2. PODMIOTOWOŚĆ I ODPOWIEDZIALNOŚĆ W UJĘCIU SOCJOLOGICZNYM, PEDAGOGICZNYM I PSYCHOLOGICZNYM

Podmiotowość określana jest jako wewnętrzne źródło wszelkiej przyczynowości. Oznacza to , że działania podejmowane przez podmiot, wypływają z jego wnętrza i że ma wpływ na te zdarzenia. Podmiotem jest ten, to uczestniczy w działaniach podejmowanych w rzeczywistości.

W teoriach psychologicznych podmiot to ten, kto podejmuje działania bez względu na jego kierunek, siłe i ocenę. Podmiotowość odnosi się tu jedynie do jednostki ludzkiej.

W socjologicznym ujęciu mówi się o podmiotowości społecznej, o podmiotowości rzesz ludzkich, o uzyskaniu lub wywalczeniu sobie podmiotowości w różnych działaniach o charakterze społeczno - politycznym. Podmiotem są tutaj instytucje, grupy społeczne, czasami kategorie lub całe środowisko.

W pedagogicznym ujęciu podmiotowość przejawia się w relacjach wychowawca - wychowanek. Z punktu widzenia teorii organizacji, podmiot to ten, który podejmuje działania, a przedmiot to ten, wobec którego aktywność została podjęta. A. Gurycka i E. Kubiak-Jurecka mówią o procesie dwupodmiotowości w wychowaniu. Aktywność jest naprzemienna: wychowawca-wychowanek i nie występują razem z jednakową siłą przekonywania.

I PSYCHOLOGICZNE UJĘCIE PODMIOTOWOŚCI

1. CARL GUSTAW JUNG

Podmiotowość wyraża się w poczuciu osobowej jednolitości. Prowadził badania nad znaczeniem jaźni w rozwoju psychicznym człowieka, nad jego uwarunkowaniami, czynnikami dynamizującymi oraz jej strukturą i funkcjami. Poświęcił się studiom psychologii ego, wg której człowiek dzięki ego ma poczucie podmiotowości, tożsamości własnych działań, myśli, doznań.

2. ERIK ERIKSON

Kontynuował badania nad tożsamością ego. Uważał, że każda osoba rozwija się wg układu właściwego tylko dla niej, a działania w życiu każdego człowieka przebiegają w kilku etapach, odzwierciedlają dojrzałość psychiczną i społeczną jednostki, po czym osiągają swój szczyt możliwości i powoli zanikają.

3. IGOR KON (1990)

Wymienia 3 zakresy podmiotowości: tożsamość ego, samoświadomość i samoocenę. Podmiotowość jest ukazana jako tęsknota za poczuciem wolności, która jest coraz bardziej ograniczana.

4. JÓZEF KOZIELECKI (1987)

Znaczenie podmiotowości w rozwoju psychicznym człowieka zawiera w badaniach nad psychologiczną samowiedzą człowieka. Uważa, że samowiedza - wiedza jednostki o samej sobie, czyni ją egzystencją pełniejszą.

• Osoba taka jest świadoma swoich możliwości i ograniczeń,

• potrafi adekwatnie reagować na rzeczywistość i znaleźć sobie odpowiednie miejsce w zmiennej rzeczywistości

• Ma świadomość wywierania wpływu na zdarzenia

• Jest w stanie kierować samym sobą w różnych sytuacjach społecznych

• Jest odpowiedzialna za swoje działania.

5. KRZYSZTOF KORZENIOWSKI (1983)

• Stworzył koncepcję ludzkiej podmiotowości, w której człowiek ma możliwość zmieniać otaczający go świat oraz spełniać się w tych działaniach.

• Podmiotowość wyraża się w przedmiotowej działalności człowieka. Ważnym czynnikiem jest świadomość aktywności jednostki w świecie przedmiotowym

• Człowiek ma kontrolę nad swoimi działaniami

• Nie poddaje się biernie wpływowi sił zewnętrznych

• „świadomość własnej podmiotowości” - to świadomość odrębności w świecie materialnym i społecznym czyli ma poczucie istnienia siebie w różnicy od innych

• Człowiek poprzez porównania z innymi dostrzega własną odrębność i tożsamość

6. KAZIMIERZ OBUCHOWSKI(1993)

Wyodrębnił w swoich badaniach

• „JA” PRZEDMIOTOWE, które jest pierwotne, samo w sobie jest odniesieniem, skupia w sobie najintymniejsze, najgłębsze przeżycia i myśli człowieka oraz tu rodzą się cele do działania

• „JA” INTENCJONALNE, które jest wtórne, może odnosić się, kontrolować i kształtować „ja przedmiot.”

W celu wyzwolenia pełnej autonomii osoby ludzkiej, należy najpierw „uprzedmiotowić” to, co zostało upodmiotowione.

