Magda Sowińska
Oświecenie
Pojęcie i termin.
Oświecenie-formacja kulturowa występująca w Europie i europejskiech koloniach w Ameryce w XVIII i pierwszych latach XIX wieku.
Podstawowe wyznaczniki oświecenia-w całokształcie życia społeczno-kulturowego.
*OŚWIECENIE POLSKIE-to całość autonomiczna, ma własną dynamikę rozwojową i własne podziały wewnętrzne (powodem jest odmienność dziejów i sytuacji Polski).
Ale mimo zróżnicowań oświecenie pol. było integralną częścią formacji ogólnoeuropejskiej.
Objawy spójności: powszechne uznanie ogólnoeuropejskiego centrum kulturowego-Paryża; j.francuski językiem elity intelektualnej i towarzyskiej całej Europy; wyjątkowo szybka wymiana myśli między poszczególnymi krajami.
Istotna cecha formacji: jasna samoświadomość i wyraźne poczucie odrębności doznawane przez jej przedstawicieli, wyrażające się m.in. w nazewnictwie.
NAZWY epoki:
-„wiek rozumu”-najpopularniejsze w Anglii
-„wiek filozofów/filozoficzny”-najpopularniejsze we Francji
-„wiek oświecony”-najpopularniejsze w Niemczech (i tam sie narodziło)-nazwa ta została niemal powszechnie przyjęta w in. krajach, również w Polsce.
Oświecenie rozumiane jest jako: przeciwieństwo barbarzyństwa i dzikości, pożądany stan kultury i świadomości.
Definicja terminu w encyklopedii F.S.Jezierskiego Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane:
Oświecenie-(...)w ciemności powrócenie widoku ognia(...)przenośne znaczenie oświecenia do rozumu ludzkiego, gdzie prawda ma być jak ogień, a przeznaczenie prawdy tak jak światło ognia.
* Dla pisarzy XVIII oświecenie było też idealnym stanem społecznym, do którego osiągnięcia winni dążyć ludzie.
Kant o epoce:wyjście ludzi ze stanu niesamodzielności przez nich samych zawinionego.
*„oświecenie” stało się najchętniej stosowanym terminem jako określenie epoki.
-początkowo konkurowało z in.nazwami: okres racjonalizmu, klasycyzm, wiek filozoficzny, (w Polsce) czasy stanisławowskie;
-termin ten nie był jednoznacznie rozumiany: albo miał wąskie znaczenie i obejmował najradykalniejsze zjawiska ideowe, albo był nazwą całej epoki i obejmował wszystkie zjawiska.
Ostatecznie in.terminy zostały wyeliminowane/podporządkowane, a nazwa „oświecenie” ewoluowała i zaczęła być rozumiana jako całość zjawisk.
Geneza i historyczne usytuowanie formacji.
O.-ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVIw. kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem.
Zaczęly toczyć się dyskusje, w wyniku których zadecydowano o wyodrębnieniu się społeczeństwa zainteresowanego nową problematyką.
*schyłek XVIIw. ANGLIA-pierwsze objawy oświecenia
-1688-bezkrwawa rewolucja->Anglia stała się wzorcowym krajem dla całej Europy
-1689-List o tolerancji J.Locke'a->zawiera w zarysie cały program O.
*FRANCJA
-1715 (data śmierci Ludwika XIV) - umowna cezura O. we Francji
-połowa wieku = apogeum O.francuskiego (okres działalności Woltera, Rousseau, Diderota...)
Ustrój Francji-absolutyzm-sprzeczny z ideami wyznawanymi przez oświeconych.
O.we Francji znacznie bardziej radykalne i aktywne niż w konstytucyjnej Angli. Tutaj „obóz filozofów”stał się partią polityczną, jedo działalność zaowocowała w końcu XVIIIw. rewolucją fr.
*Inne kraje Europy (z wyjątkiem Holandii i Polski)
-ustrój-absolutyzm (tu jednak mógł wchodzić z siłami O. w pewne układy, czego rezultatem był tzw. „oświecony absolutyzm” w Austrii, Prusach i Rosji; a na forum towarzyskim przyjaźń Fryderyka II z Wolterem i Katarzyny II z Diderotem)
-oświecenie w mniej zaawansowanej i radykalnej postaci (jak to było we Francji) - to umożliwiło łatwiejsze porozumienie i adaptację licznych form i instytucji feudalnego pochodzenia.
*POLSKA
-(w przeciwieństwie do Francji czy Niemiec) kryzyzs z jakiego narodziło się O. dotyczył szlachetnego republikanizmu i parlamentaryzmu (sarmatyzm) a nie monarchii absolutnej.
Odmienność polskiego oświecenia w stosunku do Zachodu:
(dążenia i wartości charakterystyczne dla O.nie były tu nowością)
-nie trzeba walczyć o wprowadzenie wolności, ale o nową aykładnię i praktykę tej wolności,
-nie trzeba walczyć o usankcjonowanie równości-trzeba zerwać z łączeniem równości ze szlachectwem,
-nie trzeba krytykować monarchii w imię zasady podziału władz (bo od dawna istniał tu parlamentaryzm, a suwerenem był naród szlachecki zjednoczony w RP)-ale konieczne jest uzdrowienie tej Rzeczpospolitej, wyciągnięcie jej z anarchii.
W całej Europie - ogólna tendencja oświecenia: ograniczenie wladzy centralnej, poddanie jej kontroli narodu i uczynienie odpowiedzialną przed nią.
W Polsce - wysiłek oświeconych w kierunku WZMOCNIENIA WŁADZY CENTRALNEJ.
Polsce grozi utrata suwerenności-głównym problemem jest reforma państwa. U genezy pol.o.-uświedomienie niezbędności naprawy RP.
