Pojęcia turystyki zrównoważonej i ochrony środowiska.
Turystyką nazywamy „zjawisko społeczne, polegające na odbywaniu podróży w celach poznawczych, rozrywkowych, wypoczynkowych, leczniczych lub związanych z kultem religijnym, bez podejmowania pracy zarobkowej i osiedlania się”. Jest to jednak przede wszystkim kontakt człowieka ze środowiskiem, zarówno naturalnym, jak i kulturowym.
Turystyka jest w dzisiejszych czasach jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki w wielu krajach na świecie. Jej rozwój na skalę masową rozpoczął się w XX wieku i jest nadal wyraźnie zauważalny. Wzrost turystyki najlepiej obrazuje stałe powiększanie się ruchu turystycznego i przyrost dochodów z tej dziedziny. W roku 1950 liczba podróżujących na całym świecie wynosiła ok. 25 mln osób, a przychód wyniósł 2 miliardy USD. Do roku 1980 liczba turystów wzrosła do 284 mln, a przychody osiągnęły 103 miliardy USD, zaś w roku 2008 międzynarodowych turystów było już 922 mln. Jak łatwo zauważyć, w ciągu pół wieku liczba turystów zwiększyła się blisko 37-krotnie. W związku z tak wielkim napływem turystów wiele miejsc mogłoby ulec degradacji, stąd też wywodzi się idea turystyki zrównoważonej. Turystyka zrównoważona rozumiana jest właśnie jako ekoturystyka, czyli filozofia wdrażania niezbędnych, pozytywnych cech rozwojowych, przeciwstawienie się dotychczasowym poważnym, niszczącym oddziaływaniom zjawiska turystyki na regiony i miejsca docelowe ruchu przyjeżdżających. Ekorozwój natomiast można określić jako taki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który nieodwracalnie i w istotny sposób nie naruszałby środowiska życia człowieka, nie doprowadziłby do degradacji biosfery oraz nie godziłby w prawa przyrody, ekonomii i kultury. Koncepcja ekorozwoju znalazła szerokie zastosowanie w kształtowaniu rozwoju turystyki, szczególnie w popularyzacji takich jej form, które ściśle wiążą się ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym, a zarazem nie powodują zmian w tym środowisku. Formy takie określamy mianem ekoturystyki.
Turystyka zrównoważona to nie tylko dbałość o ochronę środowiska naturalnego, ale także konieczność pogodzenia interesów ekologicznych z postępem cywilizacyjnym, z potrzebą integracji społeczności gospodarzy środowisk przyjmujących gości, ich kultury i zachowań, jak również kształtowaniem nowych postaw u samych turystów. Postawy te powinny być korzystne etycznie i społecznie dla lokalnej ludności. Oznacza to, że turystyka musi bazować na zróżnicowaniu korzyści oferowanych jej przez gospodarkę lokalną, przy czym powinno to nastąpić w pełnym zintegrowaniu z miejscowym rozwojem ekonomicznym i wnosić do niego pozytywny wkład. Według Kompendium wiedzy o turystyce pod redakcją Grzegorza Gołembskiego, w turystyce zrównoważonej spełnione muszą być następujące zasady:
rozwój turystyki powinien być dostosowany do rodzaju i jakości zasobów środowiska przyrodniczego i nie może przyczyniać się do ich degradacji,
miejscowa ludność powinna partycypować we wszystkich przedsięwzięciach związanych z turystyką, które podejmowane są na zamieszkałych przez nią terenach,
oferta turystyczna powinna opierać się na miejscowych zasobach naturalnych, ludzkich i materialnych, powinno się realizować obiekty niewielkie, dostosowane skalą do otoczenia,
rozwój turystyki powinien być zintegrowany z miejscowym rozwojem gospodarczym oraz być korzystny etycznie, społecznie i ekonomicznie dla miejscowej ludności.
