28. Krytyka literacka międzywojnia

Lata I wojny światowej przerwały znakomicie rozwijający się nurt młodopolskiej metakrytyki (zaczętej przez S. Brzozowkeigo i K. Irzykowskiego). W dwudziestolecie wkroczyło jednocześnie kilka generacji, przynosząc systemy przez siebie stworzone lub będące spuścizną po Młodej Polsce. Prym wiedli młodopolscy „retorzy”: Adam Grzymała-Siedlecki, Stanisław Przybyszewski, Karol Irzykowski i Tadeusz Żeleński-Boy. Dwaj ostatni niebawem staną się wiodącymi przedstawicielami krytyki międzywojnia. Zauważalna stała się zmiana stylu wypowiedzi krytycznoliterackiej. Odchodził „retor”, autor obdarzony osobowością i dysponujący własnym niepodrabianym stylem, przychodził „recenzent”, rzeczowy i mniej elokwentny specjalista, zajmujący się konkretną książką, niż systemem estetycznym literatury.

Metakrytyka dwudziestolecia była uboga. Teoretyczne wyznaczniki krytyki literackiej zajmowały niewielu autorów, dyskurs na ten temat odbywał się rzadko i poza rozprawami Manfreda Kridla, Zygmunta Łempickiego, Stanisława Baczyńskiego, Karola Irzykowskiego czy Ludwika Frydego znaczniejszych sądów krytycy tego czasu nie wygłosili. Wiązało się to z ogólną niechęcią do ustalania sztywnych norm opisu i wartościowania tekstu literackiego oraz z ekspansywną rolą ugrupowań poetyckich. Krytyków-programistów zastąpili sami pisarze, którzy tworzyli wizję twórczości literackiej i postulaty, co do kierunków odczytywania tej twórczości.

Wśród krytyków Polski niepodległej wymienić należy dwa pokolenia (uwaga! - trochę inny podział z wykładu):

starsze (ur. pod koniec XIX wieku), będące odłamem pisarzy debiutujących po 1918 roku (Stanisław Baczyński, Wacław Borowski, Kazimierz Czachwoski, Stefan Kołaczkowski, Leon Piwiński). Wychowani jeszcze na lekturach młodopolskich, domagają się od nowej literatury odmiennego tonu. Linia ich odczytań biegnie najczęściej między estetyzmem a biografizmem;

młodsze (ur. około 1910 roku), którego okres startu przypada na lata trzydzieste (Ignacy Fik, Ludwik Fryde, Bolesław Miciński, Włodzimierz Pietrzak, Kazimierz Wyka). Żądają od literatury określenia się wobec rzeczywistości, prezentując swoje racje nierzadko ze stanowisk wzajemnie się wykluczających (np. marksistowskiego i personalistycznego).

Były to pokolenia niejednorodne w głoszonym systemie estetycznym literatury. Tomasz Burek wyróżnił w ich obrębie cztery główne typy krytycznoliterackie, z których każdy nastawiony był na odmienne cele:

krytyka opisowa - postawa poznawcza;

krytyka eseistyczna - postawa estetyczno - literacka;

krytyka wartościująca - postawa praktyczko-życiowa;

krytyka programowa i postulująca - postawa autoteliczna.

Niewątpliwie znajdą się teksty łączące różne nastawienia wobec literatury i rzeczywistości.

Modyfikując nieco tą typologię można powiedzieć, że w obrębie krytyki literackiej można wyróżnić cztery nurty:

opisowy - bliski celom nauki o literaturze (Czachwoski, Kleiner, Kołaczkowski, Kridl);

normatywny - bliski określonej praktyce światopoglądowej, np. marksistowskiej, katolickiej, personalistycznej (Baczyński, Fik, Wyka, Pietrzak);

impresywny - eksponujący wartość autentycznego przeżycia lekturowego (Horzyca, Piwiński, Zawodzieński);

autoteliczny - nastawiony na elementy konstrukcyjne tekstu (T. Peiper).

Można powiedzieć, że międzywojnie wykreowało typ krytyka literackiego związanego z mediami. Niektórzy autorzy (Piwiński) stale obecni w prasie jako zawodowi recenzenci literaccy znacząco oddziaływali na kształtowanie świadomości estetycznej odbiorcy. Równocześnie o literaturze, jej celach i zadaniach wypowiadali się pisarze, a ich atak na krytyków oraz odmienne programy pisarskie dał początek silnemu w XX wieku zjawisku krytycznoliterackich manifestów i dyskusji.

Z WYKŁADU - podział krytyki:

Ze względu na pokolenia:

1. krytyka ukształtowana przez Młodą Polskę (pokolenie urodzone około 1875r.):

1. Tadeusz Boy-Żeleński (zagadnienie 29)

2. Karol Irzykowski (zagadnienie 30)

3. Ostap Ortwin

2. rówieśnicy Skamandra (urodzeni około 1895):

1. Leon Pomirowski

2. Kazimierz Czachwoski

3. Stanisław Baczyński

4. Manfred Kridl

5. Witkacy

3. urodzeni około 1915 roku, swoją działalność krytyczną rozpoczynali przed wojną, a po wojnie kontynuowali:

1. Kazimierz Wyka

2. Tymon Terlecki

3. Ludwik Fryde

Inny podział:

krytyka akademicka = uniwersytecka (dokonywana przez osoby zajmujące stanowiska na uniwersytetach, które zajmowały się naukowymi badaniami - oceniali aktualną twórczość literacka):

a) Manfred Kridl

b) Tadeusz Sinko

c) Juliusz Kleiner

krytyka użytkowa = informująco-propagująca:

a) Stefan Napierski

b) Karol Wiktor Zawodziński

c) Leon Piwiński

krytyka programistyczna (związana z formułowaniem programów grup literackich):

• Stern i Jasiński - futuryści

• Paiper i Przyboś - awangarda

• KornackiKornacki - przedmieście

• Czernik - autentyści

Ze względu na zaangażowanie ideologiczne:

• krytyka lewicowa (posługiwała się marksistowskimi metodami interpretacji dzieła literackiego - kryteria socjologiczne i klasowe)

• Jan Hempel

• Andrzej Stawar

• Ignacy Fik („”Rodowód społeczny literatury polskiej” i „20 lat literatury polskiej 1918-1939”)

• krytyka nacjonalistyczna (związana z pismami prolewicowymi „Myśl narodowa”, „ABC”, tygodnikiem „Prosto z mostu”; stosowała w krytykach rasistowskie narzędzia badawcze, w pochodzeniu pisarzy upatrywała charakter ich dzieła; strzegła bogoojczyźnianych, sarmackich wartości):

• Stanisław Piasecki

• Adolf Nowaczyński - uważał, że żydów należy tępić, bo niszczą polskie wartości; Leśmian = przeŻydek polskiej poezji

• Karol Zbyszewski

• Jan Dobraczyński

2

---