przyniósł odbudowę państwa polskiego, którego istnienie przerwał III rozbiór Polski w 1795 r. Formowanie terytorium państwa polskiego rozpoczęte pod koniec 1918 r. trwało do 1922 r. i w takim kształcie przetrwało do wybuchu II wojny światowej.

Sąsiedzi Polski [edytuj]

Niemcy nie zgadzali się z postanowieniami wersalskimi, uważając je za niesprawiedliwe. Podobnie Rosja radziecka nie pogodziła się z porażką w wojnie z Polską, która przeszkodziła jej w marszu na Zachód. Oba te państwa traktowały Polskę jako twór przejściowy, szkodzący interesom ich państw. Nie mogło być więc mowy o odnowieniu stosunków z największymi sąsiadami jeśli ci w ogóle nie akceptowali bytu niepodległego państwa polskiego. Ponad to Niemcy chciały odebrać Polsce wiele terenów na zachodzie, a Rosjanie na wschodzie. Wbrew też wcześniejszym zamierzeniom nie udało się zbudować przyjaznych relacji z Ukraińcami, Białorusinami i Litwinami. Postanowienia traktatu ryskiego i następne w sprawie Litwy spowodowały wejście w większym jeszcze stopniu na drogę konfliktu z tą ludnością.

Budowa sojuszy [edytuj]

Spośród mocarstw Zachodnich najlepsze stosunki łączyły Polskę z Francją, która bojąc się odbudowy potęgi Niemiec szukała sojuszników we wschodnio-centralnej części Europy. W lutym 1921 r. w Paryżu doszło do podpisania polsko-francuskiej deklaracji o przyjaźni i układu politycznego wraz z konwencją wojskową, zgodnie z którą państwa zobowiązywały się do udzielenia pomocy w razie napaści Niemiec na którąś ze stron. Polska szukała też sprzymierzeńców w Europie Środkowo-Wschodniej. Jednak tylko Rumunia jako jedyne państwo na tym obszarze chętnie współpracowała z Polską i podpisała w marcu 1921 r. pakt o wzajemnej pomocy przeciw bolszewickiej Rosji (sojusz polsko-rumuński).

Porozumienie Rosji i Niemiec [edytuj]

Niezadowolenie Niemiec i Rosji Radzieckiej z porządku wersalskiego skłoniło oba państwa do współpracy. 16 kwietnia 1922 r. zawarły w Rapallo układ o współpracy, także militarnej. Przyczyniło się to do poczucia zagrożenia, które pogłębiło się gdy w Locarno 16 października 1925 podpisano układ gwarantujący granice Francji i Belgii z Niemcami. Polska takich gwarancji nie otrzymała. Nawiązywała się również dalsza współpraca Związku Radzieckiego z Niemcami, które 16 kwietnia 1926 zawarły układ o neutralności i nieagresji. Polska nie łudziła się co do intencji obu mocarstw, nie widziała jednak sposobu na trwałe rozwiązanie problemu. Faktu tego nie zmieniło nawet podpisanie 27 sierpnia 1928 w Paryżu tzw. paktu Brianda-Kellogga, formułującego zasadę wyrzekania się rozstrzygania problemów międzynarodowych na drodze wojny, którego sygnatariuszami byli również Niemcy i Związek Radziecki.

Polska polityka zagraniczna w latach 30. [edytuj]

W latach 30. Polska zwarła traktaty regulujące jej stosunki z obydwoma największymi sąsiadami, lecz miały one dla tych państw znaczenie jedynie taktyczne. 25 lipca 1932 został podpisany polsko-rosyjski pakt o nieagresji, który 5 maja 1934 przedłużono na kolejne dziesięć lat. W 1933 r. kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler. Zależało mu, aby opinia międzynarodowa była przekonana o jego pokojowych zamiarach. Chciał również osłabić sojusz Polski i Francji. Doszło do podpisania 26 stycznia 1934 deklaracji o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach między Polską a Niemcami. Jednak jak się okazało zamierzeniem Hitlera było wciągnięcie Polski w strefę swych wpływów.