7. CARL ROGERS(1961, 1982)

Jednostka zyskuje samoświadomość i świadomość własnej podmiotowości w interakcjach społecznych. Posiada możliwość realizacji naturalnej wrażliwości emocjonalnej i moralnej. Jest to możliwe:

• Drogą naturalną, są to codzienne, szczere, autentyczne kontakty międzyludzkie(rzadko spotykane)

• Drogą sztuczną, nieprawdziwe, nieszczere relacje, walka, rywalizacja, ludzie tracą pierwotną wrażliwość.

8. VIKTOR FRANKL (1973, 1977)

• Podmiotowość człowieka realizuje się w działaniach konstruktywnych i twórczych

• Człowiek dąży do samotranscendencji, przekraczania granic własnej, ograniczonej natury

• Ważne miejsce ma pomoc terapeutyczna osobom, które nie znajdują sił do samotranscendencji

II SOCJOLOGICZNE UJĘCIE PODMIOTOWOŚCI

1. PIOTR SZTOMPKA (1988)

• Podmiotowość to zdolność wywierania wpływu na struktury społeczne

• Podmiotem jest jednostka, która działa na grupę społeczną, w której funkcjonuje

• Podmiotowość można ująć od strony struktury społecznej

• Struktura społeczna jest podatna na zmiany, na wpływ jednostek. Jest to tzw. zdolność do reformowalność układu

Podmiotowość w ujęciu socjologicznym dzieli się na wzajemnie uzupełniające się perspektywy:

PODMIOTOWOŚĆ JEDNOSTKOWA:

• Świadomość odrębności od innych osób i świata natury

• Świadomość własnego życia psychicznego

• Świadomość intymnej natury, niedostępnej innym ludziom

• Świadomość autonomiczności, niepowtarzalności, tożsamości własnych działań, myśli i czynów

• Poczucie identyczności w różnorodności

JEDNOSTKA NA TLE SPOŁECZNYM

• Jednostka żyje wśród innych ludzi i to oni są punktem odniesienia do jej działań, weryfikacji myśli i przedmiotem pragnień

• Naturą ludzkiej podmiotowości są inne podmiotowości

• Poczucie tożsamości jednostka zyskuje poprzez odniesienie swoich działań do działań podejmowanych przez inne osoby

• Podmiotowość kreuje się w interakcjach społecznych

III PEDAGOGICZNE UJĘCIE PODMIOTOWOŚCI

1. BOGDAN SUCHODOLSKI (1993)

• Człowiek staje się podmiotowością poprzez swoje twórcze, przedmiotowe działanie. Ma świadomość siebie jako podmiotu niezależnego, chociaż funkcjonującego w określonych warunkach społecznych

• Wyznacza sobie obszar podmiotowych działań, których podjęcie i realizacja zmierzają do polepszania warunków życia zarówno swoich oraz ludzi z nią żyjących

• Ma zdolność do przekształcania świata oraz do wyrażania i zmieniania siebie

• Zna prawa i obowiązki

• Czuje się pewnie i swobodnie

• Ma świadomość swoich możliwości i ograniczeń, braku wiedzy i niezrealizowanych potrzeb

• Kieruje się zhierarchizowany systemem wartości

2. IRENA WOJNAR (1993)

Podmiotowość powinna być realizowana poprzez:

• Indywidualizm i postrzeganie ucznia w szkole jako wartości samej w sobie

• Traktowanie każdego ucznia jako niepowtarzalną istotę, przemawiająca własnym głosem, we własnych sprawach

• Rozwój indywidualnych aspiracji, zainteresowań, wyobraźni i twórczości w działaniach szkolnych

• Propagowanie twórczego stylu życia

3. ARTUR BRUHLMAIER (1994)

Podmiotowość ludzka to emanacja obszaru rdzenia osobowości. Jest on nieskażony wpływami zewnętrznymi. Podmiotowość jest wyrażana w indywidualności.

4. ANTYPEDAGOGIKA - nurt przeciwny do pedagogiki. Podmiotowość, wolność wrażliwość można uzyskać poprzez relacje międzyludzkie, pozbawione intencji zmieniania jednostek przez innych.

5. STANISŁAW RUCIŃSKI (1993)

• Podmiotowość to świadomość siebie w świecie przedmiotów, którymi podmiotowość jest otaczana

• To pewne odkrycie, wartość sama w sobie

• Człowiek poprzez swój rozwój odkrywa w sobie poczucie własnej podmiotowości

6. ANDREA FOLKIERSKA (1990)

• Ludzie poprzez walkę o samych siebie, rodzą się na nowo

• Podmiotowość przejawia się w autonomiczności i świadomości podmiotowej oraz w tym, że ktoś uznał nas za odrębny byt

• Podmiotowość jest zdobywana przez rzeczywiste działania, w relacjach społecznych

• Człowiek poprzez swój rozwój nabywa dystansu do siebie oraz osiąga świadomość prawdy własnej podmiotowości

Odpowiedzialność jest pojęciem eschatologicznym. Ma ono podwójne odniesienie: odpowiada się mianowicie za coś albo jest się odpowiedzialnym przed kimś, kto jest źródłem odpowiedzialności (P. M. Buren 1960).

