ODBUDOWA PAŃSTWA POLSKIEGO PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ
Od momentu wybuchu pierwszej wojny światowej różne organizacje polskie przejawiały wzmożona aktywność polityczną i organizacyjną. Wykorzystując istniejące możliwości stwarzały one, za zgoda i poparciem państw walczących oddziały wojskowe i organizacje polityczne, które stawały się wykładnikiem polskich aspiracji narodowych, w takim stopniu, na jaki pozwalały rządy tychże państw.
Dopiero jednak po załamaniu się państw centralnych, pod władzą których znajdowały się ziemie Polski, społeczeństwo mogło przystąpić do tworzenia niezależnych organów państwowych. Najwcześniej rozpoczęto w tym kierunku działalność w zaborze austriackim. Posłowie polscy wchodzący w skład parlamentu austriackiego podjęli 15 października 1918 roku uchwałę stwierdzającą, że odtąd uważają się za obywateli państwa polskiego. 28 października 1918 roku stronnictwa polityczne z Galicji powołały do życia w Krakowie Polska Komisję Likwidacyjna, tymczasowy organ o upoważnieniach ustawodawczych i wykonawczych z Wincentym Witosem na czele. Przy poparciu ludności przejmowała ona na zachód od Sanu władzę od usuwanych organów zaborczych. Jej szczególnym zadaniem było zlikwidowanie stosunków prawnorządowych łączących Galicję z Austrią.
W Galicji Wschodniej ugrupowania ukraińskie, które utworzyły Ukraińska Rade Narodową, proklamowały 1 listopada 1918 roku we Lwowie utworzenie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Wywołało to natychmiastowa kontrakcję ludności polskiej, która podjęła trwającą do 1919 roku walkę z oddziałami ukraińskimi.
Na obszarze byłego Księstwa Kongresowego, obok organów okupacyjnych niemieckich i austriackich, działały organy utworzone przez Radę Regencyjną. Ugrupowania polityczne pozostające w opozycji do rady Regencyjnej zdecydowały się stworzyć niezależne organy władzy polskiej. Z inicjatywy PPS i PSL - Wyzwolenie doszło do powołania 7 listopada 1918 roku w opuszczonym przez wojska austriackie Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego - z Ignacym Daszyńskim na czele. Rząd ten od razu wydał manifest, będący jego programem działania. Stwierdzono tam między innymi, że Polska jest demokratyczna republiką parlamentarną, wszystkim obywatelom przysługują równe prawa wyborcze, wprowadzony zostaje 8 - godzinny dzień pracy, zostaną przeprowadzone zasadnicze (wręcz radykalne) reformy społeczne i gospodarcze.
10 listopada powrócił do Warszawy zwolniony z Magdeburga Piłsudski. Wszystkie stronnictw polskie, z wyjątkiem lewicy rewolucyjnej, zażądały od Rady Regencyjnej przekazania mu władzy. Dla lewicy niepodległościowej Piłsudski był niekwestionowanym przywódcą. Obóz narodowo-demokratyczny i konserwatywny liczyli się z popularnością Piłsudskiego i uznali, że zdoła on skierować wysiłki społeczeństwa ku budowie państwa, a przeciw anarchii i rewolucji. Rada podporządkowała się Piłsudskiemu i 11 listopada wydała dekret dający mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem.
W tym momencie na ziemiach polskich istniało kilka ośrodków władzy: rada Regencyjna, rząd lubelski, krakowska Polska Komisja Likwidacyjna i rady delegatów. Najsilniejszym oparciem dla Piłsudskiego był rząd Daszyńskiego. 14 listopada rozwiązała się Rada Regencyjna przekazując całą władzę nad tworzącym się aparatem państwa Józefowi Piłsudskiemu. Po rozmowach z Daszyńskim i jego ustąpieniu, misje utworzenia nowego gabinetu powierzył Piłsudski socjaliście Jędrzejowi Moraczewskiemu, toteż kształt polityczny jego gabinetu podobny był do rządu lubelskiego. Opierał się na PPS i lewicy ludowej.
