Sebastian Kalinowski
Dąbrowski S. „Portale, bramy i sienie toruńskie XVII- go wieku.” Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. IX, 1933, nr 7 - 8, s. 113 - 150.
Omawiany artykuł, jak sam tytuł wskazuje, dotyczy toruńskich portali, „bram” i sieni z XVII w. Z racji wczesnego powstania tej pracy należy brać poprawkę na terminologię w niej użytą. I tak pod pojęciem „bramy” autor rozumie po prostu drzwi wejściowe do kamienicy. Praca ta stanowi jakby inwentarzowe ujęcie portali, drzwi, schodów oraz figur i słupów schodowych. Autor wykorzystał tu dość bogaty materiał ilustracyjny. Dąbrowski wyraża żal z powodu tak wielkich zniszczeń, do jakich doszło jego zdaniem w interesującej nas kategorii zabytków sztuki. Zarazem widzi potrzebę większego zainteresowania się zabytkami XVII i XVIII wieku. Poddaje w tym miejscu krytyce badaczy, szczególnie niemieckich, którzy w swych zainteresowaniach zabytkami Torunia ograniczają się w zasadzie do średniowiecza (czasów krzyżackich).
Pierwszym elementem architektury, jakim zajął się Dąbrowski są przedproża. Usunięto je sprzed toruńskich kamienic niemal w całości, a o ich istnieniu świadczą jedynie kilkustopniowe schody prowadzące do drzwi kamienic - np. na ulicy Żeglarskiej. Przedproża zachowane są dość licznie w Gdańsku, czy Elblągu. Forma i znaczenie przedproży ustaliły się dopiero z końcem XVI wieku, a rozwinęły się pod względem zdobniczym w XVII i XVIII stuleciu. Powodem wznoszenia przedproży zdaniem autora mogła być potrzeba zabezpieczania wejścia przed wylewami blisko płynącej wody - w tym przypadku Wisły. Pozostałością po przedprożach toruńskich, świadczącą o ich pięknym niekiedy wystroju, jest figura lwa z kamienicy przy Żeglarskiej 2. Pochodzi ona z XVIII wieku. Zdaniem Dąbrowskiego toruńskie przedproża musiały być analogiczne do gdańskich, gdyż wpływ sztuki gdańskiej na toruńską w owym okresie był dość duży. W średniowieczu rajcy miejscy Torunia dbali o odpowiednią szerokość ulic i nienaganny wygląd przedproży. Regulowało to rozporządzenie Rady Miasta z 1357 roku, w którym nakazywano naprawę rozpadających się przedproży. Przedproża nie mogły być też dłuższe niż 3 ½ łokcia i wyższe od 5/4 łokcia. Szyje piwniczne można było utrzymywać w długości przedproża. W XIX wieku pruska władza policyjna zabroniła naprawiania starych przedproży, a także przy zmianie właścicieli domów nakazywała ich niszczenie. Przedproża występowały przed kamienicami toruńskimi na następujących ulicach: Mostowej, Łaziennej, św. Jana, Żeglarskiej, Rabiańskiej, św. Ducha, Piekarach, Chełmińskiej i Szczytnej.
