LIBERA ZDZISŁAW
Poezja polska 1800-1830
Warszawa 1984
Wstęp
Jako początek romantyzmu przyjmuje się na ogół rok 1822 (data wydania Ballad i romansów). Piśmiennictwo poprzedzające ten rok określa się mianem literatury późnego Oświecenia, późnego klasycyzmu, natomiast literaturę po 1822 rozpatruje się w kategoriach właściwego romantyzmu. Oprócz późnego klasycyzmu (który historycy starszego pokolenia nazywają pseudoklasycyzmem, młodsi zaś - klasycyzmem postanisławowskim) pojawiają się w nauce o literaturze takie pojęcia jak sentymentalizm, będący swoistą kontynuacją sentymentalizmu osiemnastowiecznego, oraz preromantyzm, jako nazwa tendencji poprzedzających i zapowiadających romantyzm. Okres 1800-1830 przedstawia sobą zjawiska różnorodne: krzyżują się ze sobą i przeplatają rozmaite prądy i kierunki, poezja mieni się gamą różnobarwnych odcieni, gasną gwiazdy dawnej wielkości, a pojawiają się nowe. Na trzeci dziesiątek stulecia przypada ożywiona dyskusja literacka znana pod nazwą walki romantyków z klasykami.
W historii politycznej tych trzydziestu kilku lat wyróżniamy trzy okresy:
pierwszy trwa do powołania Księstwa Warszawskiego; Polska skreślona całkowicie z mapy Europy, pod zaborami, pozostaje na ogół w letargu umysłowym. Warszawa zeszła do rzędu miast prowincjonalnych w zaborze pruskim. Dopiero powstanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w 1800 zwiastuje pewne ożywienie;
okres drugi; kiedy w wyniku wojen napoleońskich powstaje w 1807 Księstwo Warszawskie, odżywa tym samym państwo polskie, również w sferze kulturalnej;
okres trzeci; przypada na dzieje Królestwa Polskiego. Warszawa ponownie nabiera blasków stołecznego miasta i rywalizuje pod tym względem z Wilnem. Rozwój wydawnictw periodycznych, różnego rodzaju tygodników i miesięczników, z których wiele miało charakter czasopism literackich (np. „Pamiętnik Warszawski”). W Warszawie istniały także salony literackie, np. salon Wincentego Krasińskiego, salon Marii Wirtemberskiej (tzw. „błękitne soboty”).
Gatunki:
Następuje rozwój powieści, zapoczątkowanej w dobie stanisławowskiej. W omawianym okresie powieść staje się jednym z najpopularniejszych gatunków literackich, trafia do szerokiego kręgu odbiorców, osiąga coraz to wyższy poziom artystyczny. Rozwija się powieść sentymentalna i historyczna, np. Malwina Marii Wirtemberskiej, Nierozsądne śluby Feliksa Bernatowicza, Julia i Adolf Ludwika Kropińskiego czy Jan z Tęczyna J.U. Niemcewicza lub Pojata, córka Lizdejki Bernatowicza. Do popularnych autorów powieści należą ponadto: Anna Mostowska, Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, Fr. Wężyk, Fryderyk Skarbek. Oprócz powieści, która tematyka obejmowała sprawy społeczne, obyczajowe, psychologiczne i historyczne, rozwinął się także w tym czasie dramat, a raczej tragedia klasycystyczna, np. Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego. Jedną z cech poezji porozbiorowej był ton elegijny. Odrębną grupę utworów tworzą związane treściowo z osobą Napoleona okolicznościowe ody, np. Osińskiego, Koźmiana czy Wężyka.
Pogłębiła się w społeczeństwie świadomość krytycznoliteracka, rozwinęły się zainteresowania estetyką literacką, wzrosło tym samym zapotrzebowanie na rozprawy i artykuły z zakresu krytyki literackiej.
Przedstawiciele:
Wśród krytyków literackich tego okresu na plan pierwszy wysuwają się dwa nazwiska: Kazimierz Brodziński i Maurycy Mochnacki.
