono na przykład sklepienie kasetonowe, kolumny podpierające całe konstrukcje budynków były jednocześnie ich elementami dekoracyjnymi. Linie budowli stały się symetryczne, proste i regularne.

Doskonałym przykładem budowli stworzonej w stylu klasycystycznym jest Panteon w Paryżu z II. połowy XVIII wieku. Projektantem budowli był Jacques Germain Soufflot. Budowla ta wzorowana jest na bazylice św. Piotra w Rzymie, katedrze św. Pawła w Londynie, kościele św. Ludwika w Paryżu oraz rzymskim Panteonie. Jest to budowla monumentalna, masywna, pozbawiona ozdób, przykryta wysoką kopułą otoczoną kolumnami i galeria widokową. Panteon zbudowany jest na planie krzyża greckiego, od którego odchodzą cztery nawy boczne. Nawy oddzielone są kolumnami i przykryte sklepieniem kasetonowym. Pierwotnie budowla miała 42 okna, które jednak z czasem zostały zamurowane.

W stylu cesarstwa rozmiłowali się natomiast architekci polscy i rosyjscy. Natomiast w stylu rokoka tworzyli m.in. Francis Boucher, Jean-Honore Fragonard, Antoine Watteau. Ostatni z wymienionych artystów jest autorem obrazu Odjazd na Cyterę, który jest doskonałym wyrazem motywu fate galante - zabaw wytwornych, charakterystycznego dla tego typu stylu malarstwa. Stąd tematem obrazu jest scena z życia młodych ludzi szykujących się do wypłynięcia statkiem na wyspę Cyterę. Obraz utrzymany jest w stylu nastrojowości wyrażonej specyficznym rodzajem kolorystyki.

Rokoko w architekturze to przede wszystkim rezydencje szlachty francuskiej na przedmieściu Faubourg St. Germain w Paryżu, pałac Fryderyka II w Sanssouci koło Poczdamu czy też pałacyki w Dreźnie.

W Polsce głównym mecenasem sztuki był król Stanisław August oraz Adam Kazimierz Czartoryski. W architekturze budynków można dostrzec przejawy klasycyzmu w prostych, regularnych liniach, dużej ilości kolumn, łuków i gzymsów. Natomiast w samych dekoracjach można zauważyć wpływy rokoka - ornamentacyjne malowidła ścienne, rzeźby i złocenia. Znanymi architektami czasów Stanisława Augusta byli Dominik Merlini, autor projektu pałacu w Łazienkach, projektant pałacu Tyszkiewiczów Jan Kamsetzer oraz autor projektu domów mieszczańskich Szymon Zug.

W polskim malarstwie dominowali jednak zagraniczni artyści m.in. szwedzki portrecista Per Krafft, Niemiec Zygmunt Vogel, dwaj włoscy portreciści Józef Grassi i Jan Chrzciciel Lampi. Ale do najsłynniejszych należeli nadworny malarz i portrecista Stanisława Augusta: Marcello Bacciarelli (Stanisław August Poniatowski w stroju koronacyjnym), Bernardo Bellotto, czyli słynny Canaletto (Widok Warszawy od strony Pragi) i Jan Piotr Norblin (Stanisław August w Szkole Rycerskiej). Z polskich twórców najbardziej znany jest autor pierwszych w Polsce scen historycznych - Franciszek Smuglewicz.

Watro wspomnieć, że w rzeźbie polskiego oświecenia również panował klasycyzm z elementami rokoka. Dominujące były tutaj tematy historyczne oraz mitologiczne. Inną dziedziną sztuki, jaka wytworzyła się w epoce oświecenia, była sztuka ogrodnicza. Style w polskim ogrodnictwie czerpały z ogrodnictwa francuskiego lub angielskiego. Styl francuski charakteryzował się regularnością, symetrią, ładem klasycystycznym i miał być wyrazem porządku w naturze. Natomiast styl angielski - pejzażowy - naśladował przyrodę. Przykładem takiego ogrodu mogą być Powązki Izabeli Czartoryskiej.

W muzyce okres oświecenia to przede wszystkim muzyka instrumentalna reprezentowana przez niemieckich kompozytorów takich jak Haydn, Mozart i Beethoven. Oprócz tego popularna była także muzyka symfoniczna i kameralna. W Polsce powstała wówczas opera polska ograniczająca się głownie do przedstawiania opery wodewilowej, do której należą m.in. Nędza uszczęśliwiona Macieja Kamieńskiego oraz Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale Stefaniego do libretta Wojciecha Bogusławskiego. W czasie oświecenia rozpowszechniły się także pieśni o tematyce biesiadnej, miłosnej i przede wszystkim patriotycznej, której przykładem może być Mazurek Dąbrowskiego czy Boże, coś Polskę.

Wielkim osiągnięciem twórców epoki oświecenia, w szczególności Wojciecha Bogusławskiego, było stworzenie i prowadzenie Teatru Narodowego. Dzięki Bogusławskiemu nie tylko został wzbogacony polski repertuar, ale także powstała pierwsza Szkoła Dramatyczna. Teatr Narodowy wystawiał m.in. Natrętów Józefa Bielawskiego, sztuki Franciszka Bohomolca. Teatr ten był zarówno nastawiony na rozrywkę, jak również na przeżycia estetyczne. Scena narodowa odznaczała się także wielkim zaangażowaniem w problematykę reformy państwa.

Reasumując warto podkreślić, że Polska była gruntem, na którym klasycyzm i powiązane z nim style wchłonął się bez większych przeszkód, głównie dzięki wpływowym mecenasom kultury, ale także dzięki obecności polskich i zagranicznych artystów.