22 listopada Piłsudski i Moraczewski podpisali dekret stwierdzający, iż Polska jest republiką i że do zwołania Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę sprawować będzie Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa skupił w swym ręku najwyższą władzę w państwie. Zajmował jednocześnie stanowisko Naczelnego Dowódcy Wojsk Polskich. 28 listopada 1918 roku zarządził przeprowadzenie wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Wybory miały być: powszechne, tajne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne. Prawo wyborcze przysługiwało obywatelom, którzy ukończyli 21 lat. Prawa te uzyskały po raz pierwszy także i kobiety. Wybory wyznaczono na 26 stycznia 1919 roku.
Ogólnopolski charakter powstałych w Warszawie organów państwowych zależał od uznania ich przez organy lokalne. Najwcześniej podporządkowała się rządowi PKL i Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego. PKL połączyła się z Tymczasowym Komitetem Rządzącym, sprawującym władzę w Galicji Wschodniej i przekształcona została w komisję rządzącą dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy. W marcu 1919 roku Komisja przestała istnieć. Zastąpił ją na okres dwuletni generalny Delegat Rządu o bardzo szerokich kompetencjach.
W Wielkopolsce 3 grudnia 1918 roku powstała Naczelna Rada Ludowa jako reprezentacja Polska zaboru pruskiego. 27 grudnia wybuchło powstanie w Poznaniu, które doprowadziło do wyzwolenia sporej części Wielkopolski spod panowania niemieckiego. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej podporządkował się Warszawie dopiero po podpisaniu traktatu pokojowego z Niemcami. Wyrazem odrębności w organizacji administracji tych ziem było istnienie jeszcze przez 3 lata odrębnego urzędu ministra. Pierwszym ministrem został Władysław Seyda.
Rząd Moraczewskiego zaczął organizować władze centralne i terenową administrację w odradzającym się państwie, wprowadził bardzo postępowe na owe czasy przepisy przewidujące między innymi ośmio - godzinny dzień pracy i ubezpieczenia chorobowego, jednak rząd ten - jako lewicowy - nie zyskał poparcia prawicy i centrum. Nie uznały go też państwa zwycięskie Ententy, za oficjalną reprezentację Polski uważając nadal Komitet Narodowy Polski w Paryżu na czele z Romanem Dmowskim. Już 16 stycznia 1919r. rząd Moraczewskiego podał się do dymisji. Na premiera nowego rządu Naczelnik Państwa powołał Ignacego Paderewskiego, którego kandydaturę akceptowali zarówno zwolennicy Piłsudskiego, jak i Dmowskiego. Dopiero wówczas Komitet Narodowy Polski w Paryżu podporządkował się władzy krajowej, stając się zagraniczną reprezentacją państwa polskiego.
W styczniu 1919r. odbyły się pierwsze w wolnej Polsce wybory do Sejmu Ustawodawczego. W walce wyborczej - na obszarze podległym rządowi centralnemu w Warszawie - wzięło udział ponad 20 partii politycznych. Najwięcej głosów uzyskała prawicowy Związek Ludowo-Narodowy, czyli endecja oraz PSL "Wyzwolenie". PSL "Piast" zyskał 12 procent, a PPS - 9 procent głosów. Na pozostałych terenach, m.in. w Wielkopolsce i Galicji Wschodniej nie można było przeprowadzić wyborów, ponieważ znajdowały się one jeszcze poza zasięgiem polskiej władzy państwowej, a ponadto trwały tam walki zbrojne z Ukraińcami, a w Wielkopolsce - z Niemcami. W połowie 1919r. parlament liczył 394 posłów.
20 lutego 1919 roku, nowo wybrany Sejm Ustawodawczy podjął jednomyślną uchwałę nazwaną Małą Konstytucja. Określiła ona pozycje prawną głównych organów państwa. Sejm przyjął do wiadomości rezygnację Piłsudskiego z urzędu tymczasowego Naczelnika Państwa i powierzył mu to stanowisko ponownie. W ten sposób dokonała się legalizacja dotychczasowych organów państwowych. Organem legislacyjnym był sejm, a egzekutywę reprezentowali rząd i Tymczasowy Naczelnik Państwa.
Pierwszą w odrodzonej Polsce Konstytucję Sejm uchwalił 17 marca 1921r. Ustawa Zasadnicza, zwana od miesiąca jej uchwalenia "konstytucją marcową", w której znaleźć można między innymi takie zapisy:
"Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą.