Turystyka zrównoważona, określana też mianem zielonej turystyki, dotyczy ruchu turystycznego przyjaznego środowisku. Przeciwstawia się ją turystyce konwencjonalnej (masowej), która często narusza stan równowagi panujący w przyrodzie i nie liczy się z wymogami ochrony środowiska. Jest ważnym elementem rozwoju zrównoważonego, tak mocno promowanego przez Unie Europejska. Rozwój zrównoważony to taki, który zaspokaja potrzeby współczesnych mieszkańców Ziemi, a jednocześnie zapewnia przyszłym pokoleniom możliwość realizowania ich własnych potrzeb. We wszystkich dziedzinach gospodarki odbywa się on w harmonii ze środowiskiem przyrodniczym i społeczno-kulturowym. Wyróżniamy następujące cele turystyki zrównoważonej:
propagowanie zdrowego stylu życia w harmonii z przyrodą,
zachowanie zasobów przyrody i rdzennej kultury społeczności lokalnych,
kreowanie nowych zródeł dochodów ludności miejscowej,
wymuszanie ograniczenia ilości odpadów i nadmiernego zużycia energii i wody w branży turystycznej,
stymulowanie społeczności lokalnej do zachowań proekologicznych.
Podstawowe kierunki dotyczące zrównoważonego rozwoju turystyki europejskiej stały się tematem komunikatu Komisji Europejskiej dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Gospodarczego i Społecznego oraz Komitetu Regionów. Według autorki komunikatu, pani Patricii Bugnot, Sekretarza Generalnego Komisji Europejskiej,
„Zapewnienie zrównoważonego rozwoju turystyki europejskiej pod względem gospodarczym, społecznym i środowiskowym jest niezwykle ważne zarówno w postaci wkładu w zrównoważony rozwój Europy i świata, jak i dla trwałości, stałego wzrostu, konkurencyjności i sukcesu handlowego tego niezwykle ważnego pod względem gospodarczym sektora. Wyzwania dla zrównoważonej turystyki europejskiej są związane zarówno z wzorcami konsumpcji, zwłaszcza z rozmieszczeniem sezonowym i podróżami w celach turystycznych, jak i wzorami produkcyjnymi, tj. łańcuchem wartości i celami turystycznymi. Zachowania turystyczne sprzyjające zrównoważonemu rozwojowi oraz rzetelne zarządzanie publiczne i prywatne są niezwykle ważne dla zmiany wzorców turystycznych, które nie sprzyjają zrównoważonemu rozwojowi”.
Dalsza część dokumentu mówi, że „Komisja przewiduje różne działania służące wzmocnieniu udziału Wspólnoty w zrównoważonym rozwoju turystyki europejskiej. Mają one na celu zwiększenie korzyści z rządów europejskich oraz różnorodnych polityk i działań Wspólnoty mających wpływ na turystykę europejską i jej zrównoważony rozwój. Komisja chce również zintensyfikować współpracę ze Światową Organizacją Turystyki oraz wszystkimi uczestnikami sektora turystyki w Europie”.
W krajach wysoko rozwiniętych idea turystyki zrównoważonej znalazła szerokie praktyczne zastosowanie. Coraz większym powodzeniem cieszą się rozmaite formy turystyki aktywnej, w której obowiązuje zasada organizacji małych grup, dużej mobilności, wtapiania się w otoczenie. Jest to odpowiedź na ogromne spustoszenia o charakterze ekologicznym, architektonicznym (przeurbanizowanie terenów), czy społecznym spowodowane masowym wzrostem ruchu turystycznego w regionach świata takich jak Ameryka Środkowa, basen Morza Śródziemnego, czy Azja Południowo-Wschodnia. Czynniki te wpływają negatywnie na jakość oferowanego produktu turystycznego.
Jak można wywnioskować, turystyka zrównoważona wiąże się bezpośrednio z ochroną środowiska przyrodniczego, czyli wszystkich elementów środowiska przed niekorzystnym wpływem działalności człowieka i zachowaniem ich możliwie naturalnego charakteru przez racjonalne, zgodne z prawami przyrody i rozwoju społecznego kształtowanie środowiska życia człowieka tak, aby elementy przyrody łączyły się harmonijnie z wytworami techniki i cywilizacji. Działania mające na celu zahamowanie ujemnych następstw rozwoju gospodarczego i technicznego, powodujących zanieczyszczenie atmosfery, wód oraz gleb i gruntów prowadzi się w skali regionalnej i kontynentalnej, a także (ze względu na globalny charakter zagrożeń środowiska) w skali ogólnoświatowej.
W działalnościach na rzecz ochrony środowiska są możliwe 3 strategie:
zachowanie środowiska w niezmienionym stanie,
usuwanie ze środowiska substancji toksycznych, odpadów
planowanie działalności gospodarczej tak, aby jej wpływ na środowisko był jak najmniejszy.
