Antyk
(VIII w. p. n. e. - V w. n. e.)

Klasycyzm - od "classicus" - wzorowy, doskonały. Warto zapamiętać, że Antyk stwarza wyjściowy, klasyczny kanon dotyczący norm tworzenia sztuki, określający reguły komponowania gatunków literackich. Do tego, klasycznego kanonu, odwoływać się będą - lub wyzwalać z niego - myśliciele i artyści późniejszych epok.

Z antyku:

• Odwołanie się do filozofii i kultury antyku (fascynacja dziełami Platona i Arystotelesa)

• Łacina uniwersalnym językiem Europy

• Twórcy kronik (Długosz) wzorują się na historykach rzymskich

• Filozofia Arystotelesa i prawo rzymskie na Akademii Krakowskiej

• Dzieła starożytne (np.:Pliniusza w dziedzinie botaniki)

• Normy dotyczące poezji i retoryki wyprowadzono z dzieł Horacego i Cycerona

• XII w. nazywano nawet "renesansem XII w." ze względu na modny neoplatonizm i odrodzenie kultury antycznej

Tragedie:

Antygona, Król Edyp
(Sofokles)

Eposy:
Iliada
Odyseja (Homer), Eneida (Wergiliusz)

Epika rycerska
Pieśń o Rolandzie, Dzieje Tristana i Izoldy

Teocentryzm (z gr. Θεός, Theos - Bóg i z łac. centrum - środek) - pogląd uznający Boga za przyczynę i cel istnienia wszystkich bytów. Bóg uważany jest za byt zewnętrzny wobec Wszechświata, działający stale, wzywający do życia duchowego w łączności ze swoją osobą i reagujący na aktywność ludzi.

Stoicyzm to kierunek filozoficzny zapoczątkowany w III wieku przed narodzeniem Chrystusa w Atenach przez Zenona z Kition, doprowadzony do ostatecznej formy przez Chryzypa i kontynuowany przez całą starożytność. Wywarł znaczny wpływ na rozwój chrześcijaństwa, w pewnym stopniu oddziałał na myśl średniowieczną, odżył w nowej formie w filozofii nowożytnej, np. u Justusa Lipsiusa.

Tragizm - jest to kategoria estetyczna oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu jest skazana na klęskę; Starcie równorzędnych racji moralnych (konflikt tragiczny), powoduje nieuchronną klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dramatu antycznego i klasycznego).

Średniowiecze

przełom w. IV/V - w. XV

Nowe ideały:

• Bóg w centrum wartości i zainteresowań ludzkich

• Mistycyzm, religijność epoki

• Wiara w znaki, symbole, magię liczb - głosy świata pozaziemskiego

• Tematy sztuki: śmierć, cierpienie

• Odejście od klasycznych norm sztuki - wierne naśladowanie zastąpione ekspresją uczuć

• Anonimowość, odejście od ideału sławy, artysty, mistrza sztuki

Ze średniowiecza:

• Trwała wiara w magie liczb i znaków (np. u Reja, Dantego)

• Obecność łaciny w twórczości (lit. łacińska i dwujęzyczna)

• Sonet, rozpropagowany przez Petrarkę, ma swój rodowód w kulturze średniowiecznej

• Pisarze renesansowi kontynuują model literatury parenetycznej (ideał dworzanina czy ziemianina)

Zabytki polskie

Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, Legenda o św. Aleksym
Słota - O zachowaniu się przy stole
Gall Anonim - Kronika polska (łacina)

Renesans

XVI wiek

Nowe lub wzięte z antyku:

• ideał artysty (wszechstronnego, sławnego)

• nawiązanie do filozofów antycznych i do klasycznych norm sztuki

• wskrzeszenie tragedii i innych antycznych gatunków

• zainteresowaanie historią i językiem antyku (tłumaczenia

• zainteresowanie nauką, poznawaniem świata, życiem doczesnym

• człowiek w centrum zainteresowań

Jeszcze renesansowe i już klasyczne:

• Spór o wartość życia i pozycje człowieka we wszechświecie nie we wszystkich dziełach wypiera człowieka na rzec teocentryzmu, i uczynienia Boga najwyższą wartością.