Kryzys SARMATYZMU - objawiał się przede wszystkim rozkładem form ustrojowych i instytucji politycznych szlacheckiej RP, czego dopiero konsekwencją było zakwestionowanie całokształtu wartości tej formacji.
Dwie fazy Kryzysu:
1.Początek wieku (stymulatorem były wydarzenia od wojny północnej po konfederację tarnogrocką)
2.Pierwsze l0-lecie panowania Stanisława Augusta (konfederacja radomska, barska, I rozbiór)
Międzu 1. a 2. legł kilkudziesięcioletni okres saskiej stabilizacji i letargu.
Pierwszy kryzys oddziałał na świadomość magnackiej elity, wśród której zaczęły tworzyć się już w l.20.XVIIIw. pierwsze grupy myślące kategoriami oświecenia.
Gupy te potrafiły pózniej narzucić modę i styl życia wszystkim prawie środowiskom magnacko-dworskim, a w l.1730-1750 stoczyć zwycięską walkę z sarmatyzmem o instytucje życia kulturowego: ok.1740-włączenie w propagandę oświeceniową zakonu pijarów, ok.1752-reforma szkolna zakonu jezuitów.
W okresie saskim-oświecenie ogarnęło tylko oficjalny nurt kultyry, a w jej kręgu środowiska magnackie, nielicznych przedstawicieli sredniej szlachty i mieszczaństwa, niektóre środowiska szkolne i zakonne.
Nie dotarło do: mas szlacheckich (pozostających w kulturze sarmatyzmu, a po jego wyparciu z nurtu oficjalnego kultury-żyjącychwyłącznie w ramach własnego folkloru środowiskowego).
Dopiero-konfederacja radomska, porwanie senatorów z sejmu 1767, k.barska, I rozbiór, sejm delegacyjny 1773-1775-wywołały wstrząs moralny w masach szlacheckich. To zmusiło do myślenia, rewizji wyznawanych stereotypów i zakwestionowania i odrzuucenia sarmatyzmu.
Następne 10lat-błyskawiczne rozszerzenie formacji oświeceniowej, jej całkowite zwycięstwo, ujawnienie jej antyelitarnego, demokratycznego odbicia.
PROCESUALNOŚĆ i WIELOETAPOWOŚĆ przechodzenia od sarmatyzmu do oświecenia w Polsce - przez co trudno jest uchwycić cezurę (długotrwałe spory o datę startową i periodyzację).
CEZURA polskeigo oświecenia:
T.MIKULSKI 1764
J.W.GOMULICKI 1752
J.NOWAK-DŁUŻEWSKI 1740
M.KLIMOWICZ 1730
PERIODYZACJA polskiego oświecenia:
Trzyetapowość (powszechne przyjęcie)
I. do 1764 -KLIMOWICZ
do 1764 + przed 1764 „OKRES WSTĘPNY” -MIKULSKI
do 1772-1773 -GOMULICKI, NOWK-DŁUŻEWSKI
II. do 1800 -NOWAK-DŁUŻEWSKI
do 1795 -pozostali badacze
Środkowy okres=OKRES STANISŁAWOSKI - bywa dzielonu cezurą ok.1788r.
III. do 1830 = zamknięcie formacji -wszyscy
*nie ma też zgodności co do przyznania oświeceniowemu charaktru okresowi POROZBIOROWEMU (postanisławowskiemu)
Przedstawicielami oświecenia nie byli tylko zwolennicy reform i rewolucji, ale również obrońcy statusu quo, rozumiejący jednak, że wymaga nowego uargumentowania.
Uczestnikami formacji: arystokraci i mieszczanie czy inteligenci plebejskiego pochodzenia, zwolennicy chrystianizmu (ale bez przesądów i fanatyzmu!) jak i deiści czy ateiści.
Mieli oni krytyczne podejście do dotychczasowego sposobu argumentowania i stawiania problemów.
WSZYSTKO TRZEBA ZWERYFIKOWAĆ I NA NOWO UZASADNIĆ ALBO OBALIĆ
Główne idee i wartości.
KRYTYCYZM - najważniejszy wyróżnik O. i myśli jej przedstawicieli.
-dotyczy głównie tradycyjych instytucji społecznych i politycznych, uznawanych autorytetów,
-przejawiał się też w myśli filozoficznej i naukowej (odwołującej się do fundamentalnych osiągnięć nauki XVIIw.)
*Krytyka RELIGII - krytyka autorytetu objawienia i instytucji kościelnych (prowadząca do deizmu, do różnych form religii naturalnej, do ateizmu-Holbach)
*Krytyka NAUKI - nowe pojęcie i wartościowanie nauki:
-odejście od tworzenia systemów i przypisywania nauce praktycznych funkcji poznania świata (by go zmienić i udoskonalić)
-teraz dominuje orientacja empirystyczna-ogromna rola zmysłów + doświadczenie jako podstawowe źródło poznania.
Słowo-klucz: ROZUM (główna wartość, właściwa człowiekowi) - przeciwstawiony nawykom, odruchom, irracjonalnej wierze, objawieniu, autorytetom.
RACJONALIZM, OPTYMIZM POZNAWCZY, przekonanie o racjonalnym porządku świata.
OŚWIECANIE ludzi: ->ogromna rola w odkrywaniu i realizacji racjonalnego porządku świata;
>oświata i wychowanie; >ogólne nastawienie pedagogiczne (np.piśmiennictwo miało być dydaktyczne...)
>odczuwanie potrzeby uporządkowania nagromadzonej wiedzy-stąd liczne słowniki, encyklopedie (Encyklopedia Diderota=największy pomnik oświecenia).