W praktyce stosuje się te trzy strategie razem. Podejmowane działania na rzecz ochrony środowiska w Polsce są zbyt małe w stosunku do stanu zagrożenia. Konieczne jest stworzenie i egzekwowanie systemu prawnego (kary za zaśmiecanie, dewastację). Podstawą odnowy środowiska musi być świadomość ekologiczna, czyli postawa poszanowania i troski o jego czystość.
Ochronę środowiska możemy zatem zdefiniować jako całokształt działań mających na celu właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników środowiska naturalnego, tj. zarówno jego składników żywych, jak i nieożywionych. Ruch na rzecz ochrony środowiska (obejmujący również partie zielonych) łączy w sobie jednocześnie cechy ruchu naukowego, społecznego oraz politycznego. Zwolennicy działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego propagują gospodarowanie zasobami naturalnymi zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz ochronę (a w niektórych przypadkach również odnowę) środowiska naturalnego. Członkowie tego ruchu starają się zmieniać politykę publiczną oraz podejście ludzi do kwestii ochrony środowiska. Według założeń tego ruchu, ludzkość jest częścią ekosystemu, dlatego też ruch ten skupia się wokół ekologii, zdrowia oraz praw człowieka. Ponadto, na przestrzeni lat zaczęto łączyć również aspekty religijne z ochroną środowiska. Ruch ten reprezentowany jest przez wiele organizacji, począwszy od tych na dużą skalę, a kończąc na zwykłych ludziach. Jednak liczba zdeklarowanych działaczy jest nadal mniejsza niż w innych ruchach społecznych. Ponadto silne i często odmienne przekonania powodują, iż ruch ten nie jest całkowicie jednolity.
Podstawowe dokumenty prawne dotyczące ochrony środowiska.
Polityka ochrony środowiska to w dzisiejszych czasach jeden z priorytetów polityki Unii Europejskiej, a jej realizacja następuje na wielu szczeblach i ma odzwierciedlenie w szerokiej gamie dokumentów, zarówno tych prawnie wiążących, jak i tych czysto informacyjnych. Dokumenty prawne dotyczące ochrony środowiska pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, czyli około dwadzieścia lat od ustanowienia Wspólnot Europejskich. Podstawę prawną do ich wydania początkowo stanowiły przepisy Traktatu WE dotyczące rynku wewnętrznego Wspólnoty, a w chwili obecnej odrębny status polityki ekologicznej Wspólnoty zapewniają przepisy Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Zgodnie z postanowieniami traktatu, wymogi ekologiczne muszą być brane pod uwagę przy ustalaniu jakiejkolwiek polityki i działania Wspólnoty, a oprócz przyczyniania się do zachowania poprawy i jakości środowiska naturalnego (z uwzględnieniem różnic między poszczególnymi regionami) - również chronić życie i zdrowie ludzkie.
Podstawa do wydawania dokumentów dotyczących sfery ochrony środowiska stanowi art. 249 Traktatu, który przewiduje uchwalanie rozporządzeń i dyrektyw, a także wydawanie opinii i zaleceń przez Parlament Europejski wspólnie z Radą i Komisją Europejską.
Rozporządzenia mają zasięg ogólny, ich przepisy są w całości wiążące i muszą być respektowane we wszystkich państwach członkowskich, bez przeprowadzania dodatkowych działań legislacyjnych. W praktyce jednak często ustanawia się w danym kraju odpowiedni organ odpowiedzialny za przestrzeganie przepisów zawartych w rozporządzeniu. Wspomnieć należy też, że adresatami rozporządzeń nie zawsze są organy danego państwa członkowskiego - często są to instytucje i przedsiębiorstwa, których działalność wiąże się z generowaniem zagrożenia dla środowiska naturalnego.
Dyrektywy są podstawowymi aktami prawnymi, które tworzą dorobek prawny Unii (nazywany acquis communitaire). Są wiążące dla każdego państwa-adresata, jednak pozostawiają organom państwowym wolną rękę w doborze środków i formy (na podstawie wspomnianego art. 249 Traktatu, który ponadto upoważnia państwa członkowskie do przyjęcia ostrzejszych wymagań, niż te przyjęte przez Wspólnotę). W przeciwieństwie do rozporządzeń, dyrektywa wymaga wprowadzenia jej przepisów do prawa krajowego, lub jego modyfikację tak, aby spełnione zostały jej cele. Proces ten nazywany jest transpozycją. W przypadku braku transpozycji w określonym czasie, na kraj nakładane są sankcje karne.
