Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego Oświecenia, Teresa Kostkiewiczowa, Warszawa, 1975
Klasycyzm
Wyjaśnienie terminu
Nazwa pochodzi od słowa „classicus”, czyli „pierwszej klasy”, „wzorowy”, „doskonały”.
Początkowo określenie „klasyczny” stosowano tylko w odniesieniu do twórców starożytnych. „Klasyczny autor” znaczył tyle, co „doskonały autor”. Dopiero później przymiotnik ten dodany został do literatury (i nie tylko) współczesnej. Istniały różne teorie na temat tego, co powinno się określać mianem klasycznym:
Utwór doskonały wg prawideł poetyckości – wg Kazimierza Brodzińskiego;
Utwory pochodzące z antyku – Adam Mickiewicz;
Dzieła dojrzałe i doskonałe – T. E. Eliot;
Model kultury – Pietruszka; etc.
W pismach starano się zachowywać umiar, dbałość o wartości estetyczne i unikać skrajności.
Czasem zamiast słowa „klasyczny” używa się „pseudoklasyczny”, zaś „klasyczny” uznaje się jedynie w odniesieniu do twórców antycznych.
Czas trwania
Różne źródła podają różne daty. Są to ok. 1750-1800 lub ok. 1750-1820 lub ok. 1760-1830.
Klasycyzm w literaturze polskiego Oświecenia
Przejawy klasycyzmu występowały w literaturze polskiej w drugiej połowie XVIII i pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku. Klasycyzm polski – wzorem francuskim – brał za cel przedstawienie spójnej i jednolitej wizji świata. Był spokojny i wyważony, w przeciwieństwie do współistniejącego z nim rokoka. W Polsce sytuacja nie miała się dobrze: po kulturowym regresie saskim literatura przestała funkcjonować w szerszym gronie, w dużej mierze wyszła z obiegu, a dzieła większości autorów pozostawały w rękopisach lub były znane niewielkiej ilości publiki. Aby przyciągnąć czytelników, pisarze wzięli przykład z francuskich klasycystów i sami zaczęli pisać zgodnie z tym prądem. Klasycyści: Wacław Rzewuski, Józef Andrzej Zabłoci, Stanisław Konarski i środowisko pijarskie, jezuicki teatr szkolny. Silnie wiązano kulturę z życiem politycznym. Zdarzało się, że autorzy łączyli dwa prądy, np.: klasycyzm i rokoko.
Najwybitniejsi reprezentanci klasycyzmu postanisławowskiego (inaczej: warszawskiego): Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński, Stanisław Kostka Poniatowski, Euzebiusz Słowacki, Franciszek Salezy Dmochowski i Jan Śniadecki. Po nich następuje szereg mniej zdeklarowanych nazwisk. Po nich klasycyzm wszedł w fazę schyłkową i niemal zanikł. Przyczyną była zbytnia chęć dalszego prowadzenia literatury zgodnie z obowiązującą polityką oraz różne preferencje gatunkowe i stylistyczne odbiorców. Romantycy przypięli klasycystom (pseudoklasycystom) łatki doktrynerów oraz wyznawców maniakalnego naśladownictwa minionych i nieprzydatnych już osiągnięć przyszłości.
Filozoficzno-ideowa problematyka prądu
Klasycyzm należy do jednego z najbardziej zadeklarowanych prądów. Za swoją regułę brał racjonalizm, teorię rozwojową, metodykę poznawczą w obrębie kartezjanizmu i gassendyzmu. Klasycyzm opierał się na poglądach filozoficznych, głoszących istnienie w świecie niezmiennych praw ładu, przyznających rozumowi możność poznania natury i jej naśladowania w dziełach człowieka. Największą możliwość poznawania poznawania przypisywano intelektowi, choć zmysły też zajmowały wysokie miejsce. Duże znaczenie dla polskiego klasycyzmu miała aktualna sytuacja polityczna, rozwój oraz reformy. Poza tym, zachowywano oświeceniowe metody wychowywania. Nie było tam miejsca na bezinteresowne uczucia i kontakty, wszystko miało być podporządkowane prawom i potrzebom wynikającym z faktu bycia człowiekiem. Według Hugo Kołłątaja człowiek jest naturalnym ogniwem „łańcucha jestestw”, wyróżniającym się jedynie możliwością doskonalenia i podlegającym swoistym prawom moralnym i posiadającym obowiązki.