*NATURA -> centralna kategoria myślenia oświeceniowego (Rousseau + twórcy fizjokratyzmu)
>z pojęciem tym wiązał się zespół przekonań o człowieku i świecie:
-istnieją w zjawiskach stałe, niezmienne cechy, „z natury” im przynależne, od których łatwo odejść, ale do których można i należy powrócić posługując się rozumem);
-dzieje ludzkości to swoisty układ norm, odejsćia od nich i powrotu;
-obowiązkiem człowieka oświecenia-uzdrowienie rzeczywistości: odkrycie w zjawiskach ich natury, umożliwienie powrotu do niej.
POJĘCIA i WARTOŚCI charakterystyczne dla oświecenia:
>praca; >użyteczność; >szczęście (ludzie są z natury do niego stworzeni); >ludzkkość; >człowiek (antropocentryzm); >tolerancja; >ceniono: harmonię, prostotę, jasność; >postęp; >równość (choć różnie do niej podchodzono); >wolność; >własność; >pacyfizm; >indywidualizm; >ład; >niechęć do metafizyki, irracjonalizmu, tajemnic...
*Fundamentalne przekonania o świecie i człowieku były w oświeceniu często uwikłane w sprzeczności, np. Antynomia idei „powrotu do natury” i idei postępu...
Styl i formy życia umysłowego.
Główne idee i wartości znajdowały odzwierciedlenie w sposobach zachowań, w obyczajach, w życiu codziennym.
*Odpowiednikiem krytyzyzmu intelektualnego - antytradycjonalizm zachowań, sprzyjanie nowemu.
Ale-rownocześnie występował kult przeszłości, nobilitowanie przez dawność (natura = to, co pierwotne). Dlatego też nowatorstwo nie było eksponowane.
*Konsekwencją krytycyzmu i kultu rozumu - wolnomyślność, niechęć do autorytetów, a nawet kompromitowanie i ośmieszanie ich (libertynizm), upodobanie w dowcipie (finezyjnym, a nie rubasznym, hołdującym lekkości i galanterii).
*GALANTERIA - istotne znamię kontaktów międzyludzkich, życia towarzyskiego i intelektualnego.
>Skupiała się głównie w dużych miastach; >Salony, kawiarnie, loże masońskie, kluby - miejsce kontaktów towarzysko-intelektualnych.
*Swoboda obyczajowa, duża rola kobiet (zyskały autentyczne równouprawnienie towarzyskie).
*Podważony został przywilej urodzenia, natomiast znaczenie „przywileju” majątku i talentu wzrosło.
(wiązało się to z kultem pracy i użyteczności)
*Ksenofobia-tak ważna w baroku-ginie całkowicie. Oświeceni czuli się obywatelami Europy, świata.
*W języku mówionym przeważała żywa konwersacja wszystkich obecnych (a nie popisy gawędziarzy)
W języku pisanym ceniono zwięzłość, rzeczowość. W obu dbano o prostotę, jasność, lekkość.
Język FRANCUSKI - ogółnoeuropejski języm konwersacji i korespondencji.
*W całej Europie upowszechniła się moda francusja (frak, peryki...)
*TEATR - istotny czynnik rozpowszechniania idei oświeceniowych i wychowawczych.
Oświecenie - okres bujnego rozkwitu czasopiśmiennictwa, produkcji księgarskiej. Rolę stymulującą miały konkursy literackie i naukowe, odznaczenia literackie, polemiki literackie.
Stratyfikacja wewnętrzna.
Formacja oświeceniowa nie odznaczała się pełna jednolitością postaw i poglądów. Nie da się wyróżnić w oświeceniu linii działowych, które by przebiegały jednocześnie przez wszystkie elementy składowe formacji.
Bardziej wyraziste zróżnicowania wew.dają sie jednak zauważyć w obrębie poszczególnych składników formacji:
-stosunek do religii (oświecony chrystianizm, deizm, ateizm); -orientacje społeczno-polityczne, prawno-ustrojowe; teorie ekonomiczne, pedagogiczne, etyczne...
Oświecenie było epoką, w której nieustannie dokonywały się przemiany postaw.
Kryzys oświecenia.
>rozpoczął się w ostatnim ćwierćwieczu XVIIIw.
>miał genezę w płaszczyźnie filozoficzno-światopoglądowej, jak i historycznej.
-w płaszczyzźnie filozoficzno-światopoglądowej przez uświadamiane coraz bardziej antynomie światopoglądu oświecenia.
Krytycyzm oświeceniowy obrócił się przeciwko głównym dogmatom formacji: rozumowi, doświadczeniu, uniwersalnym i ponadczasowym prawom natury.
Terenem aktywności intelektualnej stał się przede wszystkim obszar niemiecki.
-na płaszczyźnie historycznej wydarzeniem, które rozpoczęło kryzys formacji, była rewolucja francuska.
Rewolucja uświadomiła, że oświecenie zmierza ku bezkompromisowemu zburzeniu dawnego porządku. Ci, którzy byli zwlennikami rewolucji, doznali zawodu, gdyż nie przyniosła ona rozwiązania wszelkich trudnych problemów społecznych, za to ujawniła szereg problemów nowych.
W Polsce doszła jeszcze klęska rozbiorów.
Hasło-walka o „naprawę Rzeczpospolitej”-zostało zdezaktualizowane.
Zastąpiło je pytanie - „jak Polacy mogą wybić sie na niepodległość?”, które stało się naczelnym problemem całego XIXw.
To wszystko doprowadziłodo załamania się przekonania, że człowiek-kierując się własnym rozumem-może i powinien organizować swoje życie i historię.
Rozpoczęło się kształtowanie nowej formacji kulturowej...
Magda Sowińska
Ogrody
Topos.
Motyw ogrodu - stał się w świadomości europejskiej jednym z nieustannie powracających środków służących rozważaniu spraw ludzkiej sytuacji egzystencjalnej, dążeń, pragnień i harmonii wew.człowieka.