Władza zwierzchnia Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organami Narodu w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami: w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe Sądy[...].
Wszyscy obywatele są równi wobec prawa[...].
Rzeczypospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów, tytułów rodowych[...]. Rzeczypospolita Polska uznaje wszelką własność, czy to osobistą poszczególnych obywateli, czy to zbiorową związków obywateli[...] i wreszcie samego Państwa, jako jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego[..].
Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura[...] Obywatele mają prawo koalicji, zgromadzenia się i zawiązywania stowarzyszeń i związków[...].
Obywatele należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych i językowych, mają równe z innymi obywatelami prawo[...].
W zakresie szkoły powszechnej nauka jest obowiązkowa dla wszystkich obywateli Państwa[...] Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna[...]".
SPRAWA GRANIC
O kształcie granic Drugiej Rzeczypospolitej zdecydować mieli, tocząc walki zbrojne, sami Polacy i państwa zwycięskiej Ententy na konferencji pokojowej w Paryżu. W listopadzie 1918r. w Galicji Wschodniej wybuchł zbrojny konflikt polsko-ukraiński. Najbardziej dramatyczne walki toczyły się o Lwów, który, choć zamieszkany w większości przez Polaków, Ukraińcy uważali za swój. Po ciężkich walkach Polacy opanowali miasto, a następnie wyparli Ukraińców Republiki Ludowej. Na południowym wschodzie granica została ustalona w wyniku podpisania przez Polskę układu z szefem rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej, Semenem Petlurą, w kwietniu 1920r.
W początkach grudnia 1918r. polski Sejm Dzielnicowy uchwalił w Poznaniu włączenie ziem zaboru pruskiego w skład odradzającego się państwa polskiego. Powołana przez ten Sejm Naczelna Rada Ludowa - najwyższa władza Polaków zaboru pruskiego - była przeciw walce zbrojnej z Niemcami, sądząc że konferencja pokojowa w Paryżu ureguluje sprawę granic zgodnie z postulatami Polaków.
Walki wybuchły niespodziewanie, gdy Polacy owacyjnie witali Ignacego Paderewskiego, który 27 grudnia 1918r. przybył do Poznania. Niemcy próbowali rozpędzić manifestacje polskie: zrywali polskie flagi, a nawet ostrzelali hotel "Bazar", w którym zamieszkał wielki pianista. Polacy odpowiedzieli ogniem, a przypadkowe starcie przerodziło się w wielki w całym i jego okolicach. Tak wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Organizowaną w pośpiechu, lecz dobrze uzbrojona, Armią Wielkopolską, dowodził generał Józef Dowbór-Muśnicki. Do połowy stycznia 1919r. Polacy wyparli Niemców z większej części Wielkopolski, a już w lutym, przy pośrednictwie francuskim, podpisano rozejm w Trewirze, który potwierdził wywalczoną przez powstańców linię graniczną. Stała się ona później, z niewielkim tylko zmianami, częścią oficjalnej granicy z Niemcami.
Na pograniczu polsko-czeskim również doszło do zbrojnego konfliktu. Podział Śląska Cieszyńskiego według zasady etnicznej, którego dokonały Polska Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego i jej czeski odpowiednik - Narodowa Rada Ziemi Śląskiej - nie został uznany przez rząd w Pradze. W styczniu 1919r. wojsko czeskie niespodziewanym atakiem zajęło znaczną część obszaru polskiego, m.in. Cieszyn. Samoobrona ludności polskiej zatrzymała atak Czechów. Wówczas sprawą południowej granicy zajęły się mocarstwa Ententy sprzyjające rządowi w Pradze. W lipcu 1920r., gdy Polacy bronili swej niepodległości przed bolszewikami zwycięskie mocarstwa przyznały Czechosłowacji większą część Śląska Cieszyńskiego oraz Spisza i Orawy. Granica podzieliła Cieszyn, a na bogatym w surowce i przemysł Zaolziu pozostało, już poza granicami Polski, 100tys. Polaków.