Przestrzegano zasady decorum dotyczącej odpowiedniości tematu, gatunku i poziomu stylistycznego dzieła. Klasycystyczni autorzy dążyli ponadto do posługiwania się językiem precyzyjnym, jednoznacznym, pozbawionym obcych wtrętów i elementów mowy potocznej. Najwyżej z gatunków literackich cenili epos i tragedię, chętnie uprawiali odę, komedię, satyrę, list poetycki, poemat heroikomiczny, poemat opisowy, bajkę. W Oświeceniu polskim powstało wiele dokumentów i dzieł traktujących o sztuce wymowy, poezji, świadomości literackiej. W szkołach założenia klasycyzmu spełniano nie tylko na poziomie teoretycznym, uznając to za przydatną umiejętność praktyczną.
Zadania twórczości i rola społeczna twórcy, powstanie poezji
Poezja miała przede wszystkim: uczyć (docere), poruszać (movere) i zabawiać (delectare).
Pisarz musiał żyć w świecie, między ludźmi i świetnie orientować się w ich sprawach, nie mógł być outsiderem – tylko wtedy miał szansę na osiągnięcie sukcesu. Powinien on swoim życiem potwierdzać zasady moralno-obyczajowe, o których pisze. To wtedy powstała też koncepcja poety jako natchnionego wieszcza, którą chętnie przejęli romantycy. Poeta miał być koneserem sztuki, a jego podstawy do wyższości nad społeczeństwem wynikały ze szczególnych predyspozycji artystycznych.
Początków poezji doszukiwano się w czasach starożytnych. Wg niektórych miała ona powstać na równi z mową, kiedy tylko człowiek wypowiedział słowo – już istniała poezja. Była poprzedniczką nauk, stanowiła niższy, niedoskonały szczebel poznania. W Oświeceniu dominował pogląd, że poetą trzeba się urodzić, a kto nie dostanie tego daru – „Dla niego Pegaz chromy, Muza głucha”. Sposób rozkładania akcentów i sztuka pisarska w ogóle była najważniejszym wyznacznikiem orientacji estetyczno-literackich. Smak rozumiano jako zdolność dostrzegania i doceniania użyteczności rzeczy. Natchnienie mogło płynąć z wewnątrz lub z zewnątrz. Do napisania dobrego dzieła potrzebne były: smak, wyobraźnia i geniusz.
Dzieło miało spełniać normy, wyznaczające jego istotę i budowę. Mieściły się w nich poglądy na istotę i podmiot poezji. Kierowana zasadą prawdopodobieństwa fikcja poetycka była formą prawdy poetyckiej, uogólnioną i przekazującą uniwersalne prawdy o świecie – jednak wszystko w ścisłym związku z normami poetyckości. Potocki przytacza trzy przymioty wymowy: jasność, poprawność, ozdobność.
Tematy i motywy literatury klasycystycznej
Często temat zarysowany był już w tytule. Poetów interesowało przedstawienie zarysu harmonii natury, sytuacji politycznej, przedłożenia czytelnikom prawd o świecie, powinności człowieka, prawa i obyczajów, polemiki, krytyki aktualnego stanu, natury ludzkiej, motyw opozycji dawniej – teraz, czasem odwoływano się do motywów zaczerpniętych z mitologii. Nie pisano o sprawach takich, jak miłość czy przyjaźń, a jeśli już, robiono to powierzchownie i jako tło do innego problemu.
Formy artystyczne literatury klasycyzmu; gatunki
Zachowywano jednorodną stylistykę, która przekładała się na styl wypowiedzi, bohatera i motywację wydarzeń. Przestrzegano ogólnoestetycznych norm klasycystycznych, zasady decorum (jednorodność stylistyczna), mimesis (naśladownictwa) i prawdopodobieństwa. Chętnie sięgano po gatunki wysokie i wywodzące się z antyku.
