Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko - trzy kierunki w literaturze oświecenia.

Klasycyzm (główny prąd artystyczny oświecenia):

Wyznacza poezji cele utylitarne, stawia przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, które wyrastają z przekonania o wielkiej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Literatura była w Polsce silnie powiązana z problematyką polityczną.

Boileau - normatywna poetyka klasyczna.

Franciszek Ksawery Dmochowski - "Sztuka rymotwórcza" poetyka normatywna.

Celem sztuki jest osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy (piękno występuje w naturze zgodnie z teorią mimesis). W naturze wszystko jest uformowane i unormowane. Należy ją naśladować, bo jest doskonała. Rozum musi trzymać na wodzy fantazję i wyobraźnię. Źródłem konfliktów jest natura ludzka a nie tak jak w Antyku fatum.

W klasycyzmie odbija się tendencja apollińska: rozum warunkuje pojęcie, zadania i tematykę literatury. Jeśli chodzi o formę to nadal obowiązuje zasada decorum. Język wymaga czystości i jasności. Ideałem jest język aforyzmów (używanie glossów jak najbardziej wskazane). Dobranie gatunku musi się pokrywać z problemem: epos, tragedia (w Polsce nie występuje), poemat opisowy czy dydaktyczny, komedia polityczna lub obyczajowa, oda, list poetycki, bajka, satyra. Ważne jest zachowanie czystości gatunkowej (nie wolno mieszać). Pisarz ma być wychowawcą społeczeństwa, więc powinien poruszać problemy ogólnoludzkie i społeczne. Główne ośrodki w Polsce to Warszawa i Puławy.

Sentymentalizm :

Prekursorem Jean Jacob Rousseau.

Nakłada na literaturę obowiązek ukazywania życia wewnętrznego człowieka oraz kształtowania autentycznych więzi międzyludzkich, co też prowadzi do moralizatorstwa. Myśl przewodnia sentymentalizmu: " Życie bez miłości, to czarodziejska latarnia bez światła. " J.W.Goethe

Sentymentalizm jako nurt Oświecenia ma jednak motywację racjonalną. Ważne jest panowanie nad uczuciami, ale w pewnym stopniu można ominąć rozum i pozwolić na swawolne działanie uczuć (w człowieku zauważalne są dwie struktury: rozumu i uczuć). Treści sentymentalizmu są opozycyjne wobec klasycznych.

Ludzie zaczynają wytwarzać sztucznie atmosferę ewokującą rodzenie się uczuć (nastrojowe świątynie, altany, obeliski, kaskady, które mają być scenerią do marzeń i lektury prowadzącej do wyzwolenia uczuć, często w sposób teatralny). Stany uczuciowe starano okazywać się za pomocą wyglądu, zachowania i przesadnej czułostkowości. Przywiązywano wagę do różnych pamiątek i miejsc związanych ze szczególnymi przeżyciami. Dążenie do naturalności i prostoty wiązało się z zainteresowaniem ludem i obyczajami. Miłość została uznana za najistotniejsze i najsilniejsze uczucie w życiu ludzkim. W sentymentalizmie mamy do czynienia z poezją miłosną (np. "Do Justyny" F.Karpińskiego) i grobową (np. "Żale sarmaty" F.Karpińskiego).

'Gorączka werterowska' odzewem młodych na losy Wertera w utworze Goethe'go.

Egzaltowana czułostkowość i pozorna ludowość nie świadczyły jeszcze o istocie sentymentalizmu, bowiem przeciwstawiał się on wszelkiej oschłości, nieczułości na krzywdę i nędzę człowieczą. Jego idea była związana z duchem Oświecenia, czyli humanitaryzmem.

Modelem miłości sentymentalnej może być uczucie między Laurą i Filonem w sielance sentymentalnej "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego.

Człowiek sentymentalny:

- postrzegany prywatnie, a nie społecznie,
- ma uczuciowy stosunek do życia i nie kieruje się tylko rozumem,
- nie chce podlegać układowi norm warunkującemu egzystencję w społeczeństwie,
- chce być w bliskim kontakcie z naturą,
- wrażliwy i subtelny,
- szczery w stosunku do innych ludzi,
- zdolny do poświęceń.

Postawę sentymentalną charakteryzuje zdolność do wyższych uczuć takich jak miłość czy przyjaźń. Sentymentalizm odrodził lirykę, wzbogacił język poetycki o środki wyrazu naturalnego. Wprowadził nowe gatunki literackie lub ich odmiany: powieść sentymentalna (epistolarna), sielanka, powieść grozy, ballada, pamiętnik liryczny.

W Polsce ostoją sentymentalizmu były Puławy, a główną protektorką była żona księcia, Izabela Czartoryska. Zerwanie z modą cudzoziemską, obowiązują polskie stroje bez peruk. W Puławach Czartoryscy zbudowali dwie sceny, na których grywało się jedynie polskie sztuki. Izabela gromadziła pamiątki w tzw. świątyni Sybilli, na której umieszczony był napis "Przeszłość przyszłości".

Polscy przedstawiciele: Franciszek Karpiński, Kniaźin.

Rokoko :

Charakteryzuje twórczość wytworną i subtelną, niejako rozrywkową. Styl ten jest znamienny dla komedii wolnych od dydaktyzmu, oper i drobnych wierszy. Piękno jest tu traktowane jako wartość podstawowa. Rokoko przejawia się poza literaturą w małych formach architektonicznych oraz wystroju pałacowych wnętrz (elegancka ornamentyka, lekkość i dekoracyjność, miniatury malarskie o tematyce miłosnej).

Rokoko oparte jest na epikureiźmie i libertyniźmie. Ważnym elementem jest poczucie dobrego smaku i gust (czułość, delikatność, trafność). Intelektualna trafność przygotowuje do obcowania ze sztuką. Rokoko pozostaje w opozycji wobec oświecenia (klasycyzmu i sentymentalizmu).

Rokoko uformowało się w środowisku dworskim i jest związane z atmosferą życia w nim (wywodzi się z Francji). Wpływ tego kierunku na kulturę w Polsce widać na dworze Stanisława Augusta w Warszawie i w poezji Jakobińskiej.

Elementy modelu człowieka i życia rokokowego (charakteryzują również poezje): zmysłowość, czułość, delikatność, wyrafinowanie, zamiłowanie do komfortu, wdzięk, galanteria.

W poezji sięganie do elementów mitologicznych, częste idealizowanie. Literatura ma być lekka, swawolna, bo jej zadaniem jest bawić odbiorcę (rozwija się poezja erotyczna). Polscy przedstawiciele: Kniaźin, Franciszek Zabłocki, Trembecki, Węgierski, Szymanowski (sformułował teorię gustu).

---