(analogicznie - toposy Arkadii, Elizjum, złotego wieku)
Historyczne przeobrażenia tego toposu = odzwierciedlenie zmienności stanowisk antropologicznych, esetetycznych, gospodarczych w kulturze europejskiej.
Problematyka ogrodów pozwala dotrzeć do istotnych zagadnień w myśli europejskiej.
Od poł.XVIIw.-zagadnienia te szczególnie silnie występowały w dyskusjach i praktyce ogrodniczej.
Ogród - dzieło sztuki dekoracyjnej. (!dla krytyków tak pojmowany ogród był niewolą natury)
Do poł.XVIIw.- w sztuce zakładania ogrodów panowały zasady geometrii (regularne, osiowe układy).
To do terenu dostosowywano realizację planu: >niwelacja terenu, wyznaczenie osi - alei; >powstałe pola wypełniano ornamentalnie sadzonymi kwiatami i krzewami strzyżonymi oraz egzotycznymi drzewkami.
*WERSAL (twór A. Le Notre'a) - najdoskonalsza realizacja takich zasad; ujawnia traktowanie ogrodu jako dzieła sztuki dekoracyjnej, opartej na narzuconej naturze przez ludzki rozum geometrycznym porządku i harmonii, zbliżonej do uniwersalnego ideału piękna.
->ten typ ogrodu, parku geometrycznego nazwano póżniej FRANCUSKIM.
Dyskusje angielskie.
Od poł.XVIIw. w literaturze i filozofii angielskiej - zachwyt i tęsknota za pięknem nie ozdobionej natury, bogatej i różnorodnej.
-J.Milton w Raju utraconym stworzył opis ogrodu naturalnego(walory natury dzikiej,nie uporządkowanej)
Do tego wzorcu odwoływali się wszyscy późniejsi pisarze i planiści ogrodów.
-Pierwsi gloryfikatorzy immanentnego piękna natury stali się pierwszymi krytykami dotychczasowej praktyki ogrodniczej, zwłaszcza zaś Wersalu.
Wersal staje się synonimem: sztuczności, wymuszenia, braku umiaru.
-w opisach naturalnych ogrodów powoływano się na opis ogrodu Alkinoosa Homera, na esej O ogrodach F.Bacona;
-malarstwo pejzażowe C. Lorraine'a, N. Poussina, S. Rosy;
-1712r. J.Addison sformułował zasady nowego ogrodu.
Ogród angielski.
*Pocz. XVIIIw. - ukształtowanie zasad nowego sposobu zakładania ogrodów:
>dostosowanie do okolicy, >ukrywanie granic, >eliminacja geometrii, >zasada różnorodności i kontrastu.
Ogród miał symbolizować współżycie człowieka z naturą, być miejscem kontemplacji przemijania.
*Od l.20-tych XVIIIw. - w Anglii powstają ogrody urzeczywistniające literackie wizje natury swobodnej, sielskości, nieregularności, różnorodności i kontrastu.
Podział ogrodów wg T.Whately'a: 1.parki(np.Blenheim) 2.ogrody(Stowe) 3.fermy sielskie(The Leasowes)
4.fermy zdobione (Woburn Farm) 5.riding (park-aleja do jazdy konnej)
Projektanci: Ch.Bridgeman, W.Kent - w ich ogrodach rządzi zasada malarskiej kompozycji.
*Ok.poł.wieku - zróżnicowanie parków - obok siebie dwie szkoły: I.purystyczna szkoła L.Browna (elementy naturalne); II.szkoła egzotyczna W.Chambersa (chińskie kkoncepcje)
*Koniec XVIIIw. w Anglii - coraz bardziej odchodzono od zasady harmonii na rzecz: malowniczości, wzniosłości i grozy. (nowi teoretycy:W.Gilpin, U.Price, R. Pen Knight)
-Literacki promotor ogrodów w Anglii-J.J.Rousseau (w Emilu-sprawa ogrodu,nowego stosunku do natury)
-Literacka wizja ogrodu z NowejHeloizy Clarensa stała się wzorem franc.wersji ogrodu nieregularnego.
Ogrody w Polsce.
*Od pocz. l.70-tych XVIIIw.-w W-wie i okolicach powsają pierwsze ogrody nieregularne: Solec ks. Kazimierza Poniatowskiego, Mokotów Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, Powązki I.Czartoryskiej.
-S.B.Zug - projektant wczesnych pol.ogrodów. (sporządził opis pt. Ogrody w Warszawie i jej okolicach)
*Od l.80-tych - pol.oświeceni zaczęli liczniej podróżować po Anglii i oglądać na miejscu wzory, m.in.: E.Lubomirska z S.K.Potockim, M.H.Radziwiłł, I.Czartoryska...
Polscy propagatorzy nowych ogrodów pozostawali w kontakcie z teoretykami obcymi.
Funkcje.
Pierwsze pol.ogrody stanowiły odbicie idei angielskich przejmowanych za pośrednictwem Francji.
Polskie ogrody były bliższe francuskim formom i funkcjom:
Anglia |
Kontynent/Francja/Polska |
- ogrody służyły do konnych lub pieszych kontemplacyjnych spacerów - ferma zdobiona: >obejmowała całą posiadłość; piękno+pożytek -parkiem rządzi rozumna ekonomia -wyraz tęsknoty za złotym wiekiem, brak dekoracji na uroczystości |
- przetrwał w ogrodach nastrój rokokowej zabawy (pokolenie fetes galantes) - wioseczka wzorowana na fermie: >(ale) jest to „miejsce przyjemne” -rządzi czułostkowość i zabawa -efektowna dekoracja i egzotyka - teatralność, specjalnie dekorowane na festyny, zabawy |
*F.Siarczyński - podręcznik Sztuka ogrodnicza, czyli o ogrodnictwie
*W Niektórych wyrazach porządkiem abecadła zebranych Jezierskiego umieszczono artykuł o ogrodach.