Tragedia – na scenie Teatru Narodowego zostało wystawionych tylko kilkanaście tragedii polskich autorów. Gatunek ten opierać się miał na „kolizji wartości”. Przystosowanie tragedii do zadań bezpośrednio dydaktycznych (cnota musi cierpieć, ale na końcu zwycięża) doprowadziła do powstania tzw. „tragedii optymistycznej”. Za osnowę tragedii brano wydarzenia historyczne. Bardzo ważna była retoryka. Wprowadzano aktualności polityczne i obyczajowe. Czasem dołączano do niej inne kierunki poetyckie. Z czasem tragedię klasycystyczną wyparła tragedia z elementami sentymentalizmu. [Barbara Radziwiłłówna, Feliński]
Komedia – gatunek uznany za najbardziej sprawny w porozumiewaniu się z szeroką publicznością. Miała kształtować obyczaje. Autorzy oparli się na wzorcach bohaterów z literatury europejskiej, adaptowali obce teksty do swoich potrzeb. Zabiegi stylizacyjne „umiejscowiają” postać Zabłoci określonym środowisku. Komedia również złączyła się później z innymi gatunkami. [Sarmatyzm, Fircyk Zabłoci zalotach, Zabłocki]
Z gatunków lirycznych i dydaktycznych sięgano chętnie po: poematy dydaktyczny, heroiczny i opisowy, odę, satyrę, bajkę, panegiryki, epos.
Sentymentalizm
Wyjaśnienie terminu
Sentymentalizm był zjawiskiem obyczajowym i literackim związanym ze zwiększaniem się roli, jaką w ludzkich myślach i działaniach zaczęto przypisywać uczuciom. Nazwę tego prądu wywodzi się od tytułu powieść L. Sterne’a Podróż sentymentalna. Początkowo nie istniał termin „sentymentalizm”, choć literaturę tego prądu określano jako „sentymentalną.” Słowo to samo w sobie oznacza w językach angielskim i francuski: „czucie”, „uczucie”, jak i „opinia”, „pogląd”.
Cechy sentymentalizmu
Cechy stylu: nasilenie pierwiastka uczuciowego, poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne, w literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów, stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości, nastroje elegijne, smutek i melancholia, wprowadzenie uczuć litości i empatii, wprowadzenie folkloru, naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej. Zwrócenie uwagi na człowieka i serce – jako siedlisko emocji,
Filozoficzno-ideowe założenia prądu
Na powstanie nurtu sentymentalistycznego wpływ miała filozofia Jeana-Jacques'a Rousseau oraz Hume’a. Główne założenia filozofii Rousseau – człowiek jest z natury istotą dobrą, miłującą ład i sprawiedliwość oraz nawoływanie do powrotu do stanu natury, a także utwory literackie samego Roussa (Nowa Heloiza, 1761 – pierwsze wielkie dzieło liryczne oraz Wyznania z lat 1781-88, w których autor podkreśla indywidualizm) stały się podstawą filozoficzną nowego stylu w sztuce i kulturze XVIII-wiecznej Europy. Często eksponowany przez francuskiego myśliciela motyw powrotu do natury, pisarze i poeci zinterpretują jako powrót na wieś (np. Franciszek Karpiński w wierszu pod wymownym tytułem Powrót z Warszawy na wieś), a ich mottem przewodnim stanie fragment z Wyznań: „Jeśli ktoś wzdycha do sławy, niech szuka czytelników w Paryżu, jeśli komuś zależy na użyteczności, niech posyła swe książki na prowincję”.
Zagadnienia poetyki i estetyki prądu
Wraz z powstaniem sentymentalizmu pojawiła się nowa forma artystycznej wypowiedzi – powieść, która nie mieściła się w żadnej poetyce klasycystycznej. We Francji pisał Pierre Marivaux, w Anglii zaczytywano się romansami Samuela Richardsona, ale największy wpływ na rozwój oraz współczesną postać powieści miały: Podróż sentymentalna Laurence'a Sterne'a (1768) oraz Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga von Goethe.