Kazimierz Brodziński jest autorem rozprawy O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej, ogłoszonej na łamach „Pamiętnika Literackiego” w 1818. Był rzecznikiem kompromisu artystycznego, optował za takim rozwojem literatury, który pewne cechy klasyków starożytnych (szacunek dla przodków, poczucie wartości języka, miłość ojczyzny i wolności) łączy z tymi właściwościami romantyczności, które odpowiadają charakterowi narodu polskiego (imaginacja swobodna, nieprzerażająca, bez fantastycznych wyobrażeń, łagodna tkliwość, prostota, namiętności nieburzliwe, skromność obyczajów).
Maurycy Mochnacki był promotorem romantyzmu w Polsce. Przeciwstawiał się estetyce klasyków.
Najwybitniejszymi przedstawicielami tzw. obozu klasyków byli Kajetan Koźmian, Ludwik Osiński i Alojzy Feliński. Koźmian jest twórcą m.in. Ody na pokój w roku 1809. Jest to bardzo typowy dla stylu klasycystycznego utwór pełen przesadnych i sztucznych w swej wzniosłości obrazów. Napoleon jest tu porównany do Boga-stwórcy, natomiast jego wrogowie do Gigantów, którzy w walce z Zeusem zostali pokonani. W epitetach, w zestawieniach słownych (np. „zmieszawszy piekielne rady”, „wśród niesfornego składy złożone tworów zarody”) bliski jest Koźmian retoryce osiemnastowiecznych rymotwórców. Budowa wiersza opiera się na hiperboli, która określa wymiary czynów i osiągnięć Napoleona. . Klęska Napoleona spowodowała zmianę nastrojów w Polsce i rewizję dawnych poglądów, co widać w Odzie na upadek dumnego. Porównanie Napoleona do Stwórcy nazywa poeta bluźnierczym uniesieniem, a fakt klęski cesarza tłumaczy odwróceniem się od niego Boga. Wiersz jest zbiorem refleksji o pysze człowieka, o jego pozornej potędze, o zmiennościach losu ludzkiego i wszechmocy Boga, wobec którego człowiek jest istotą „poziomą i nikczemną”.
Stanisław Jachowicz poeta, który w świadomości powszechnej uchodzi za pierwszego w Polsce pisarza dla dzieci. Powiastki Jachowicza, przepojone humanitaryzmem, wpajały w dzieci uczucia miłości bliźniego, uczyły szlachetności, prawdomówności, wskazywały na pracę jako wartość społeczną i moralną. W bajkach Jachowicza nie było ironii ani sceptyczno-pesymistycznego poglądu na świat. Morał zamykający bajki lub znajdujący się w nich wyrażał pewne prawdy ogólne, oparte na nauce Ewangelii, ale i na doświadczeniu życiowym. Niektóre z powiastek Jachowicza: o chorym kotku, swawolnym Tadeuszku i nieposłusznej Andzi, przetrwały próbę czasu i są znane do dziś.
J.U. Niemcewicz
Pogrzeb księcia Józefa Poniatowskiego
Utwór pisany strofą saficką, 16 zwrotek; elegia (w podtytule: „pienie żałobne”).
Z wojny wraca resztka wojsk polskich. Lud wita ich i pyta się o wodza (Poniatowskiego). Okazuje się, że poległ. Lud wyprawia mu pogrzeb i opłakuje wodza. Podmiot liryczny wyraża przekonanie, że sprawiedliwy Bóg wynagrodził wodza po śmierci. Na ziemi natomiast wieczną jego sławę głosić ma wspaniały grób z napisem: „Tu leży rycerz, co walczył bez trwogi i żył bez skazy”. Wódz będzie wzorem dla przyszłych żołnierzy.
Wódz w utworze jest wyidealizowany („walczył bez trwogi, żył bez skazy”), ton wiersza podniosły, elegijny. Liczne wykrzyknienia, pytania retoryczne i rozkaźniki potęgują ekspresję utworu.