Istotne znaczenie dla kształtu granic Polski miały postanowienia traktatu wersalskiego. Zachodnia granica Drugiej Rzeczypospolitej obejmowała wywalczoną czynem zbrojnym Wielkopolskę oraz Pomorze Gdańskie, jednak bez Gdańska, który ogłoszono Wolnym Miastem.
Los innych ziem polskich - Górnego Śląska, Warmii i Mazur - miał zależeć od wyników planowanych tu plebiscytów. Wciąż nie rozwiązany był również problem wschodniej granicy Polski. Podpisany 28 czerwca 1919r. traktat wersalski, choć nie spełniał oczekiwań Polaków co do zasięgu granic, miał jednak ogromne znaczenie: uznawał prawnie istnienie niepodległego państwa polskiego na mapie Europy.
Rozczarowana decyzja traktatu wersalskiego ludność polska, która na Górnym Śląsku stanowiła większość (60 procent), zdecydowała się - wzorem Wielkopolski - na zbrojny protest, manifestując w ten sposób swoją wolę przynależności do odrodzonej Polski. W nocy 16 na 17 sierpnia 1919r. wybuchło pierwsze powstanie śląskie, jednak po tygodniu walk upadło. Niemcy bowiem dysponowali znaczną przewagą wojskową. Na Śląsku, pod nadzorem międzynarodowej komisji oddziałów wojskowych Ententy, rozpoczęły się przygotowania do plebiscytu.
W lecie 1920r. polskie niepowodzenia w toczącej się wojnie z Rosją Radziecką zachęciły Niemców do agresywnych wystąpień przeciwko Polakom. W tej sytuacji pod hasłem samoobrony, w rocznicę pierwszego, wybuchło 19 sierpnia 1920r. drugie powstanie śląskie. Jego siła i zasięg zaskoczyły Niemców i państwa Ententy. Powstańcy opanowali większą część obszaru plebiscytowego Śląska, wymuszając na międzynarodowej komisji skuteczniejszą ochronę ludności polskiej. Dotychczasową policję niemiecką zastąpiła polsko-niemiecka policja plebiscytowa. Rząd polski uzyskał też prawo mianowania swojego Komisarza Plebiscytowego, którym został Wojciech Korfanty.
20 marca 1921r. odbył się na Górnym Śląsku plebiscyt. Za przynależnością Śląska do Polski opowiedział się koło 480 tysięcy osób, a za przyłączeniem do Niemiec około 700 tysięcy. Do plebiscytu dopuszczono ludzi urodzonych na Śląsku, bez względu na ich aktualne miejsce zamieszkania. Strona niemiecka wykorzystała tę okoliczność, sprowadzając swoich obywateli z innych regionów Rzeszy i zyskała w ten sposób około 180 tysięcy dodatkowych głosów. Niemcy, powołując się na wyniki plebiscytu, wspierani przez Wielką Brytanię, domagali się całego Śląska. Polacy żądali podziału proporcjonalnego do wyników głosowania. Obawa, że Polska zostanie pozbawiona całego Górnego Okręgu Przemysłowego pchnęła ludność polską do kolejnej walki.
W nocy z 2 na 3 maja 1921r. wybuchło trzecie powstanie śląska, na którego czele, jako powstańczy dyktator, stanął Wojciech Korfanty. Powstańcy zdobyli niemal, jako Górny Śląsk i zdołali go utrzymać, mimo coraz silniejszego przeciwdziałania Niemców. Po dwóch miesiącach ciężkich walk państwa Ententy doprowadziły do rozejmu i podziału Górnego Śląska, w wyniku którego Polska otrzymała mniejszą, lecz najbardziej uprzemysłowioną cześć tego regionu z Katowicami, Chorzowem i Tarnowskimi Górami.
Na Warmii i Mazurach plebiscyt odbył się w lipcu 1920r., a więc w momencie najbardziej dramatycznych walk, które Polska toczyła z bolszewikami w obronie swej niepodległości. Polacy nie byli tu ani tak liczni, ani tak dobrze zorganizowani jak w Wielkopolsce i na Śląsku. W wyniku plebiscytu w granicach Rzeczypospolitej znalazło się jedynie kilka gmin Mazur i Powiśla.
