Europejskie i międzynarodowe konwencje z zakresu ochrony środowiska
Początki międzynarodowych umów w dziedzinie ochrony środowiska
Druga połowa XIX wieku to, po okresie zrodzonego jeszcze w epoce romantyzmu zainteresowania pięknem przyrody, czas budzenia się woli społecznego działania w celu jej ochrony. Wraz z powstawaniem pierwszych stowarzyszeń i organizacji poświęconych ochronie najpiękniejszych obszarów i zagrożonych gatunków coraz silniejsze stawało się przeświadczenie, że wysiłki te powinny mieć charakter szerszy niż lokalne czy nawet krajowe działania. Zwłaszcza ochrona ptaków wymagała równoczesnych akcji na arenie międzynarodowej, jako że bezwzględne polowania na ptaki wędrowne we Włoszech i innych państwach południa Europy zagroziły gatunkom nawet najtroskliwiej traktowanym w swoich lęgowych krajach. To właśnie konsekwentne działania naukowców oraz miłośników ptaków stały się zaczątkiem międzynarodowych porozumień w dziedzinie ochrony przyrody. W takim klimacie w 1902 r. w Paryżu zawarto pierwszą międzynarodową konwencję o Ochronie Ptaków Pożytecznych dla Rolnictwa. Towarzyszące konwencji ciała wykonawcze miały siedziby w różnych państwach powodując, że współpraca międzynarodowa w dziedzinie ochrony przyrody zaczynała być coraz bardziej obowiązująca, jednak świadomość jej istnienia była ograniczona do wąskiego kręgu przyrodników i polityków. Traumatyczne doświadczenia obu wojen światowych XX w i chęć zapobiegania zbrojnym konfliktom spowodowały, że na arenie międzynarodowej pojawiało się coraz więcej wspólnych regulacji prawnych i wielostronnych porozumień w różnych dziedzinach. Szczególną rolę w tym względzie wzięła na siebie powołana ( na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, która została podpisana w San Francisko w 1945 r.) Organizacja Narodów Zjednoczonych. Trzeba było jednak czekać aż do coraz dramatyczniejszych oznak kryzysu ekologicznego naszej planety by międzynarodowe porozumienia zaczęły dotyczyć także spraw wspólnej ochrony różnych elementów przyrody i środowiska. Słynny Raport o stanie środowiska ogłoszony przez U`Thanta, Sekretarza Generalnego ONZ, w 1969 r stał się katalizatorem wielu dotyczących środowiska konwencji, które w 1971 r zapoczątkowała Konwencja o obszarach wodno-błotnych zwana od miejsca podpisania Konwencją Ramarską. Wkrótce potem, w 1972 r. z inicjatywy ONZ pod hasłem Człowiek i Środowisko została zwołana konferencja na szczycie, która odbyła się w Sztokholmie i zaowocowała m.in. powołaniem Programu Ochrony Środowiska (UNEP). Od tego czasu na forum międzynarodowymi europejskim podpisano kilkadziesiąt porozumień, konwencji oraz odpowiednich do nich protokołów i aneksów dotyczących ochrony środowiska i przyrody.
Do najważniejszych i najbardziej znanych konwencji należą:
Konwencja Waszygtońska - Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, zwana także CITES, została sporządzona w Waszyngtonie, w dniu 3 marca 1973 roku. Celem Konwencji jest ochrona dziko występujących populacji zwierząt i roślin gatunków zagrożonych wyginięciem poprzez kontrolę i ograniczanie międzynarodowego handlu tymi zwierzętami i roślinami, rozpoznawalnymi ich częściami i produktami pochodnymi. Obowiązuje dzisiaj w ponad 160 krajach. Przyczyną ustanowienia Konwencji CITES jest rosnące zagrożenie dla występowania w warunkach naturalnych wielu gatunków fauny i flory. Szacuje się, że handel ginącymi gatunkami przynosi w skali świata miliardy dolarów zysku, co wg danych Interpolu, plasuje to zjawisko na drugim miejscu po handlu narkotykami i bronią.
Konwencja Genewska - konwencja w sprawie transgenicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości - sporządzona 13 listopada 1979 roku w Genewie - wzywa ona do współpracy w dziedzinie zwalczania zanieczyszczenia powietrza i jego skutków.
Konwencja Wiedeńska w sprawie ochrony warstwy ozonowej - międzynarodowy traktat podpisany 22 marca 1985, przez państwa Wspólnoty Europejskiej mająca na celu tworzenie zarysu polityki ochrony warstwy ozonowej w krajach sygnatariuszach. Akt wszedł w życie w 1987 r. i zobowiązywał państwa sygnatariuszy do prowadzenia pomiarów poziomu w atmosferze, ograniczenia emisji gazów powodujących zubażanie warstwy ozonowej oraz prowadzenia badań nad skutkami zaniku warstwy ozonowej.
