KLASYCYZM POSTANISŁAWOWSKI , klasycyzm warszawski, pseudoklasycyzm |
ogół zjawisk lit. na ziemiach pol. pierwszego 30-lecia XIX w., stanowiących kontynuację klasycystycznych tendencji doby stanisławowskiej, skupionych gł. w Warszawie, Wilnie i Krzemieńcu; k.p. w programie estetycznym odwoływał się do wzorów antycznych (gł. rzym.), głosił ponadczasową zasadność poetyki klasycyzmu i wypowiadał się w gat. lit. wysoko w niej cenionych: tragedii (powstanie tragedii nar., wzorowanej na klasycyzmie franc.: Barbara Radziwiłłówna F. Felińskiego, Gliński F. Wężyka), nawiązującej do założeń horacjańskich odzie (K. Koźmian, L. Osiński, F. Wężyk), poemacie epickim (Ziemiaństwo polskie Koźmiana); uznaniem cieszyły się przekłady, zwł. z lit. staroż. (Iliada i pierwsze księgi Eneidy F.K. Dmochowskiego) i klasycystycznego dramatu franc. (Corneille, Racine, Wolter); istotny dorobek pozostawił k.p. w dziedzinie teorii i krytyki lit. (S.K. Potocki, E. Słowacki, J.F. Królikowski) oraz krytyki teatralnej (Towarzystwo Iksów); w pierwszych latach istnienia Królestwa Pol. w środowisku klasyków zarysowały się wewn. różnice, wyznaczone m.in. stosunkiem do tendencji preromantycznych: postawę ortodoksyjną reprezentowali gł. Koźmian, Osiński, Jan Śniadecki; bardziej otwartą - F. Morawski, J.U. Niemcewicz; polemika nabrała z czasem cech sporu ideologicznego (klasycy należeli do kół liberalno-zachowawczych, romantycy - do kręgów spiskującej młodzieży); ukształtowany później negatywny sąd o k.p. (zapoczątkowany 1829 przez Mickiewicza we wstępie do petersburskiego wydania poezji, Salonie warszawskim w Dziadach) pozostawił ślad w długo funkcjonującym terminie "pseudoklasycyzm", podkreślającym nieautentyczność i wtórność k.p. wobec klasycyzmu antycznego i franc., a w Polsce - XVI-wiecznego i stanisławowskiego. |
KLASYCYZM STANISŁAWOWSKI |
główny nurt lit. doby oświecenia w Polsce, przypadający na okres panowania Stanisława Augusta (1764-95), posiadający ambicję współtworzenia reform społ.-kult. w kraju; tendencje klasycystyczne pojawiły się ok. połowy XVIII w. wśród pijarów (S. Konarski) i na dworze W. Rzewuskiego; podstawę teoretyczną stanowiły poglądy klasyków franc., a założenia poetyki k.s. (obok wczesnych prac Rzewuskiego - 1762 i Konarskiego - 1741, 1767) najpełniej wyłożone zostały 1788 w Sztuce rymotwórczej F.K. Dmochowskiego; na plan pierwszy wysuwano dydaktyczno-moralizatorski cel sztuki i jej społ. użyteczność; dzieła, wsparte na rozumie i wiedzy, miała cechować jasność i czystość języka (akcentowano zwł. reakcję na czasy saskie), stosowność tematu, gatunku i stylu (przestrzeganie reguł retoryki); gł. motywy tematyczne dotyczyły aktualnych spraw kraju (poezja okolicznościowa A. Naruszewicza i S. Trembeckiego), problemów społ.-obyczajowych (satyry Krasickiego i Naruszewicza, publicystyka "Monitora", komedie) i zagadnień uniwersalnych, historiozoficznych, etycznych (poemat epicki, tragedia); najwcześniej (do oddziaływania społ. teatru przywiązywano dużą wagę) uformowała się klasycyst. komedia (Bohomolec, Zabłocki) z typowymi postaciami uwikłanymi w konflikty obyczajowe, później komedia polit. (Powrót posła Niemcewicza). Gł. ośrodkiem k.s. była Warszawa dzięki dworowi Stanisława Augusta Poniatowskiego; tu działały nowe instytucje życia kult. (Teatr Narodowy, czasopisma, Komisja Edukacji Nar.), k.s. miał rangę oficjalnie propagowanego kierunku lit.; w latach 80. rozwijał się także w kręgu Puław, siedziby Czartoryskich. Klasycyzm polski, rozwijający się jako literacki wyraz społ.-kult. tendencji reformatorskich, zaowocował odnowieniem gatunków dydaktycznych, niektóre jego dokonania stały się trwałymi osiągnięciami lit. pol., m.in. bajki, satyry i poematy heroikomiczne Krasickiego, bajki, ody i poematy opisowe Trembeckiego; k.s. stawiał duże wymagania w realizacji przyjętych norm i zasad tworzenia, przyczyniając się do ukształtowania nowoczesnego języka i świadomości literackiej oraz podniesienia rangi pisarstwa. |