Prócz powieści powstała również drama mieszczańska (Diderot, Lessing, Schiller), która w Polsce stanie się sztandarowym gatunkiem sentymentalizmu. W II poł. XVIII w. odrodziła się sielanka, a jeden z jej twórców, łączący w swoich utworach opis alpejskich chłopów, łzy i moralizatorstwo, Szwajcar, Salomon Gessner, wkrótce zyskał w Polsce ogromną popularność.
Istotne znaczenie miały również oddziaływania literatury angielskiej. Oprócz powieści Sterne'a, kamieniem milowym polskiego sentymentalizmu były Pieśni Osjana Jamesa MacPhersona, jedno z największych oszustw w historii literatury (MacPherson twierdził, że są to znalezione stare legendy celtyckie, w rzeczywistości utwory zostały wymyślone i napisane przez niego). W Puławach obowiązywał nawet swoisty kult Osjana. Na kształcie nowej liryki zaważyła poezja grobów Edwarda Younga (Noce), będąca mistrzowskim połączeniem filozoficznej zadumy, pesymizmu i wszechpanującego uczucia melancholii i smutku. Była to poezja rozpaczy i niechęci do świata, która szczególnie na początku XIX w. znajdzie swoich odpowiedników w literaturze polskiej.
Od lat 80. XVIII w. można mówić o zmianie dotychczasowej dominanty w literaturze i kulturze polskiej. Klasycyzm, który rozkwitał w Rzeczypospolitej od roku wstąpienia Stanisława Augusta na tron i od ponad 20 lat stanowił jedyny wzorzec w sztuce i literaturze, od ostatniego dwudziestolecia XVIII w. zaczyna wygasać i zostaje powoli wypierany przez sentymentalizm i rokoko.
W ciągu następnych lat powstały rozprawy teoretyczne poświęcone nowym stylom literacko-kulturowym, które następnie zostały uznane za manifesty: sentymentalizmu (O wymowie w prozie albo wierszu Franciszka Karpińskiego, 1782) oraz rokoka (Listy o guście, czyli smaku Józefa Szymanowskiego, 1779). Wprawdzie w 1788 r. Franciszek Ksawery Dmochowski napisał Sztukę rymotwórczą, zwaną przez wielu manifestem klasycyzmu, ale biorąc pod uwagę, że powstała ona ok. 30 lat po pojawieniu się tego stylu w Polsce, rozsądniej będzie nazwać wierszowaną rozprawę Dmochowskiego kodyfikacją.
Założenie w 1783 r. przez księżną Izabelę z Flemmingów Czartoryską konkurencyjnego ośrodka w Puławach – gdzie sentymentalizm miał największe szanse na rozwój – było ostatecznym dowodem na powolny regres myśli klasycystycznej na rzecz sentymentalizmu.
Funkcje literatury, rola twórcy, poetyka
Literatura sentymentalna również miała podłoże dydaktyczne: jej powinnością było ukazać odbiorcom potrzebę autentycznych kontaktów międzyludzkich, opartych na uczuciu i powodujących reakcje emocjonalne na sytuację innego człowieka. Nacisk położono również na powrót do nieskażonej człowiekiem natury. Poezja miała być czynnikiem poznawczym. Funkcje literatury: dydaktyczna, moralizatorska, bawiąca, zbliżająca do drugiego człowieka i natury.
Autor nie miał być już świadomym obywatelem, zorientowanym w świecie i w polityce, ale człowiekiem posiadającym kontakt z czytelnikiem i kształtującym indywidualne cnoty oraz ludzką wrażliwość. Geniusz nie był koniecznym warunkiem tworzenia.
Poetyka sentymentalizmu dopuszczała do języka tylko te zabiegi, które umożliwiały ukazanie sprawy w sposób melancholijny, prosty, łagodny, niedopuszczalne były tzw. „grube sposoby mówienia”.