W dniu zawieszenia broni na zachodnim froncie pierwszej wojny światowej rozległe obszary między Zatoką Fińską a Morzem Czarnym znajdowały się wciąż pod kontrolą armii niemieckiej. Ale już pod koniec 1918r. rozpoczęła się jej ewakuacja z terenów Białorusi, Ukrainy, Litwy. Dla młodego państwa polskiego sytuacja stawała się groźna. Po objęciu władzy bolszewicy rozpoczęli realizację swego głównego celu: rozszerzenia rewolucji na Zachód, na obszar Niemiec i innych krajów europejskich. Głoszone przez bolszewików hasło, że każdy naród ma prawo do samostanowienia o sobie, po ich zwycięstwie, zostało zastąpione hasłem mówiącym, że interes socjalizmu stoi znacznie wyżej od zasady samostanowienia narodów. W myśl tego hasła, za ewakuującym się wojskiem niemieckim szły na zachód oddziały Armii Czerwonej i narzucały podbijanym narodom rewolucyjne rządy. Teraz na ich drodze znalazła się Polska - zapora bolszewickiego marszu na zachód Europy.
Przywódcy dwóch głównych obozów politycznych - Piłsudski i Dmowski - zajmowali odmienne stanowisko w sprawie wschodnich granic Polski, które u zarania niepodległości nie były jeszcze ustalone. Piłsudski dostrzegał silne dążenie niepodległościowe Litwinów, Ukraińców i Białorusinów oraz niebezpieczeństwo, które zagrażała tym narodom - podobnie jak Polakom - ze strony Rosji Radzieckiej. Opowiadał się więc za niepodległością tych państw, ale jednocześnie za ich ścisłym, sojuszniczym związkiem z Polską, który miałby charakter federacji. Dlatego mówimy, że Piłsudski był zwolennikiem idei federacyjnej.
Dmowski opowiadał się za włączeniem do Polski tych ziem ukraińskich, białoruskich i litewskich, na których Polacy stanowili znaczny odsetek ludności i wywierali decydujący wpływ na ich życie gospodarcze i kulturalne. Program włączenia czyli inkorporacji części ziem wschodnich do Polski nazywamy programem inkorporacji.
Aby uprzedzić bolszewicki marsz na Polskę, Piłsudski, jako Naczelnik Państwa a zarazem Wódz Naczelny, podjął w kwietniu 1919r. działania wojenne przeciwko Armii Czerwonej, które uwolniły Wilno i Wileńszczyznę od władzy bolszewickiej.
W kwietniu 1920r. Polacy, pragnąc zachować inicjatywę w tej nie wypowiedzianej, lecz już trwającej wojnie polsko-bolszewickiej, rozpoczęli ofensywę w kierunku Kijowa. Jej celem politycznym było wyzwolenie z rąk bolszewickich wschodniej Ukrainy. W walce tej sojusznikiem Polski była Ukraińska Republika Ludowa na czele z atamanem Semenem Petlurą, który resztki swojej rozbitej przez bolszewików armii podporządkował polskiemu dowództwu. 7 maja 1920r. Polacy zajęli Kijów, który znów stał się siedzibą władz Ukraińskiej Republiki Ludowej. Nie zdołały one jednak zyskać poważniejszego wsparcia ludności ukraińskiej, nieufnej także wobec Polaków. Oddziały polskie pod dowództwem generała Edwarda Rydza-Śmigłego został zmuszony do opuszczenia Kijowa i, tocząc ciężkie walki z Armią Czerwoną, wycofania się na zachód. Pod koniec lipca 1920r. bolszewicy zdobyli Białystok. Tu, pod ich osłoną, powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który miał być przyszłym rządem Polskiej Republiki Radzieckiej. Na jego czele stanął Julian Marchlewski, a jednym z członków komitetu był Feliks-Dzierżyński.
Tymczasem Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy. Nad Polską zawisła groźba klęski. Wśród państw Ententy przeważała opinia, że Polska nie zdoła się obronić. Francja i Stany Zjednoczone zadeklarowały Polsce pomoc. Najmniej przychylna Polakom Wielka Brytania obiecywała jedynie swoje pośrednictwo w rokowaniach pokojowych z bolszewikami, pod warunkiem wycofania wojsk polskich na tzw. linię Curzona. Linia ta zaproponowała przez lorda Georgea Curzona, ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, odpowiadała w przybliżeniu wschodniej granicy Królestwa Polskiego, która opierała się na środkowym biegu Bugu.