Następnie autor przechodzi do omówienia portali z XVII- wiecznych kamienic toruńskich. Toruń posiada bogato zdobione kamienne portale barokowe i wypada pod tym względem korzystnie na tle innych miast polskich. Brakuje natomiast w Toruniu najprostszych portali barokowych z nieprofilowaną archiwoltą, a także portali o pilastrach całkowicie rustykowanych. Toruńskie portale barokowe najbardziej zbliżone są do gdańskich czy elbląskich, co według autora może świadczyć, że wykonywali je artyści - rzemieślnicy pochodzący właśnie z tamtych miast. Omówienie portali, a także „bram”, czy schodów i figur schodowych ma postać katalogu, w którym autor pracy oprócz informacji na temat wyglądu poszczególnych detali stara się również przybliżyć historię kamienicy, z której dany portal czy dana brama pochodzą. Jednym z najpiękniejszych portali opisanych w tej pracy jest ten z kamienicy Eskenów. Stylobaty pilastrów zdobione są lwimi maskami. Same pilastry, wykonane z szarego kamienia, są kanelowane. Na głębokich węgarach rozpięta jest archiwolta z bocznymi pendetywami zdobionymi dwoma skrzydlatymi geniuszami z palmami i wieńcami w rękach. Nad pilastrami są dwa imposty, zdobione lwimi maskami, a nad nimi postaci żołnierzy rzymskich. W architrawie znajduje się tarcza herbowa trzymana przez postacie brodatego fauna i kobiety. Czas budowy tego portalu przypada na ok. rok 1590. Innym pięknym portalem opisany przez Dąbrowskiego jest ten z kamienicy przy Rynku Staromiejskim 15. Pilastry boczne w tym portalu zostały podzielone na części. Szczególnie charakterystyczny jest motyw z górnej części tych pilastrów - spowita w liściu szyszka. Motyw ten często przejawia się w sztuce toruńskiej tego okresu. Z obu stron archiwolty występują postaci odwróconych od siebie bazyliszków. W samej archiwolcie występuje fryz z motywem rogu obfitości. Portal ten powstał ok. roku 1630. Portal kamienicy Rösnera przy ulicy Chełmińskiej 28 wykonany jest z piaskowca. Jego boczne filary przedzielone pośrodku i u góry są zakończone kamieniami zdobionymi kwiatami słonecznika. Przykrywają je wiszące na wstążkach festony kwiatowe. Na łuku spoczywa architraw z gzymsem silnie występującym na przód. Portal ten pochodzi z okresu 1690 - 1700. Autor stosunkowo niewiele uwagi poświęca portalowi kamienicy „Pod Gwiazdą”. Portal ten powstał w 1697 roku. Wykonany został z piaskowca i pokryty bogatą ornamentyką. Boczne pilastry, wsparte na rustykowym kamieniu, wypełnione są festonami kwietnymi. Pośrodku łuku znajduje się kartusz herbowy.
Bramy - to jest drzwi zajmują kolejna pozycję w omawianym artykule. Toruńskie drzwi wykonywane były z reguły z drewna. Inaczej było w innych polskich miastach, gdzie drzwi wykonywano z żelaza lub przy dość częstym wykorzystaniu elementów żelaznych. Drewniane drzwi kamienic toruńskich zdaniem autora nie przedstawiają na tle zachodnioeuropejskim jakichś szczególnych walorów artystycznych, ale z drugiej strony poświadczają wysokie kwalifikacje miejscowych snycerzy. Jedną z ciekawszych „bram” opisanych przez Dąbrowskiego jest ta z kamienicy przy Rynku Staromiejskim 9. Kamienica ta nie ma portalu. Środek drzwi podzielono na dwa pola. Górne przyozdobione jest główkami aniołków. Dolne pole ma filunk prostokątny z wystającymi narożnikami, esownicami i ornamentyką zwaną knorpelwerk.
Przez drzwi wejściowe kamienicy wchodziło się do sieni, która z czasem bywała przerabiana na sklepy i pokoje mieszkalne, zachowując zupełnie szczupłe miejsca dla korytarzy wiodących na piętro. W interesującym okresie sień kamienicy toruńskiej stanowiła integralną część mieszkania - jak np. angielski hall. Tu spędzano część życia domowego. Na podstawie zachowanych opisów i rysunków możemy odtworzyć wygląd sieni toruńskiej z XVII i XVIII stulecia. Podłoga była wyłożona taflami kamiennymi, przeważnie kwadratowymi. W wieku XVIII coraz częściej stosowano już podłogi drewniane. Schody mieściły się zazwyczaj w tylnim kącie sieni. Niekiedy były one pięknie zdobione. W bogatych domach były to schody kręcone; w domach uboższych mieszczan wiodły linią łamaną. Schody były wykonywane z twardego drewna, gdyż ceniono solidność i trwałość. Wyjątkowo bogate schody zdobione były przez figury schodowe oraz słupy. Zachowane jeszcze gdzie niegdzie schody wraz ze swą bogatą dekoracją stanowią jedyne szczątki pozostałe z wnętrz dawnych sieni toruńskich. Znaczniejsi mieszczanie ustawiali w swych sieniach figury rycerzy lub bóstw mitologicznych naturalnej zazwyczaj wielkości. Inni ograniczali się do słupów zdobionych głowami lub tylko do słupów pokrytych ornamentem. Szczególnie piękne schody toruńskie znajdowały się na Rynku Staromiejskim 33 i 35, Mostowej 6 i Szczytnej 12.
Na końcu swej pracy Dąbrowski podjął też tematykę wystroju sieni toruńskiej. Zwrócił uwagę na malowidła na stropach, a także na całe wyposażenie - meble, lichtarze, naczynia i w ogóle na całość kultury materialnej tamtego okresu.