Decyzje , których adresatami mogą być zarówno kraje, jak i podmioty indywidualne, są dla nich w całości wiążące. Podobnie jak rozporządzenia, mogą zostać przyjęte bez konieczności zmian legislacyjnych w prawie krajowym, jednak bardzo często możliwość zastosowania się do decyzji następuje dopiero po uprzednim przyjęciu przez dane państwo przepisów bazowych, określających podstawowe obowiązki. Akty prawne tego typu regulują najczęściej dość wąsko zakreślone działania, takie jak np. dopuszczanie do obrotu różnych produktów, dopuszczanie do zastosowania określonych substancji, czy też monitorowanie i sprawozdawczość w zakresie handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych.
Zalecenia i opinie, pomimo iż są wydawane w ten sam sposób, co rozporządzenia, decyzje i dyrektywy, nie mają żadnej mocy wiążącej, a jedynie rekomendują określone działania, pożądane z punktu widzenia realizacji polityki Wspólnoty i wyrażają stanowisko danej instytucji UE na temat innego dokumentu opracowanego na potrzeby Unii lub jej państw członkowskich. Za przykład może tu posłużyć opinia Komisji z dnia 1 sierpnia 2007 roku w sprawie planu unieszkodliwienia odpadów promieniotwórczych wynikającego ze zmiany systemu odprowadzania ciekłych odpadów radioaktywnych z elektrowni jądrowej w Ignalinie na Litwie.
Oprócz wymienionych aktów prawnych istnieje jeszcze cały szereg innych dokumentów o mniej lub bardziej formalnym statusie. Należą do nich przede wszystkim komunikaty. Na ogół są to dokumenty mocno skonkretyzowane, wydawane przez poszczególne instytucje UE, kierowane do innych organów wspólnotowych. Jako przykłady komunikatów dotyczących kwestii ochrony środowiska można podać: komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego na mocy art. 251 ust. 2 akapit drugi Traktatu WE dotyczący wspólnego stanowiska Rady w sprawie przyjęcia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej), komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno - Społecznego w sprawie realizacji strategii wspólnotowej w odniesieniu do dioksyn, furanów i polichlorowanych bifenyli, czy też komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno - Społecznego - Śródokresowy przegląd Europejskiego planu działania na rzecz środowiska i zdrowia na lata 2004-2010.
Wartym wspomnienia rodzajem dokumentów są tzw. Białe i Zielone Księgi. Nie mają one statusu aktów prawnych, a jedynie wyznaczają ogólny zarys polityki Unii Europejskiej w danej dziedzinie. Różnią się między sobą stopniem szczegółowości.
W zakresie ochrony środowiska jednym z najważniejszych dokumentów prawnych wydanych przez Unię Europejską jest Program działań Wspólnoty Europejskiej w dziedzinie Ochrony Środowiska. Obecnie obowiązuje szósty już program, na lata 2002 - 2012. Program powstał po to, by promować pełną integrację polityki ekologicznej z wszystkimi innymi działaniami Wspólnoty, a zgodnie z jego założeniami, podejście do zagadnień ochrony środowiska powinno cechować całościowe podejście do zagadnień ochrony środowiska i życia ludzkiego, ze szczególnym uwzględnieniem zrównoważonego rozwoju. Wyróżnia on takie obszary priorytetowe jak:
zmiany klimatu,
ochrona przyrody i bioróżnorodność,
środowisko i zdrowie,
zasoby naturalne i odpady.
W polskim prawie problem ochrony środowiska reguluje kilka aktów prawnych. Najważniejsza jest ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 627), określająca zasady oraz warunki chronienia i korzystania z zasobów środowiska, obowiązki organów administracji, a także odpowiedzialność i sankcje za nieprzestrzeganie jej postanowień. Kolejną ważną pozycją jest Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 628), określająca sposób postępowania z odpadami, sposoby ograniczenia ich powstawania i ich negatywnego wpływu na otoczenie. Inne ustawy to Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001, Ustawa o opakowania i odpadach opakowanych, oraz Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej z dnia 11 maja 2001 roku. Według polskiego prawa, od roku 1998 każdy podmiot korzystający ze środowiska samodzielnie ustala wysokość należnej opłaty i wnosi ją na rachunek właściwego urzędu marszałkowskiego. Opłaty wnoszone są za wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, pobór wód, wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, oraz za składowanie odpadów.