Droga do II wojny światowej [edytuj]

Wraz ze wzrostem potęgi Niemiec rosło zagrożenie Polski. W 1935 r. Niemcy zawarły umowę z Wielką Brytanią, która zezwalała Niemcom na znaczną rozbudowę marynarki wojennej. W 1938 roku na mocy układu w Monachium przyznano im Sudety, które do tej pory należały do Czechosłowacji. Układ monachijski przewidywał też zwołanie konferencji w sprawie rozstrzygnięcia granicznych kwestii spornych Polski i Czechosłowacji. Nie czekając jednak na pośrednictwo mocarstw 2 października 1938 wojska polskie zajęły obszar Zaolzia, przez co w przyszłości obarczono Polskę zarzutem współpracy z Niemcami w dziele rozbioru Czechosłowacji. W październiku 1938 niemiecki minister spraw zagranicznych Joachim Ribbentrop złożył Polsce propozycję zawarcia paktu o nieagresji na 25 lat w zamian za zgodę polskiego rządu na włączenie Gdańska do Rzeszy i budowę eksterytorialnej drogi i linii kolejowej przez polskie Pomorze, pomiędzy Niemcami a Prusami Wschodnimi. Propozycje te Polska odrzuciła. Pogorszenie stosunków Polski z Rzeszą zmusiło Polskę do poszukiwania pomocy, by w razie napaści niemieckiej nie pozostała osamotniona. Niejako w odpowiedzi premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain ogłosił w brytyjskim parlamencie w marcu 1939 jednostronne gwarancje wobec Polski. 6 kwietnia 1939 w Londynie opublikowano komunikat o zobowiązaniach wzajemnej pomocy w wypadku zagrożenia niepodległości Polski czy Wielkiej Brytanii. W kilka dni później rząd francuski potwierdził swe zobowiązania sojusznicze wobec Polski. Łudząc się jeszcze co do zamiarów Związku Radzieckiego, mocarstwa Zachodnie szukały z nim porozumienia. Prowadzone w Moskwie w sierpniu 1939 r. rozmowy zostały niespodziewanie przerwane przez stronę rosyjską. Zaproszono natomiast do Moskwy ministra spraw zagranicznych III Rzeszy i 23 sierpnia podpisano niemiecko-radziecki pakt o nieagresji, który zawierał tajny protokół zawierający plany podziału stref wpływów w Europie Środkowowschodniej. Według niego Polska miała przestać istnieć jako suwerenne państwo i zostać rozdzielona pomiędzy Niemcy a Związek Radziecki. 25 sierpnia zawarto w Londynie polsko-brytyjski układ sojuszniczy, w którym Brytyjczycy zobowiązywali się do udzielenia Polsce w przypadku napaści natychmiastową pomoc wojskową. Dzień ten wyznaczył też Hitler jako datę uderzenia na Polskę, ale dowiedziawszy się o porozumieniach w Londynie akcję odwołał. Zaplanował, że napaść na Polskę nastąpi 1 września o 4.40.

I wojna światowa i odzyskanie niepodległości

W wyniku I wojny światowej (1914-1918) Polska odzyskała niepodległość. Stało się to możliwe wobec klęski państw centralnych (Niemiec i Austrii) oraz wycofania się z wojny Rosji Radzieckiej, która zawarła separatystyczny układ z Niemcami (marzec 1918), pozbawiając się możliwości udziału w
. Wydana przez II Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (1917) Deklaracja praw narodów Rosji i Dekret Komisarzy Ludowych (1918) nie miały wpływu na odbudowę polskiej państwowości.

Za datę odzyskania niepodległości uważa się 11 listopada 1918, dzień przekazania J. Piłsudskiemu przez
naczelnego dowództwa nad wojskiem polskim i powierzenia mu misji utworzenia rządu po rozwiązaniu się Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej w Lublinie.

Granice państwa polskiego ukształtowały się w wyniku
(1919-1921),
(1918-1919), walk z Ukraińcami w Galicji Wschodniej, wyprawy wileńskiej generała
(1920) i

(1919-1920). O przebiegu granic na zachodzie i północy zdecydowały
(1920-1921) przeprowadzone pod nadzorem
. Granicę z
ustalono arbitralną decyzją wielkich mocarstw. Granica wschodnia została wynegocjowana w trakcie rozmów pokojowych w Rydze (
).