Władze radzieckie odrzuciły jednak brytyjskie pośrednictwo pokojowe, stawiając Polsce wojennych, ograniczenia liczebności polskiej armii z miliona do około 50 tysięcy i przekazania Rosji Radzieckiej sprzętu zdemobilizowanych oddziałów. Społeczeństwo polskie odpowiedziało na te warunki gotowością do największych ofiar w obronie świeżo odzyskanej niepodległości. 1 lipca 1920r. Sejm powołał Radę Obrony Państwa, na której czele stanął Józef Piłsudki, a 24 lipca powstał nowy rząd koalicyjny z udziałem wszystkich głównych sił politycznych - Rząd Obrony Narodowej - z premierem Wincentym Witosem, przywódcą PSL "Piast". Rząd ten w sposób istotny przyczynił się do ocalenia państwa przed katastrofą. W odpowiedzi na apel Witosa, który zwrócił się z Odezwą do włościan o ratowanie zagrożonej polskiej państwowości, do wojska zgłosiło się wielu ochotników. W sierpniu 1920r. polskie siły zbrojne liczyły 900 tysięcy żołnierzy.
Decydujące starcie w wojnie polsko-bolszewickiej miało miejsce na przedpolach stolicy Polski w dniach od 13 do 15 sierpnia 1920r. i zostały nazwane bitwą warszawską. Wojska radzieckie dowodzone przez generała Michiła Tuchaczewskiego, pewne zwycięstwa, próbowały sforsować Wisłę na północ od Warszawy. Pod Nasielskiem, nad Wkrą, stawiły im opór oddziały polskie dowodzone przez generała Władysława Sikorskiego. Bezpośrednie boje w obronie stolicy toczyły się koło Radzymina. W tym rejonie, pod Ossowem, zginął - 13 sierpnia - okryty legendą kapelan wojskowy, ksiądz major Ignacy Skoróbka. Dwa dni później - 15 sierpnia - nastąpił przełomowy dzień bitwy obronnej o Warszawę, ogłoszony Świętem Żołnierza Polskiego i uroczyście obchodzony w Drugiej Rzeczypospolitej (święto to, zniesione w okresie PRL, zostało przywrócone w 1989r.).
Moment zaangażowania się Armii Czerwonej pod Warszawą, której dowództwo nie doceniło siły i determinacji polskiej obrony, został wykorzystany do przeprowadzenia kontruderzenia. 16 sierpnia oddziały polskie pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego uderzyły znad rzeki Wieprz w bok Armii Czerwonej, przerwały front i zagroziły okrążeniem jej głównych sił. Ten nieoczekiwany zwrot w działaniach wojennych, w wyniku którego Armia Czerwona została zmuszona do odwrotu, nazwano "cudem nad Wisłą" lub "cudem Wisły", a zwycięstwo odniesione przez polskich żołnierzy pod Warszawą przeszło do historii jako jedna z najważniejszych osiemnastu bitew decydujących o losach świata. Zwycięska walka o Warszawę przyczyniła się bowiem do zahamowania ekspansji rewolucji bolszewickiej na Zachodzie.
W cieniu bitwy warszawskiej pozostaje druga, nie mniej ważna, zwycięska bitwa armii polskiej nad Niemnem. Kończy ona militarne zmagania z najeźdźcą, w których Polska obroniła swoją niepodległość. Obie strony wyczerpane wojna postanowiły 18 października 1920r. wstrzymać działania wojenne.