Konwencjonalizacja.
Szybko rozpowszechniły się pewne motywy dekoracji ogrodowych: topolowa wyspa z grobowcem, obeliski i kamienie poświęcone poetom, pseudogotyckie budowle i ruiny, świątynie Pana, Bachusa, Wenery, Diany, samotne drzewo, strumyk, jezioro z wyspą, jaskinie, groty...
Ogrody w literaturze.
Ogród:
- miejsce spokoju, idyllicznego nastroju, izolacji od gwarnych zbiorowisk miasta (S.Trembecki, Powązki.Idylla; Arkadia.Do księżny Heleny Radziwiłłowej, wojewodziny wileńskiej-utwór przypisywany obecnie Naruszewiczowi)
- miejsce powrotu do prostoty (A.Naruszewicz Powązki)
- miejsce zabaw, rozkoszy, gdzie panuje wieczna wiosna (C.Czaplic Na Solec-opis ogrodu Kazimierza Poniatowskiego)
*opisy ogrodów - okazja do wygłaszania komplementów pod adresem ich założycieli.
Zupełnie inny charakter ma opis rezydencji mokotowskiej księżny I.Lubomirskiej, Mokotów K.Skrzetuskiego = to drobiazgowy przewodnik po ogrodzie.
Odmienne są też wiersze „ogrodowe” F.Karpińskiego-ton rzewny, smutny i refleksyjny.
! Karpiński - opis jednej z pierwszych w Polsce budowlii neogotyckich
! Sofijówka S.Trembeckiego - najobszerniejszy opis parku w naszej literaturze.
Krytyka „angielszczyzny”.
*W l.80-tych podniosły się krytyczne głosy skierowane przeciwko nowym ogrodom.
Co widać u Krasickiego w Podróży z Warszawy.Do księcia Stanisława Poniatowskiego, Żonie modnej, Listach o ogrodach, i u Zabłockiego w Fircyku w zalotach.
(ale sam Krasicki zakładał w Smolanach właśnie „angielszczyzny”)
Krytyka starego gustu.
*W pol. piśmiennictwie-przeplatanie się wypowiedzi potępiających nowe ogrody z krytyką starych.
Np.powieść D.M.Krajewskiego Podolanka wychowana w stanie natury.
Estetyka i użyteczność.
- Polscy założyciele ogrodów „naturalnych” prawie nigdy nie dostrzegali przemian gospodarczych, towarzyszącym narastaniu nowych tendencji w dziedzinie ogrodnictwa pejzażowego w Anglii. (wyjątkiem była szlachta Wielkopolski-najbardziej postępowa)
- Ogrody ang. w Polsce zachowały ciągle charakter ogrodu zamkniętego (hortus conclusus)
Ten problem podjął Krasicki w Panu Podstolim:
*bohater powieści wypowiada sądy na temat ogrodów w rozmowie z Podkomorzym, który wrócił niedawno z Anglii i „przywiózł” nowinki dot.ogrodów naturalnych=pięknych. Ogród tytułowego bohatera-na wzór tradycyjny, regularny. Pan Podstoli nie chce jednak zrezygnować ze stylu swojego ogrodu (bo:Rozmaitość jest duszą każdej ozdoby) , mówi za to, że swoje łąki, jeziora...nazwie ogrodem angielskim.->w tej wypowiedzi Pan Podstoli był bardzo bliski poglądom młodej generacji ang.
*w trzeciej części-ogród Pana Podstolego został znacznie powiększony-tu Krasicki przedstawił wizję ogrodu mieszczącego się w obrazie gospodarstwa wiejskiego.
Analogiczna wizja - w Pani Podczaszynie D.M.Krajewskiego.
*Od l.70-tych XVIIIw.-sporadyczne reformowanie stosunków wiejskich przez poszczególnych właścicieli
- działalnośc królewskiego bratanka, ks.S.Poniatowskiego-dokonał uwłaszczenia w swoich dobrach;
- J.Chreptowicz - jego reforma przeprowadzona w dobrach Szczorse była chyba najbardziej znana (stworzył piękny ogród ang.,gdzie kunszt się z naturą łączy, a wnikająca weń wieś dodaje piękna)
Nowe funkcje ogrodu.
*Wydarzenia polityczne rzutują na przemiany poglądów dot.funkcji i wyposażenia ogrodów:
- przestaje istnieć dwór Stanisława Augusta,
- rośnie rola wiejskich rezydencji magnackich i szlacheckich, które stały się azylem, a ich właściciele koncentrowali się na unowocześnianiu gospodarstwa,
- jest to okres formowania się wielkich majątków kresowych (handel zbożem)
- rozpowszechnia się nowy rodzaj rezydencji pańskiej - ośrodka, z którego zarządzano majątkiem.
Przykładem tych przemian - ewolucja poglądów i zmiana zakresu działalności I.Czartoryskiej, zmiana jej trybu życia i zajęć. (świadectwo tych zmian - w poemacie Puławy J.Niemcewicza; tam-opis samej Czartoryskiej, ale i ogrodu w Puławach.
Poglądy Czartoryskiej.
*Swoje poglądy na sztukę ogrodową zawarła księżna w Myślach różnych o sposobie zakładania ogrodów:
-ostra ktytyka ogrodów geometrycznych , drzew „w cynek” (sadzonych w szachownicę)
Księżna pisała już o ziemiańskim, a nie magnackim ogrodzie -> szeroki krąg odbiorców.