Obszar odrodzonego państwa polskiego obejmował 388 390 km². Polska graniczyła z Niemcami i Rosją oraz Czechosłowacją,
,
, Litwą i
. Utworzono 17 województw zamieszkanych przez 27 mln obywateli.

U progu swej niepodległości Polska stanęła w obliczu ogromu zadań wiążących się z odbudową ekonomiki i zapewnieniem bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa. Od lutego 1919 obowiązywała tzw. mała konstytucja, w marcu 1921 sejm uchwalił
, opracowaną przez rząd
, która określała Polskę jako republikę parlamentarną.

Odbudowa państwa polskiego prowadzona była w warunkach ostrej walki politycznej, dochodziło do skrajności, np. zabójstwa prezydenta
(1922), wypadków krakowskich (1923), starć w Borysławiu i Tarnowie. Napięta sytuacja wymuszała częstą zmianę gabinetów rządowych i nie pozwalała na pełną realizację programów gospodarczo-społecznych. Sytuacja taka ułatwiła J. Piłsudskiemu podjęcie decyzji o
(1926) i zapewniła jego zwolennikom uzyskanie przewagi w wyborach do sejmu w 1930.

Obóz
doprowadził w kwietniu 1935 do uchwalenia
, dającej przewagę prezydentowi nad rządem i parlamentem. Obserwowana od 1935 na całym świecie poprawa koniunktury gospodarczej i budowa
(COP, 1936-1939) doprowadziły do korzystnych zmian gospodarczo-społecznych.

Produkcja przemysłowa wzrosła o 50%, zwiększyła się liczba zatrudnionych poza rolnictwem, wzrosły dochody ludności, poszerzył się rynek wewnętrzny. Nastąpiło pewne ożywienie w rolnictwie, związane ze wzrostem popytu i cen na artykuły rolno-spożywcze.

W okresie międzywojennym Polska zrealizowała ważne zadania społeczne i gospodarcze, wśród których wymienić należy: przeprowadzenie reformy rolnej, reformy walutowej (
), ujednolicenie administracji, budowę portu w Gdyni i COP, rozwój infrastruktury komunikacyjnej, organizację systemu ubezpieczeń społecznych, wprowadzenie jednolitego ustawodawstwa pracy.




Nie udało się jednak zbudować systemu bezpieczeństwa narodowego. Gwarantem polskiej suwerenności nie mogła być Liga Narodów, z której w 1934 wystąpiły Niemcy, a w 1939 Związek Radziecki, najwięksi potencjalni wrogowie, niezadowoleni z systemu wersalskiego i przebiegu granic z Polską.

Bezpieczeństwo zewnętrzne państwa opierało się na dwustronnym sojuszu wojskowym polsko-francuskim (1921) oraz działaniach zmierzających do torpedowania porozumienia niemiecko-radzieckiego. Innymi działaniami zmierzającymi do budowania bezpieczeństwa Polski było podpisanie paktu o nieagresji z Rosją (1932) i deklaracji o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach z Niemcami (1934). Podpisanie tej deklaracji przez Polskę nie oznaczało przejścia na pozycje niemieckie, lecz dążenie do zdobycia czasu potrzebnego do przeciągnięcia na swoją stronę państw zachodnich i przygotowania się na niemiecką agresję.

II wojna światowa

W marcu 1939 Anglia udzieliła Polsce jednostronnych gwarancji na wypadek wojny, w maju tegoż roku prowadzone były rozmowy wojskowe polsko-francuskie i polsko-brytyjskie w celu ustalenia wzajemnej pomocy militarnej na wypadek agresji niemieckiej.




Brak możliwości pomocy ze strony Anglii oraz nierozpoczęcie walk przez Francuzów skazało Polskę na samotną walkę z potężnymi sąsiadami we wrześniu 1939 i kolejny jej rozbiór. Część terytorium państwa znalazła się pod okupacją niemiecką, część pod okupacją radziecką, odpowiednio do ustaleń zawartych w protokole dodatkowym do
.