Motywy i tematy literatury sentymentalizmu
Motywy: opozycja kultura-natura, „czysta” natura niosąca szczęście (topos arkadyjski), kontrast dobrej przeszłości i złej teraźniejszości (motyw jednak wolny był od moralizacji), „przewrotności świata”, problem przyjaźni i miłości (w tym sposoby i drogi kontaktu i porozumienia międzyludzkiego), doznania religijne (więź Bóg - człowiek; motyw ten funkcjonował tylko w tym nurcie), wydarzenia z aktualnej historii, polityki i kultury kraju, upadek pojęcia cnót obywatelskich. Tematy te mogły być wykorzystywane wielokrotnie i łączone w jednym utworze. Przyroda traktowana była instrumentalnie: wykorzystywano ją do ukazania pożądanego wątku.
Formy artystyczne literatury
Zauważyć trzeba, że okres sentymentalizmu jest rozległy (1765-1820), co miało wpływ na wybór rodzaju lit., styl pisania i obróbkę danych motywów u pisarzy z różnych lat.
Dramat – rozwijał się w dwóch kierunkach: 1. tragedia, komedia, 2. formy dramatyczne zawierające wstawki śpiewane, np.: opera. Rozwinęła się na gruncie polskim drama mieszczańska i sielanka udramatyzowana. Wprowadzono na scenę mieszczan i przedstawicieli warstw niższych. Charakterystyka postaci zwykle obejmowała ich sposoby odczucia. Nadal istniało pojęcie „typu”. Starano się unikać zarówno wysokiego stylu tragedii, jak i dialogu komediowego. Duże znaczenie miało wykorzystanie prozy. Wielkim twórcą, w dodatku zorientowanym w roli swojej twórczości był Wojciech Bogusławski, twórca opery narodowej w Warszawie. Odmiany dramatu odznaczały się różnorodnością form artystycznych i często odwoływały się do przeciwstawnych zabiegów poetyckich. [Judyta, Karpiński; Krakowiacy i górale, Bogusławski]
Liryka – poeci sentymentalni dokonali największych zmian i napisali najdoskonalsze dzieła właśnie w liryce. Niektóre już istniejące gatunki zmienili wg swoich upodobań. Nastąpiła silna perspyktywizacja widzenia świata i ocen (eksponowanie „ja” mówiącego). Sceniczna plastyczność opisów. [Duma Lukierdy, Karpiński]
Gatunki epickie – powieść edukacyjna, demaskatorsko-moralistyczne powieści, proza sentymentalna, romanse, pamiętnikarstwo, typy prozy publicystycznej i filozoficznej.
Sentymentalizm otworzył drzwi dla romantyzmu, dlatego czasem nazywa się go „preromantyzmem”.
Rokoko
Założenia generalne
Kierunek ten założony został dla odróżnienia klasycyzmu i sentymentalizmu – od wszystkich innych tendencji. Tworzyli go ludzie niekontaktujący się ze sobą, nie podzielający tych samych zainteresowań i nie piszących na te same tematy, w tych samych konwencjach. Po prostu – każdy, kto nie pasował do klasycyzmu albo sentymentalizmu, pasował do rokoka.
Poszukiwania Kniaźnina
Rokoko jako tendencja różniąca się od innych rzadko była obiektem wypowiedzi dyskursywnych, częściej przejawiała się w metapoetyckich wypowiedzeniach literackich. Wewnątrzpoetycka dyskusja na temat sytuacji, założeń i cech literatury toczyła się w sposób dramatyczny w twórczości Franciszka Dionizego Kniaźnina (byłego jezuity). W 1779 opublikował dwa tomy Erotyków. Debiutem Kniaźnina były publikacje okolicznościowe i dworskie (był nauczycielem na dworze Adama Czartoryskiego) wydawane w Zabawach przyjemnych i pożytecznych. Poza tym, tworzył wydane w Erotykach utwory dotyczące prawideł poetyckości, roli poety (jak każdy), właściwości twórcy literackiego. Jego głosem przemawia postać wyjęta z tradycji antycznej (poeta-śpiewak), jednak nie skrępowana funkcją dydaktyczną. Poezja ta ma być przez czytelnika traktowana jako zabawa i oceniana przez jego indywidualny gust. Kniaźnin przeciwstawia tu poetę-śpiewaka z poetą-retorem. Tematyka utworów jest