Konwencja Helsińska - została podpisana w 1974 r. przez wszystkie kraje Morza Bałtyckiego, a w 1992 r. przez nowo powstałe kraje nadbałtyckie i Unię Europejską. Konwencja Helsińska jest pierwszą międzynarodową umową biorącą pod uwagę wszystkie aspekty ochrony środowiska morskiego. Jej celem jest ochrona środowiska morskiego Bałtyku poprzez zapobieganie zanieczyszczeniom pochodzącym ze statków, lądu i atmosfery oraz będących rezultatem eksploatacji dna morskiego. Konwencja dotyczy nie tylko Morza Bałtyckiego, ale także całego obszaru jego zlewni, zajmującego ponad 1,7 miliona kilometrów kwadratowych.
Konwencja Bońska - konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt została sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r. Wspólnota Europejska jest stroną Konwencji od dnia 1 listopada 1983 r. Celem konwencji jest ochrona dzikich zwierząt migrujących, stanowiących niezastąpiony element środowiska naturalnego. Za "migrujące" uważa się te gatunki (lub niższe grupy taksonomiczne), z których znaczna liczba osobników w sposób cykliczny i możliwy do przewidzenia przekracza granice jurysdykcji państwowej w różnych cyklach życiowych. Dla celów ich ochrony konieczne są zgodne wysiłki wszystkich państw posiadających jurysdykcję nad obszarami, w których te zwierzęta przebywają. Tekst Konwencji zawiera dwa załączniki. W załączniku I wymienione są gatunki zwierząt zagrożonych wyginięciem. W załączniku II Konwencji wymienione są zwierzęta mające nieodpowiedni stan zachowania, i istnieje konieczność zawarcia porozumień międzynarodowych.
Konwencja klimatyczna - została podpisana na Międzynarodowej Konferencji ONZ Dotyczącej Środowiska i Rozwoju (UNCED), w Rio de Janeiro w 1992 roku. Konferencja, znana także jako Konferencja w Rio, zgromadziła przywódców państw całego świata w celu podpisania tego porozumienia. Celem UNFCCC jest ustabilizowanie ilości gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie, który nie wywoła istotnych zmian w klimacie. Celem jest też ustabilizowanie emisji gazów w takim okresie, by ekosystemy w sposób naturalny mogły się przystosować do zmian klimatu. Kroki podejmowane by to osiągnąć nie mogą zagrażać produkcji żywności, nie mogą też być sprzeczne ze zrównoważonym rozwojem. Obecnie praktycznie wszyscy członkowie Narodów Zjednoczonych podpisali i ratyfikowali UNFCCC.
Konwencja z Aarhus - konwencja o Dostępie do Informacji, Udziale Społeczeństwa w Podejmowaniu Decyzji oraz Dostępie do Sprawiedliwości w Sprawach Dotyczących Środowiska, podpisana 25 czerwca 1998 r. w Aarhus, w Danii, podczas IV Paneuropejskiej Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska. W państwach, które ratyfikowały konwencję (m.in. Polska), weszła ona w życie dnia 30 października 2001 r. Konwencja z Aarhus zajmuje szczególną pozycję w prawie międzynarodowym - nie jest to bowiem „zwykła” konwencja z dziedziny ochrony środowiska. Mniej dotyczy ona samej ochrony środowiska, bardziej natomiast prawa człowieka do czystego środowiska. W tym sensie prawo do informacji, do udziału w podejmowaniu decyzji i dostępu do sądownictwa w ochronie środowiska są często określane jako „następna generacja” praw człowieka i jako takie stanowią kluczowy element realizacji zasady zrównoważonego rozwoju
Protokół z Kioto - uzupełnienie Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu i jednocześnie międzynarodowe porozumienie dotyczące przeciwdziałania globalnemu ociepleniu. Został wynegocjowany na konferencji w Kioto w grudniu 1997. Protokół z Kioto jest prawnie wiążącym porozumieniem, w ramach którego kraje uprzemysłowione są zobligowane do redukcji ogólnej emisji gazów powodujących efekt cieplarniany o 5,2% do roku 2012 w porównaniu z rokiem 1990. W przypadku niedoboru bądź nadwyżki emisji tych gazów, sygnatariusze umowy zobowiązali się do zaangażowania się w „wymianę handlową”, polegającą na odsprzedaży lub odkupieniu limitów od innych krajów. Jeżeli protokół z Kioto zostanie w pełni wprowadzony w życie, to przewiduje się, na skutek jego postanowień, redukcję średniej temperatury globalnej pomiędzy 0,02°C a 0,28°C do roku 2050.
Konwencja Karpacka - Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, sporządzona w Kijowie dnia 22 maja 2003 r. Celem konwencji jest prowadzenie wszechstronnej polityki i współpraca na rzecz ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat dla poprawy jakości życia, wzmocnienia miejscowej gospodarki i społeczności lokalnych oraz zachowania walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego tego obszaru.
Powyższe konwencje regulują główne kwestie z zakresu ochrony środowiska. Oprócz nich na świecie istnieje wiele więcej takich umów dotyczących szczegółów ochrony. Sama Polska jest obecnie sygnatariuszem 33 konwencji, protokołów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie ochrony środowiska, z których ratyfikowała do tej pory 21.