I PSYCHOLOGICZNE UJĘCIE ODPOWIEDZIALNOŚCI

1. ROLLO MAY (1989)

• Odpowiedzialność to odpowiadanie „za coś”

• Odpowiedzialność to odpowiadanie „na coś”

• Człowiek zwraca się ku odpowiedzialności i wolności w sytuacji gdy coraz bardziej odczuwa i zauważa bariery go ograniczające

• Odpowiedzialność i wolność są nierozerwalnie ze sobą połączone

• Jednostka wie, czego oczekuje od niej grupa oraz co sprzyja rozwojowi grupy

2. ROMAN INGARDEN (1973)

Odpowiedzialność może występować w 4 różnych sytuacjach:

1. Ktoś ponosi odpowiedzialność za coś, czyli jest za coś odpowiedzialny

2. Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś

3. Ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności

4. Ktoś działa odpowiedzialnie

O odpowiedzialności można mówić gdy są spełnione 4 warunki:

1. Podmiot ma możliwość dokonania wyboru wartości spośród wartości pozytywnych i negatywnych, które są ontycznie powiązane. Istnienie tych wartości jest niezbędne w celu realizacji idei odpowiedzialności.

2. Podmiot musi być identyczny z sobą, to znaczy w każdym działaniu odnajdywać osobową tożsamość. Osoba to realny podmiot, a zarazem cielesny przedmiot.

3. Człowiek musi być odpowiedzialny tylko za takie czyny, które wypływają z jego wolnej woli - on jest podmiotem tego działania. Musi być wolny w swoich działaniach i czynach. Mimo tego, że człowiek jest do pewnego stopnia zdeterminowany przez otoczenie, to i tak znajduje wewnętrzną siłę samookreślania się.

4. Działania ludzkie, za które ponosi się odpowiedzialność zakotwiczone są w czasie i tylko przez czasowość można je określić. Ingarden starał się ocenić znaczenie czasu w podejmowaniu odpowiedzialności i dlatego wyróżnił trzy formy istnienia czasu, odnośnie tego, co przeszłe; tego co się realizuje w jakimś „teraz”; tego, co przyszłe.

3. LESZEK KOŁAKOWSKI (1959)

Odpowiedzialny za jakieś zdarzenia jest ten, który na daną sytuację społeczną w jakiej się znalazł, miał podjąć działania, które wywołałyby lub nie pewien skutek oraz że podjął lub nie to działanie.

II PEDAGOGICZNE UJĘCIE ODPOWIEDZIALNOŚCI

1. BOGDAN SUCHODOLSKI (1974, 1983)

• Odpowiedzialność to kategoria moralna i społeczna

• Odpowiedzialność jest kształtowana poprzez wspólne działanie w społeczeństwie

• Jest powiązana z przeszłością i przyszłością

• Zakłada wszechstronny rozwój człowieka

• Stymulowanie twórczości dokonuje się równocześnie z procesem stymulowania odpowiedzialności

• Autor uważa, że w wychowaniu należy rozwijać twórcze postawy i postawy odpowiedzialności w zmieniającej się rzeczywistości.

2. KAZIMIERZ SOŚNICKI (1973)

• Odpowiedzialność jest określana przez relacje pomiędzy sprawcą a czynem oraz jest połączona z normami moralnymi

• Podmiot postrzega wartości i wg nich żyje

• Odpowiedzialność ucznia obejmuje poczucie winy za niedopełnienie obowiązków

• Uczeń jest odpowiedzialny za miejsce, w którym przebywa, za obowiązki zamieszczone w kodeksie ucznia i przestrzeganie norm moralnych

3. KURT TOMASCHEWSKY (1988)

• Każde zachowanie moralne wymaga odpowiedzialnej oceny i decyzji

• Podstawą zasad wychowania moralnego jest wychowanie ku odpowiedzialności

• Wyróżnił 3 zakresy wychowania do odpowiedzialności:

1. Stosunek odpowiedzialności czyli stosunek społeczny między interesami i wymaganiami społeczeństwa a interesami i zachowaniami poszczególnych osób

2. Odpowiedzialne zachowanie czyli jednostka lub grupa zobowiązuje się do ponoszenia odpowiedzialności za skutki swoich czynów

3. Kształtowanie świadomości, odpowiedzialności rozumianej jako subiektywne odzwierciedlenie dwóch poprzednich elementów

Wychowanie do odpowiedzialności realizuje się przez:

• Wychowanie moralne i umysłowe

• Podczas pokonywania trudnych sytuacji

• W wychowaniu jednostka ma możliwość poszerzania odpowiedzialności, jeżeli zostaną stworzone warunki do swobodnego dokonywania wyborów orientacji życiowych

• Ponosi odpowiedzialność za to, co uczyniła i za to, czego nie uczyniła.

III ODPOWIEDZIALNOŚĆ W UJĘCIU SOCJOLOGICZNYM

---