lekka, miłosna, osobista. Poeta uważa, że poezja służy wyłącznie przyjemności i powinna być głucha na wszelkie bodźce mogące ją pozbawić tej funkcji [Ukontentowanie, Do Ursyna]. Wykorzystuje własny język poetycki, choć przywołuje toposowe postaci antyczne (Orfeusz, Arion, Wenus). Przejął utarte kształty poezji antycznej (formy, symbolikę), uaktualniając je o dorobek średniowiecza [Praktyka] oraz własne pomysły na wykorzystanie języka [Kochanie], traktowane jednak z dystansem. Później Kniaźnin pisał w konwencjach sentymentalnej i pseudoklasycystycznej, ale zawsze obok nich pojawiały się tendencje różniące. Poeta jest przedstawiony jako swobodny twórca o nieograniczonej mocy [Balon]. Sztuka miała być ozdobna
→ pojęcie „wdzięku”
Propozycje teoretyczne i poetyckie Szymanowskiego
W roku wydania Erotyków ukazały się również (jako dodatek do komedii Adama Czartoryskiego Kawa) Listy krytyczne o różnych literatury rodzajach i dziełach (gramatyce tym: List o dramatyce Czartoryskiego, Myśl o geniuszu Michała Mniszcha, Listy o guście czyli smaku Józefa Szymanowskiego(najbardziej konserwatywny)), poprzedzone Obwieszczeniem wydawcy Grzegorza Piramowicza. Zebrano w tym różne opinie teoretyczne i estetyczne na temat panujących tendencji. Pisali również na temat twórcy – że należy go wynieść ponad znajomość prawideł wierszowania (wreszcie ktoś pomyślał, że to nie wszystko). To jest „myślący wizerunek” literatury. Szymanowski uważał, że dobre dzieło jest: zharmonizowane pod względem estetyczno-językowym, delikatne, podporządkowane „myśli górnej nad podłą”, spowodowanie określonej postawy czytelnika wobec dzieła. Rodzaj, jaki preferował to erotyk [Do Zosi]; (co mu jednak dobrze nie wyszło).
→ „wdzięk” zastąpiony przez „delikatność” (tj. eliminowanie wszystkiego, co wyraziste i ozdobne)
Wojciech Mier – próba uzasadnień filozoficznych
Wojciech Mier opublikował jedynie kilka wierszy ze swojej bogatej twórczości. Znaczy to, że nie zależało mu na uczestnictwie i obecności w aktualnym życiu literackim. Według niego twórczość powinna być bardziej prywatna. Jego bohater liryczny to wyraziciel filozofii życiowej uzasadniającej postępowania i oceny. Podstawą zainteresowania była ludzka sytuacja w świecie oraz, niezmiernie rzadko poruszana w klasycyzmie śmierć [Moja filozofia]. Uczynił doznania i interes człowieka miernikiem wartości rzeczy i zjawisk. Wielką rolę odgrywa motyw poczucia względności sądów. Negatywnie ocenia cnotę [Do pani N.: „Lepiej być szczęśliwą, / Możesz mi wierzyć bezpiecznie, / Niż być kobietą cnotliwą.” xD] Postawę krytyczną przyjmuje również wobec autorytetów (autorytetów m.in.: Olszowskiego, Ignacego Potockiego, ks. Grzegorza Piramowicza). Był, krótko rzecz biorąc, libertynem o świetnym poczuciu humoru i niebojącym się inności opinii, nawet kontrowersyjnych! Poezja jest traktowana jako rozrywka, ideałem estetycznym jest elegancka i prostota. Pięknie posługiwał się językiem.
Panegiryki, sielanki i bajki Gawdzickiego
Feliks Gawdzicki zadebiutował w 1774 wierszami publikowanymi w Zabawach przyjemnych i pożytecznych. Pierwsze utwory zachowane są w konwencji panegirycznej (na cześć krewnego i protektora – Mikołaja Radziwiłła). Przedmiotem sielanek były: piękno, radość, harmonia z naturą, wesołe igraszki pasterzy oczarowanych własną urodą (!) oraz bohaterki poddające się uczuciu rozkoszy [Pocałowanie]. Z prowokacyjną odwagą głosił potęgę złota (rzadkość!) oraz obraz świata jako niekończących się rozkoszy zmysłowych. Poezja posiadała subtelny wdzięk i elegancję (sielanki), dosadność (odn. polityki) oraz jedną cechę stałą: wyraźne poczucie różnorodności i zmienności otaczającego świata.