*Na przełomie stuleci wykształcił się typ polskiej ziemiańskiej siedziby (dwór z gankiem, podjazd z gazonem pośrodku...na uboczu sad i warzywniak...- takie Soplicowo z Pana Tadeusza)
*Czartoryska pisała, by pomnożyć w swoim kraju gust dla ogrodów, które byłyby rozrywką. Twierdziła, że każde miejsce może stać się ogrodem.
Świadomość polska pocz.XIXw.: (i świadomość samej Czartoryskiej)
- uczynienie istotnej wartości z samego polskiego krajobrazu, który stał sie synonimem natury, miał zastąpić idee utraconej państwowości,
- wyeksponowanie funkcji konsolacyjnych - pokrzpienie i pocieszenie dla narodu,
- estetyczne, zabawowe, praktyczne funkcje ogrodu i uczynienie ogrodem każdego miejsca ziemi ojczystej.
Tradycyjny topos ogrodu - poddany histrycznej, narodowej interpretacji.
Magda Sowińska
Klasycyzm postanisławowski.
Termin i zjawisko.
->zespół zjawisk literackich l. 1800 - 1830 - kontynuacja w nowych warunkach politycznych i kulturowych generalnych założeń klasycyzmu z czasów stanisławowskich.
*W l.20-tych XIXw. powstał termin pseudoklasycyzm (spopularyzowany przez młodych romantyków) = określenie pejoratywnie nacechowane, dlatego odrzucamy je.
*Inne określenia: >klasycyzm pokolenia następnego, >klasycyzm warszawski, >obóz klasyków, >literatura porozbiorowa trzeciej fazy oświeceniowej, >literatura klasyczna Księstwa i Królestwa, >klasycyzm schyłkowy, >klasycyzm XIXw.
->reprezentuje schyłkową, zmodyfikowaną odmianę klasycyzmu stanisławowskiego.
Najważniejsze czynniki decydujące o XIX-wiecznej modyfikacji założeń klasycystycznych:
przeobrażenia myśli filozoficznej
zainteresowanie narodowością (spowodowane sytuacją kraju)
adaptacja elementów nowych poglądów estetycznych, głównie niemieckich (rewaloryzacja pierwotności i antyku greckiego)
ekspansja założeń teoretycznych i poetyki sentymentalizmu (w utworach literackich-epos, tragedia)
Prąd ten stał się w Polsce w pierwszych dziesiątkach lat XIXw.kierunkiem oddziałującym na twórczość in.orientacji (poezja legionowa, sentymentalizm), jak również określającym pierwsze kroki romantyków.
Założenia filozoficzno-ideowe.
*Między klasycyzmem XVIII-wiecznym a postanisławowskim - rodzaj unii personalnej.
*Baza filozoficzna sąsiadujących etapów rozwojowych pol.klasycyzmu obejmowała spopularyzowane w myśli XVIII-wiecznej przesłanki i założenia:
- przekonanie o uniwersalnym, ponadczasowym, niezmiennym charakterze praw fizycznych i moralnych, gwarantów ładu, harmonii, raz na zawsze ustalonego porządku wszechświata,
- wiara w obiektywną możliwość poznania tak urządzonego świata za pomocą rozumu (uniwersalnego).
*naturę ludzką cały czas rozumiano jako apriorycznie założony, uniwersalny, niezmienny i idealny model.
*Dzieła, w których zostały sformułowane tezy myśli filozoficznej:
Porządek fizyczna-moralny... H.Kołłątaja(1810) , Filozofia umysłu ludzkiego Jana Śniadeckiego(1822).
Świadomość estetyczno-literacka.
*Klasycyzm postanisławowski częściej niż XVIII-wieczny usiłował określić swe założenia estetyczna-lit.
-szereg publikacji o charakterze podręcznikowo-szkolnym:
>O wymowie i stylu, O sztuce u dawnych S.K.Potockiego, >Prawidła wymowy i poezji E.Słowackiego, >Rys poetyki J.F.Królikowskiego;
>Wykłady z literatury porównawczej wygłaszane przez L.Osińskiego z katedry Uni.Warszawskiego.
(!dalszych tyt.nie zamieszczam-wątpię byśmy je zapamiętali; ambitnych odsyłam do hasła-s.219-220)
*(podobnie jak w 2.poł.XVIIIw.) Kanoniczna postać doktryny estetyczno-literackiej k.postanisławowski zawdzięcza zintegrowaniu norm i wzorów z trzech źródeł:
1.antyk - przywołuje się: Poetykę Arystotelesa, List do Pizonów Horacego, O mówcy Cycerona, Dialogi Seneki...; wzory literackie to: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Fedrus, Tacyt, Pliniusz;
2.XVII-wieczny i XVIII-wieczny klasycyzm francuski - z teoretyków:J.Chapelain, R.Rapin, Wolter...i in.;
z twórców: P.Corneille, J.Racine, Moliere, J.B.Rousseau, P.D.Lebrun, Wolter, J.Delille;
3.tradycja rodzima - odpowiednio zrekonstruowana, ograniczona do twórczości pisarzy zygmuntowskich: J.Kochanowskiego, Ł.Górnickiego, P.Skargi;
- wzorów poetyckich szukano również w lit.klasycyzmu stanisławowskiego, głównie w nurcie reprezentowanym przez poezję I.Krasickiego.
- nowością - próby wchłonięcia nowych ustaleń i poglądów na istotę sztuki, piękna, prawdy i natury.
*akceptując najważniejsze założenia klasycystycznej teorii dzieła lit.nie przyłączali sie jednnak do, np. zgłoszonych wcześniej protestów przeciw prawidłom, ataków na ograniczenie swobody twórczej pisarza i wtórności pomysłów...