Podpisany 18 marca 1921r. traktat pokojowy w Rydze zakończył wojnę polsko-bolszewicką. Stanowił on, że granica między Rzecząpospolitą Polską a Rosją Radziecką i Ukrainą będzie przebiegała na północ od miejscowości Dzisna nad Dźwiną niemal w linii prostej na południe koło Stołpców, Mikaszewicz, Korca, Ostroga, wzdłuż rzeki Zbrucz, aż do jej ujścia do Dniestru. Ponadto strona radziecka zobowiązała się do zwrotu zagrabionych Polsce w okresie zaborów dóbr kultury - dzieł sztuki, bogatych i niezwykle cennych zbiorów bibliotecznych, dokumentów archiwalnych, z także wywiezionych w czasie pierwszej wojny światowej urządzeń przemysłowych.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej toczyły się w Polsce jeszcze dwa inne konflikty terytorialne. W lipcu 1920r. mocarstwa Ententy przyznały Czechosłowacji większość Śląska Cieszyńskiego. W tym samym czasie na północnym wschodzie trwał polsko-litewski spór o Wilno które Litwini uznawali za swoją historyczną stolicę, choć wówczas większość mieszkańców tego miasta i Wileńszczyzny stanowili Polacy.
W 1919r. w kwietniu młodą, bo zaledwie od roku niepodległą, Litwę uratowała przed rewolucyjnymi rządami bolszewików wyprawa Józefa Piłsudskiego na Wileńszczyznę. Wysunięta wówczas przez stronę polską propozycja ponownego związku polsko-litewskiego, podobnie jak to miało miejsce przed rozbiorami została przez Litwinów odrzucona. W 1920r. Czerwonoarmiści ponownie zajęli Wilno i przekazali je Litwinom, świadomi faktu że po pokonaniu Polski, pod bolszewickim panowaniem znajdzie się także i cała Litwa. Polska jednak obroniła swoją niepodległość, a po wyparciu Armii Czerwonej z Litwy generał Lucjan Żeligowski, za wiedzą Józefa Piłsudskiego, 9 października 1920r. ponownie zajął Wilno, proklamując na Wileńszczyźnie państwo o nazwie Litwa Środkowa. W 1922r., decyzją Sejmu Wileńskiego, Litwa Środkowa została włączona do Polski. Wywołało to ostry sprzeciw władz litewskich, które do 1938r. nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Polską.
W ówczesnej Europie Druga Rzeczpospolita była państwem średniej wielkości i zajmowała szóste miejsce pod względem terytorium i liczby mieszkańców. Na obszarze 388 tys. km. kw. mieszkało w 1912r. około 27 mln obywateli, wśród których było ponad 30 procent mniejszości narodowych - Ukraińców, Żydów, Białorusinów, Niemców i innych.
Odrodzona Rzeczpospolita składała się z ziem, które ponad sto lat znajdowały się pod panowaniem trzech zaborów. Ludność raju wynosiła 27,2 miliona. W każdym z zaborów Polacy żyli jako obywatele obcych państw, w których obowiązywały odmienne prawa, systemy szkolne, także waluty oraz systemy miar i wag. Nawet zasady ruchu drogowego były odmienne- inne w zaborach pruskim i rosyjskim - inne w zaborach austriackim, gdzie podobnie jak w Wielkiej Brytanii- obowiązywał ruch lewostronny. Poszczególne narodowości liczyły: Ukraińcy 14,3 %, Żydzi 7,8 %, Białorusini 3,9%, Niemcy 3,9%. Polacy stanowili 69,2 % wszystkich mieszkańców.
Osoba, która nie posiadała obywatelstwa innego państwa, nabywała obywatelstwo polskie z samego faktu urodzenia się na terytorium Polski. Nie można było posiadać podwójnego obywatelstwa, a mieszkańcy określonych obszarów posiadali prawo opcji, czyli wyboru obywatelstwa.
Znaczne różnice występowały w poziomie życia i rozwoju poszczególnych ziem. Śląsk należał do najbardziej uprzemysłowionych regionów Europy, Wielkopolska miała dobrze rozwinięte rolnictwo i przemysł przetwórczy, na Kresach Wschodnich zaś prawie w ogóle nie było większego przemysłu, a rolnictwo było mało wydajne. Podobnie było w Galicji. Ziemie Królestwa Polskiego, które były pod względem ekonomicznym najbardziej rozwiniętą częścią imperium rosyjskiego, uległy ogromnym zniszczeniom w czasie pierwszej wojny światowej, wymagały zatem poważnych nakładów finansowych na odbudowę potencjału gospodarczego.