Miejsce Węgierskiego
Kajetan Węgierski zadebiutował odą Do Imci księdza Adama Naruszewicza. O małym ludzi uczonych poważaniu, opublikowana w Zabawach… w 1772 r. Oda była pochwałą literackiego mistrza. Wątpi w literacką pedagogikę. Wykazuje, że to rodzaj ludzki jest zły (w przeciwieństwie do Krasickiego: „Źli ludzie, lecz nie rodzaj”) [Myśl moja], polemizuje z obiegowymi prawdami [Moje ekskuzy], kompromituje najbardziej popularne formuły, przeciwstawia się pustej werbalistyce, nienaturalnej pompatyczności i optymistycznemu patosowi literatury oficjalnej. Manifestuje chęć posiadania, krytykuje stolicę. Próba zarysowania programu pozytywnego [Obywatel prawy, Do Jędrzeja Zamoyskiego]. Postawa libertyńska poety objawia się w poemacie heroikomicznym Organy. Pisał dzienniki po francusku. Teren jego poszukiwań znajdował się pomiędzy hedonistyczną propozycją epikureizmu a ciągłą potrzebą wypracowania odpowiadającej duchowi nowych czasów wizji „obywatela prawego”. Wolność była według niego ograniczona odpowiednimi zasadami. Jego twórczość cechuje się dużą różnorodnością.
W kręgu pamfletu i obrazków obyczajowych: Jan Ancuta i Jan Czyż
Jan Ancuta i Jan Czyż inspirowani byli twórczością Kajetana Węgierskiego. Zajmowali się przede wszystkim twórczością obsceniczną (obsceny), wietrzyli skandale pomiędzy swoimi posiadłościami [Doniesienie przyjacielowi, Czyż; Powinszowanie imienin panu Kazimierzowi, Ancuta]. Z satysfakcją opisywali drobne łotrostwa możnych panów. Czasem zwracali uwagę na elementy libertyńskie. Ancuta, jeśli już sięgał po konwencję literacką (tu: erotyki), robił to, aby pokazać jej nieprzydatność za pomocą, np.: żartu [Podróż Kupidyna]. Coś, co zwraca uwagę w jego utworach, to wielka zdolność do drobiazgowego obserwowania (ciekawe, jak było z wyciąganiem wniosków…). Pisał ciekawe obrazki poetyckie [Bielany, Do przyjaciela na wsi], którym nadawał osobisty ton. Jego bohater jest najciekawszy wtedy, gdy pełni funkcję obserwatora opisującego różne środowiska i postawy. Był przekonany, że w ten sposób opisuje prawdę o świecie.
W wierszach Czyża przejawiają się podobne tendencje, przybierające nieco inną postać poetycką. Zawęża pole obserwacji do swobody obyczajowej i jej roli w społeczeństwie. Obserwacje odnośnie swobody seksualnej opisywane są w sposób dosadny, czasem nawet wulgarny. Pojawiają się paszkwile [Do przyjaciela]. Wykorzystuje różnorodne koncepty i zabawy językiem. Prowokacyjnie negował wszelkie wartości.
Komedia obyczajowa warszawska
Tzw. „chudzi literaci”: Jan Drozdowski, Jan Baudouin, Grzegorz Broniszewski, autorzy takich utworów jak: Bigos hultajsk, czyli szkoła trzpiotówi, Umizgi dla przysługi, Kochanek bez serca, czyli Guwernantka zalotna. Odrzucili orientację moralistyczno-dydaktyczną. Autorski podmiot utworów również jest obserwatorem. W tym świecie panowała względność zasad, kryteriów i poglądów, przemieszanie wartości. Pisali o współistnieniu słodyczy i goryczy, zła i cnót, etc. Zasada „wet za wet” (np.: mąż wybaczył żonie zdradę, bo sam ją wcześniej zdradził, a w jej zdradzie doszukuje się oznak poprawy swojego postępowania – acha!).