*Teorie estetyczne A.Hardy'ego, J.Chapelaina, G.Scudery'ego, F.d'Aubignaca, R.Rapina, H.La Menardiere'a, wedle których: /do nich odwoływali się pol.k.postanisławowscy/
istotą każdej sztuki jest przemyślana i zwarta doktryna, oparta na rygorystycznie przestrzeganych prawidłach i normach, determinujących doskonałość oraz piękno dzieła.
do najważniejszych zasad regulujących strukturę utworu literackiego należą zasady: >prawdopodobieństwa, >typowości, >dobrego tonu (bienseances), >cudowności, >trzech jedności, >czystości gatuckowej.
normatywne ustalenia dla twórcy: >jedyną drogą do osiągnięcia doskonałości - naśladowanie starożytnych, >sztuka, czyli znajomość prawideł i rzemiosła literackiego, stoi wyżej niż wrodzone zdolności, >twórczości poetyckiej muszą zawsze towarzyszyć cel moralny i względy utylitarne, >rozum - ostatecznym kryterium piękna i prawdy.
Przedstawiciele.
pisarze, których cała twórczość podporządkowana jest rygorom klasycystycznej poetyki - jej zasady uznawali za jedynie słuszne, programowo manifestowali swe przekonania, uzasadniając je teoretycznie: S.K.Potocki, L.Osiński, K.Koźmian, T.Mostowski, J.Kruszyński, J.Przybylski, T. Matuszewicz, J.Tarnowski, A.Chodkiewicz, I.Humnicki; teoretyk: J.Śniadecki. ->reprezentowali ortodoksyjny, dogmatyczny odłam wśród klasyków postanisławowskich.
pisarze, pozostający w kręgu oddziaływania poetyki klasycystycznej i wg niej postulatów komponujący utwory, usiłowali jednocześnie rozluźnić obowiązujące rygory, akceptując wartości tkwiące w poezji sentymentalnej, potem nawet romantycznej: F.Morawski, F.Wężyk, K.Tymowski, A.J.Czartoryski, J.M.Fredro, M.Wyszkowski, B.Kiciński, R.Korsak, L.Kamiński, K.Tymieniecki; teoretyk: E.Słowacki. Niemal wszyscy to pokolenie „wychowanków i spadkobierców”, część - reprezentanci liberalnego odłamu w Towarzystwie Iksów.
pisarze głównie starego pokolenia, „kontynuatorzy”, pozostający najczęściej na uboczu, ale nawiązujących w swej twórczości z l.1800-30 do podstawowych ideałów estetycznych klasycyzmu: J.Niemcewicz (pisząc tragedie Kiejstut, Bohdan Chmielnicki, Zbigniew), D.Bończa Tomaszewski, N.Muśnicki.
pisarze, należący ze względu na całokształt swej twórczości do in.prądów literackich (sentymentalizm, rokoko), ale utworami napisanymi m.1800 a 1830 wchodzą w koneksję z poetyką klasycyzmu. Z pokolenia najstarszego, „kontunuatorów”: J.P.Woronicz, J.Lipiński; z pokolenia „wychowanków i spadkobierców”: K.Brodziński, A.Gorecki; z pokolenia romantyków: M.Gosławski, K.Gaszyński.
*znamienna cecha większości klasyków: zaangażowanie społeczne i polityczne, świadomość, że kontynuują stanisławowską tradycję patriotycznych wysiłków wokół dobrego urządzenia Rzeczypospolitej. (póżniej postawa ta przerodziła się w lojalizm czy oportunizm polityczny)
Główne ośrodki.
*WARSZAWA - główna ostoja klasycyzmu postanisławowskiego, centrum ówczesnego życia literackiego i umysłowego.
- tutaj na przełomie XVIII i XIXw. zaczęli gromadzić się wszyscy, którzy postanowili dalej prowadzić walkę o zachowanie bytu narodowego Polski, tradycji kulturowej i języka.
- 1800 - powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk (J.Albertrandi, S.Sołtyk, S.Trembecki, S.Staszic, A.Sapieha, S.K.Potocki... i in.)
- od 1807 - salony literackie, a w nich działalność literacka
- 1818 - objęcie przez Osińskiego katedry literatury porównawczej na UW. -> jego wykłady skutecznie działały na społeczeństwo stolicy; stanowiły publiczną trybunę.
- od 1815 - na terenie stolicy islnieje stosunkowo duża liczba czasopism (nna ich łamach - utwory kalsycystyczne)
- teatr - podobna rola jaką odgrywały czasopisma (od 1814 - pod dyreckcją Osińskiego)
*WILNO - drugi co do znaczenia i prężności ośrodek klasycyzmu;
- przedstawicielami prądu są: prof.Uni.Wileńskiego (G.E.Groddeck, E.Słowacki), niektórzy członkowie Towarzystwa Szubrawców (bracia Śniadeccy, A.Marcinkowski....), nauczyciele licealni i poeci (I.Szydłowski)
- czasopisma: „Gazeta Literacka”, „Dziennik Wileński”, „Tygodnik Wileński”, „Wiadomości Brukowe”.
*Inne ośrodki: Krzemieniec (T.Czacki, K.Sienkiewicz....), Lwów (J.N.Kamiński, I.Lubicz-Czerwiński), Kraków (J.Przybylski,...), Lublin (J.Świderski,...), Poznań (J.F.Królikowski), Płock (W.H.Gawarecki);
Poza dużymi ośrodkami miejskimi: A.Chodkiewicz w Młynowie na Wołyniu, K.Tymieniecki na Mazowszu, A.Hoffmann na Lubelszczyźnie.
Granice chronologiczne i periodyzacja.