Ogromne potrzeby związane z odbudową zniszczonej wojnami gospodarki kraju spowodowały znaczne zwiększenie wydatków finansowych. Skarb państwa był pusty, co zmusiło rząd do drukowania coraz większej ilości pieniędzy. Polska marka, odziedziczona po niemieckiej okupacji, błyskawicznie traciła na wartości. Narastało zjawisko inflacji. Jeszcze pod koniec 1918r. dolar równał się wartości 8 marek polskich, ale już w 1924r. kosztował aż 10 milionów marek. 19 grudnia 1923r. premierem nowego rządu, a jednocześnie ministrem skarbu został Władysław Grabowski, który w krótkim okresie swoich rządów ( 13 listopad 1925 r.) przeprowadził reformę systemu skarbowo- walutowego państwa. Na jego wniosek Sejm uchwalił specjalny podatek majątkowy nałożony głównie na ludzi bogatych. Już w kwietniu 1924 r. bezwartościową markę zastąpiono złotym polskim, którego stałą wartość gwarantowały zdeponowane w Banku Polskim zapasy złota i obcych walut. Polska w krótkim czasie otrzymała stabilną walutę, której kurs utrzymywał się na ogół na poziomie ceny ponad 5 złotych za ówczesnego dolara. Sprzyjało to inwestycjom gospodarczym i było zachętą dla obywateli do gromadzenia własnych oszczędności.
Mimo ogromnych zniszczeń i trudności gospodarka polska stopniowo się rozwijała. Odbudowano wiele fabryk i zakładów pracy, wybudowano wiele nowych dróg, torów kolejowych i mostów. Inwestycje te ułatwiły transport i komunikację między poszczególnymi dzielnicami państwa. Jedynym z największych osiągnięć tamtych czasów była budowa miasta i portu w Gdyni - małej wówczas rybackiej wioski. Na przyznanym Polsce na mocy traktatu wersalskiego niewielkim, bo liczącym zaledwie 140 km wybrzeżu Bałtyku nie było portu. Druga Rzeczpospolita miała wprawdzie zagwarantowane umową traktatową prawo do swobodnego korzystania z portu gdańskiego, ale niejednokrotnie było to bardzo trudne, gdyż władze Wolnego Miasta Gdańska, ulegając wpływom niemieckim, piętrzyły trudności.
Odrodzona rzeczpospolita była krajem rolniczym. Na wsi mieszkało 75% obywateli, utrzymujących się nierzadko całymi rodzinami z uprawy niemieckich skrawków ziemi lub pracy najemnej w folwarkach. W lipcu 1919 r., pod naciskiem chłopskiej, Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o zasadach reformy rolnej. Określono w niej górną granicę posiadania ziemi od 60 do 180 ha (wyjątkowo 400 ha na Kresach Wschodnich). Reformy jednak nie zrealizowano. Powrócono do niej w lipcu 1920., gdy sprawa najwyższej wagi stała się potrzeba pozyskania wsi dla obrony zagrożonej przez Armię Czerwoną niepodległości Rzeczypospolitej. Reforma umożliwiła tylko części chłopów uzyskanie ziemi, gdyż jej dalsze wykonanie utknęło na pewien czas w martwym punkcie. W grudniu 1925r. Sejm uchwalił Ustawę o wykonaniu reformy rolnej, według której parcelacji miały podlegać majątki powyżej 180ha (na Kresach ponad 300ha), a w wypadku majątków uprzemysłowionych ponad 700ha. Właściciele ziemscy mieli otrzymać odszkodowanie równe wysokości ceny rynkowej ziemi, które chłopi mieli spłacać w ratach. Reforma rolna jednak tylko częściowo rozwiązywała problem głodu ziemi na wsi.
BIBLIOGRAFIA:
J. Tazbir: Zarys Historii Polski, PIW, Warszawa 1980.
W. Roszkowski: Historia Polski 1914-1994, PWN, Warszawa 1995.
J. Buszko: Historia Polski 1864-1948, PWN, Warszawa 1980.
M. Chmaj, W. Sokół, J. Wrona: Historia …, Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2003.
J. Pajewski: Historia powszechna 1871-1918, PWN, Warszawa 2002
Internet
Przemysław Nowak