• Spod "metafizycznego" zarysu epoki wyłamuje się Francja, w której po krótkim epizodzie barokowym kwitnie klasycyzm dworu króla Słońce, powstają komedie Moliera i narodzi się racjonalna myśl Kartezjusza

• Barok kontynuuje postawy reformatorskie

Antropocentryzm - (z gr. anthropos - człowiek i łac. centrum - środek) - pogląd filozoficzny i religijny, zakładający że "człowiek jest miarą wszechrzeczy". W sensie teorii bytu antropocentryzm zakłada, że człowiek jest centrum wszechświata i jest celowo tak skonstruowany aby umożliwić mu istnienie. W skrajnej postaci antropocentryzm przyjmuje, że celem istnienia wszechświata jest człowiek i że stanowi on ostateczny i najdoskonalszy produkt ewolucji wszechświata.

Utopia - projekt lub przedstawienie idealnego ustroju politycznego, funkcjonującego na zasadach sprawiedliwości, solidarności i równości. Pierwsze utopie powstały już w starożytności (np. Państwo Platona).

Luteranizm - doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku (za datę jego rozpoczęcia uważa się rok 1517). Stanowi jeden z nurtów protestantyzmu i ewangelicyzmu.

Humanizm to ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, a zarysowujący się już w XIV wieku i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki odrodzenia. Choć z humanizmu renesansowego wywodzi się wiele współczesnych postaw światopoglądowych, nie należy go utożsamiać z humanitaryzmem ani współczesnymi postaciami humanizmu, takimi jak obecne w egzystencjalizmie i personalizmie.

Barok XVII w.

Nawiązania do średniowiecza i nowe postulaty:

• Religijność i mistycyzm epoki

• Motyw śmierci, przemijania, piekła

• Zwrot ku wartościom świata pozaziemskiego

• Upadek oświaty

Ideały "nieklasyczne":

• Religia katolicka nadal jest silną wartością - wystąpienie ateistów czy krytyka Kościoła nie zmienia przecież wyznawanych wartości.

• Racjonalizm wywodzi się z siedemnastowiecznej myśli Kartezjusza, choć zmienia charakter rozumu ludzkiego

• Postulaty reformatorskie: krytyka wad szlacheckich (nietolerancji, lenistwa, chciwości.

• Nurt sentymentalny kontynuuje linie uczuć, związku z naturą, sceptycyzmu wobec nauki (ekspresje uczucia)

Oświecenie XVIII w.

Nowe (nawiązujące do klasycznych) idee:

• Odejście od barokowego mistycyzmu i religijności

• Wiara w naukę, wiedzę

• "Powrót myśli do świata rzeczy"

• Rozwój szkolnictwa, prasy, postawy reformatorskie wobec spraw kraju

• Praktykowanie klasycznych gatunków

Wciąż jeszcze klasyczne:

• Wieszczowie praktykują klasyczne gatunki: epos, oda, pieśń, hymn, rapsod.

• Romantyzm wyrasta z uczuciowości i symboliki sentymentalizmu (serce, natura, wrażliwa jednostka.

• Romantycy wywołują i pielęgnują klasyczny mit arkadyjski.

• Komedia A. Fredry - narodowa, wykpiwająca romantyczne pozy, w budowie kontynuuje wzorzec komedii oświeceniowej.

Romantyzm 1818(22) - 1863

"Postulaty nowe, "antyklasyczne":

• Zwrot ku duchowości, mistycyzmowi, uczuciu, wierze.

• Zwątpienie w naukę.

• miłość, młodość, intuicja przeciw wiedzy i autorytetowi starego mędrca.

• Walka o wolność (spisek, powstanie).

• Kult poezji i talentu poety.

Wciąż jeszcze klasyczne:

• Kult powstańców i historii powstań. (Konopnicka, Asnyk, Orzeszkowa)

• Rycerskość i romantyczne biografie bohaterów H. Sienkiewicza.

• Sentyment wobec Polski szlacheckiej i umiłowanie pejzażu (Orzeszkowa)

• Motyw dworku soplicowskiego - Nad Niemnem Orzeszkowej.

Faust, Cierpienia młodego Wertera(Goethe)

Giaur(Byron)

Pan Tadeusz

Dziady

Konrad Wallendrod, Ballady - A. Mickiewicz

Kordian

BeniowskiJ. Słowacki

Balladyna

Nie - Boska komediaZ. Krasiński

Bajronizm - prąd społeczno-kulturowy powstały w romantyzmie, także pojęcie opisujące pewną postawę wewnętrzną, model zachowania. Pojęcie to odnosi się głównie do literatury i związane jest ze stworzonym przez G. G. Byrona modelem bohatera romantycznego.