Wśród poetów zapomnianych: Stanisław Kublicki i Walenty Gurski
Stanisław Kublicki należał do „drugorzędnych” pisarzy, pisywał komedie, bajki, wiersze okolicznościowe oraz rozmaite przekłady. Wpisuje się w ten nurt, choć nie był nigdy nikim bardzo znanym. Obejmował tematykę religijno-moralną, pochwałę rozkoszy i radość życia. Nawiązuje w swoich utworach do twórczości Miera, Węgierskiego czy Ancuty. Nawiązuje do kontrastów: dydaktyki i zabawy, powagi i radości, etc. Próbował na różne sposoby zanalizować, czym jest piękno, cnota. Wprowadza pojęcie zmienności
Walenty Gurski – niesłusznie zapomniany i niedoceniany poeta i dramaturg działający na południowym-wschodzie ziem polskich, wystawiający swe komedie we Lwowie. Wziął coś z Karpińskiego, coś z Kniaźnina, ale i sam tworzył utwory o nie mniejszej wartości artystycznej, niż oni [Do malarza]. Ciekawa jest sielanka Grzmoty, wprowadzająca elementy grozy(groźna sielanka?), niezwykłości – natura ocenia ludzi pod względem moralnym i karze ich za przewinienia [Przeklęstwo kochanki], tak, jak w balladzie romantycznej. Miał obsesję na punkcie śmierci [Wiosna, Żniwo, Rozbrat, Starzec]. Obsesyjna natrętność motywów: upływu czasu, kruchości kobiecej urody, konieczności użycia rozkoszy. Wiersze o tej tematyce zamieszczone zostały w pierwszej części Różnych dzieł. W drugiej części występuje już tematyka religijno-medytacyjna [Pacierz], patriotyczna.
Proza Jana Potockiego
Autor Parad i Rękopisu znalezionego w Saragossie. Utwory te zwróciły na siebie uwagę przede wszystkim przez to, że nie nawiązują do swojej epoki, ale do XX wieku! Niemal żaden badacz nie przypisał ich do epoki oświecenia. Potocki zajmował się działalnością polityczną, naukową, dużo podróżował. Pisał po francusku. Swoje podróże opisywał nie jako coś prywatnego, lecz jako publiczną działalność literacką. Prezentuje nie drobiazgowość, ale to, co najciekawsze, choć nie ufa słowom, tzn. nie wierzy, aby mogły dokładnie opisać jego przeżycia. Problem relatywności sądów. Potocki pisze polemiki, stylizuje swoje utwory, bawi się językiem, zastosował model opowieści szkatułkowej (!), „ogląda” różne sprawy z różnych punktów widzenia.
Wśród tendencji poetyckich początku XIX wieku: Wincenty Reklewski
Wincenty Reklewski, poeta-żołnierz, uczestniczył w najważniejszych walkach wojsk polskich 1806-1812, pisał wiersze negujące rzeczywistość, odwracające uwagę od aktualnych wydarzeń. W 1811 wydał Pienia wiejskie, które świetnie charakteryzują jego twórczość: przedstawia uroki miłości, sygnalizuje estetykę łączenia prostoty z ozdobnością, rezygnuje z opiewania „wielkich czynów” i sławy u potomnych (to mu się udało). Jest wręcz szaleńczo zakochany w urodzie życia i barwach wsi.
Powtarzalne tendencje
Odrzucenie tematyki dydaktyczno-moralizatorskiej, roli wzniosłego piewcy aktualnych wydarzeń, roli twórcy jako nauczyciela cnót, przekonań społeczno-ideowych. Można było łączyć różne rozumienia funkcji twórczości, proponowano czytelnikowi zabawę tekstem, przejście w umowny świat poetycki. O wartości poezji świadczyła nie rola społeczna, ale satysfakcja twórcy (przed sobą samym lub najbliższymi przyjaciółmi). Inaczej rozumiano obserwację poznawczą. Przedmioty fascynacji różniły się od tych zauważanych przez twórców sentymentalnych i pseudoklasycystycznych.