Granice chronologiczne klasycyzmu postanisławowskiego = granice ostatniej fazy oświecenia: 1800-1830
I. 1800-1806/1807
-Pobudki patriotyczne - kierują takimi inicjatywami, jak: założenie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w W-wie i muzeum pamiątek narodowych (Świątyni Sybilii) w Puławach; reorganizacja Uni.Wileńskiego; edycja Słownika języka polskiego B.Lindego; utworzenie Liceum Krzemienieckich i Liceum Warszawskiego; działalność Teatru Narodowego pod dyrekcją W.Bogusławskiego;
-dość skromna twórczość klasyków - to okres poszukiwań; silny wpłym tradycji literackiej k.stanisław.;
-12 XII 1801-Dmochowski wygłasza na posiedzeniu TPN Mowę na obchód pamiątki Iignacego Krasickiego-to pierwsza próba weryfikacji poezji pol.2 poł.XVIIIw.
II. 1806/1807-1814/1815 - epoka Księstwa Warszawskiego.
-najczęściej spotykane odmiany gatunkowe: oda, elegia, kantata, dostosowany do powagi chwili wiersz okolicznościowy, uroczysty apel, wezwanie, przemówienie, bajka polityczna, uszczypliwy epigramat, popularne wiersze transparentowe - wszystko ma ton wzniosły i patetyczny;
-wysoki poziom rymotwórczej techniki poezji lirycznej; często sięgano po konturnowość, hiperbolizacje, alegoryczność obrazu, powtórzenia, anafory, pytania retoryczne, wykrzyknienia, elipsy.
-za pomocą kostiumu antycznego, aluzji historycznej i mitologicznej reminiscencji przekazywano aktualne treści polityczne i proponowane wzory ideowo-moralne;
-wzmożona twórcza aktywność klasyków w zakresie: uroczystej ody, tragedii, epopei i poematu opisowego (np.Barbara Radziwiłłówna Felińskiego...)
-po raz pierwszy doktryna klasycystyczna zaczyna tracić wew.spójność i jednoznaczność-pojawiają się tendencje do historycznego traktowanie postaci i wydarzeń, do wiernego odtwarzania realiów obyczajowych minionych epok, do bardziej swobodnego komponowania wypowiedzi poetyckiej, do uchylania zasad dobrego smaku i jedności na rzecz psychicznego prawdopodobieństwa postaci.
III. 1814/1815-1830
-narastanie wew.sprzeczności w teoretycznych ustaleniach i w twórczości głównych przedstawicieli
-okres, w którym klasycyzm zaczął wyraźnie ustępować in.kierunkom
*nastąpiło „usztywnienie” stanowiska znacznej części klasyków, spowodowane przez: >związki z kulturą i literaturą francuską; >niechęć do wszystkiego co niemieckie; >obawa przed konsekwencjami haseł głoszonych przez młodych romantyków; >konieczność polaryzacji własnego programu w obliczu narastania wpływów nowych kierunków;
*jednocześnie rośnie niechęć do rodzimej tradycji literackiej (dostrzec to można w niechęci do tych wartości, jakie reprezentowała tzw.szkoła Naruszewicza)
Najważniejsze zjawiska literackie w l.1814/1815-1830:
- krytyka teatralna Towarzystwa Iksów (T.Mostowski, J.M.Fredro, J.Lipiński, J.I.Kossakowski..........);
- bujny rozwój tragedii klasycystycznej (m.in.A.Chodkiewicza Wirginia i Teona...);
- ożywiona działalność translatorska nastawiona głownie na twórczość dramatyczną fr.klasyków;
- odejście w poezji okolicznościowej od aktualych problemów życia politycznego i społecznego kraju, stopniowy zanik twórczości lirycznej w ogóle;
- rozwój i wysoka pozycja krasomówstwa;
- rozwój powieści (L.Kropiński, J.Lipiński)
- nasilenie się programowych wypowiedzi przedstawicieli poezji klasycystycznej, skierowanych przeciw romantyzmowi.
Kasycyzm XVIII-wieczny a postanisławowski.
Czynniki, które złożyły się na autonomiczność klasycyzmu postanisławowskiego:
zastąpienie problematyki obyczajowej oraz tendencji dydaktyczno-moralizatorskich tresciami politycznymi (głównie l.1800-1815) i podporządkowanie im fuckcji agitacyjno-propagandowej.
ciasny normatywizm, a nawet ortodoksyjność przekonań i wyobrażeń estetyczno-literackich.
modyfikowanie w praktyce poetyckiej podstawowego założenia epistemologicznego doktryny o uniwersalnym i niezmiennym charakterze prawd wyrażających naturę człowieka oraz otaczającej go rzeczywistości - przez akcentowanie cywilizacyjnej, kulturowej i obyczajowej odrębności własnego narodu;
wzrost roli i znaczenia wymowy, uprawianej na podstawie teorii retorycznej antyku;
odwoływanie się do wzorców ideowo-moralnych i politycznych znanych z historii i literatury starożytnego Rzymu, szukanie paraleli między jego dziejami a dziejami Polski;
zwększona częstotliwość wypowiedzi teoretycznoliterackich;
zmajoryzowanie klasycystycznego środowiska literackiego przez pisarzy pochodzenia szlacheckiego;
klasycym postanisławowski, opierając się formalnie na tej samej co XVIII-wieczny doktrynie estetyczno-literackiej i filozoficznej, nabierał nowych znaczeń społeczno-politycznych, ideowo-moralnych i kulturowych pod wpływem zasadniczo zmienionych warunków historycznych.
Zmierz klasycyzmu po upadku powstania listopadowego nie jest równoznaczny z jego całkowitym wyeliminowaniem z polskeigo życia literackiego.
- w twórczości pisarzy romantycznych pojawiają się liczne ślady poetyki klasycystycznej;
- wiele lat po 1831 żyją i piszą reprezentanci prądu, jak Koźmian, Osiński, Morawski, Wężyk.