Bajronizm cechuje:

• bunt przeciwko przyjętym wzorcom kulturowo społecznym - bohater to buntownik, charakterystyczny w literaturze romantycznej

• samotność, skłócenie z otoczeniem - wyalienowanie

• indywidualizm, okazywany na wszelkich możliwych płaszczyznach

• rozdarcie wewnętrzne, wieczne cierpienie

• dwuznaczność moralna

• skłonność do zemsty

Werteryzm - model postawy bohatera literackiego, utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i w pierwszej ćwierci XIX wieku, za sprawą powieści Johanna Wolfganga von Goethego Cierpienia młodego Wertera. Bohatera werterycznego cechowały: wybujała wyobraźnia, uczuciowość, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia. Wyraża się to w tak zwanym Weltschmerz, kulminującym się najczęściej w geście samobójczym. Utwór Goethego oddziaływał na ukształtowanie się swoistego stylu życia, a nawet na modę - żółta kamizelka, pantofle, błękitny frak (strój Wertera w momencie samobójstwa) były noszone przez młodych ludzi w czasach popularności utworu. Wielu z nich, tak jak główny bohater, popełniło samobójstwo.

Indywidualizm - doktryna filozoficzna, zgodnie z którą istotne znaczenie przyznawano tylko jednostkom.Postawę tę charakteryzuje silne poczucie niezależności i odrębności osobistej oraz postępowanie odbiegające od ogólnie przyjętych wzorów i norm. Indywidualizm wiąże się z przekonaniem o szczególnej roli jednostki, która stoi ponad tłumem. Na gruncie tej postawy powstał specyficzny typ bohatera romantycznego.

Pozytywizm II poł. XIX w.

Postulaty "antyromantyczne."

• Zwrot ku wiedzy, nauce, ideałowi pracy w miejscu zrywów powstańczych

• Podjęcie problematyki społecznej - sytuacji warstw niższych, rónouprawnienia kobiet, Żydów itd.

• Odrzucenie sfery duchowej i irracjonalnej.

• Praktyczne, utylitarne traktowanie sztuki i talentu artysty.

Kontynuacje idei pozytywistycznych i klasycznych:

• Motyw pracy u podstaw - Żeromski i wczesny etap pracy Kasprowicza.

• Naturalistyczny dramat mieszczański kontynuujący tradycję teatralną.

• W twórczości Wyspiańskiego znajdujemy wielką fascynację antykiem Noc listopadowa, Akropolis.

• Sztuka i mitologia pojawiają się w prozie Żeromskiego.

Chłopi (Reymont)

Wesele (Wyspiański)

Ludzie bezdomni, Wierna rzeka (Żeromski)

Moralność pani Dulskiej (Zapolska)

Młoda Polska 1880 - 1914

Ideały "neoromantyczne" (antypozytywistyczne)

• Intuicja, wiara, przeczucie metodą poznawania świata.

• Kult artysty - utalentowanej jednostki.

• Motyw szatana, śmierci (jak średniowiecze i barok)

• Fascynacja, ludem, folklorem, przyrodą - rozczarowanie wiedzą.

• Motyw końca wieku (bierność dekadenta).

Kontynuacje:

• Temat powstań i bohaterów romantycznych w poezji i prozie

• Motyw patriotyczny (Żeromski, Dąbrowska, poezje).

• Motyw dworu i urody Polski. (Noce i dnie)

• Twórczość Broniewskiego (romantyczno - rewolucyjna).

Proces (Kafka)

Mistrz i Małgorzata (Bułhakow)

Przedwiośnie (Żeromski)

Noce i dnie (M. Dąbrowska)

Granica (Nałkowska)

Ferdydurke (Gombrowicz)

Dwudziestolecie międzywojenne 1918 - 1939

Postulaty nowe:

• Zerwanie z kultem poety - mesjasza, wyniesionym nad tłumy.

• Odrzucenie tematyki narodowowyzwoleńczej w poezji.

• Poddanie romantycznych mitów narodowych szyderstwu, parodii.

• Fascynacja techniką, miastem, nowe spojrzenie na wolność.

• Aktywność, energia w miejsce bierności dekadenckiej.

Dżuma (Camus)

Medaliony (Nałkowska)

---