Po ataku Niemiec na
całość ziem polskich znalazła się pod okupacją niemiecką.







Rząd polski na emigracji tworzył
, które brały udział w walkach na kontynencie europejskim i w Afryce (
,
,
,
,
,
,
).










Wraz z Armią Czerwoną walczyła także
dowodzona przez generała
oraz sformowana później 2 Armia.




W kraju od pierwszych dni okupacji powstał silny ruch partyzancki prowadzący walkę z okupantem. Początkowo poprawne stosunki dyplomatyczne rządu polskiego z ZSRR uległy gwałtownemu pogorszeniu po ewakuacji Armii Polskiej z ZSRR (1942) i zostały zerwane w związku z odkryciem w kwietniu 1943 mogił polskich oficerów w
.

Rozbicie polskiej sceny politycznej na orientację prozachodnią i proradziecką znalazło swój wyraz także w podziale podziemia zbrojnego na uznające rząd polski na emigracji oraz podziemie komunistyczne popierane przez ZSRR i
.




Przed wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie przedwrześniowej Polski
podjęła działania zbrojne w ramach akcji
, w celu przejęcia przez podziemie związane z rządem na emigracji inicjatywy politycznej. Od 1 sierpnia do 2 października walczyła podczas
. Walczących z Niemcami w ramach akcji Burza żołnierzy AK spotykały represje ze strony radzieckiej.

Centralne władze Polski Podziemnej dostrzegały beznadziejność walki zbrojnej z wkraczającą Armią Czerwoną, jednakże terror stosowany przez
(UB), Milicję Obywatelską (MO) i Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) zmuszał do zbrojnych wystąpień w obronie własnej. Walkę zbrojną prowadziły zarówno oddziały
(NZS), jak i niektóre oddziały AK.

Polska po roku 1945

W czerwcu 1945 na podstawie porozumień Wielkiej Trójki zawartych w Jałcie (
) powstał
(TRJN) z udziałem
, kierowany przez
z PPS. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone cofnęły swe uznanie dla rządu polskiego na emigracji i zabezpieczyły interesy TRJN w swoich państwach.

Decyzje w sprawie polskiej zostały podtrzymane na
(17 lipca-2 sierpnia 1945). W wyniku wojny Polska straciła 20% swego przedwojennego terytorium, 7600 tys. obywateli (w tym ok. 3 mln Żydów) zamordowanych przez okupantów niemieckich i radzieckich.

Zmiany terytorialne doprowadziły do wielkiej migracji ludności z Polski centralnej i Kresów na ziemie zachodnie. Ogromne rzesze ludności powracały z robót przymusowych na terenie Niemiec, z emigracji z innych krajów zachodnich.

W kraju trwała walka o władzę, w której zwyciężyli komuniści wspierani przez ZSRR. Po sfałszowanym referendum ludowym (1946) i "demokratycznych" wyborach (1947) przejęli pełnię władzy. Przywódca opozycji S. Mikołajczyk ratował się potajemną ucieczką na Zachód.

Ogłoszona w 1945 amnestia doprowadziła do ujawnienia się 45 tys. osób związanych z podziemiem okupacyjnym, przeważnie członków
,
,
i wojskowych oddziałów AK.

Wzmogły się represje w stosunku do osób pozostających w podziemiu i tych, które skorzystały z amnestii.
(PPR) dążąc do rozbudowy swej bazy politycznej doprowadziła w grudniu 1948 do zjednoczenia z PPS i utworzenia
(PZPR), która podjęła się budowy państwa demokracji ludowej wg wskazań radzieckich.

Wszelkie "nowatorstwa" w działalności partyjnej były tępione, o czym przekonał się w 1948
, poszukujący "polskiej drogi do socjalizmu". Nie popełnił tego błędu
, w latach 1947-1952 prezydent, od 1952 do 1954 premier i od 1954 sekretarz generalny PZPR, trzymający się ściśle wyznaczonych przez Moskwę granic swobody w kierowaniu państwem.




Wyrazem zależności Polski od ZSRR było uchwalenie przez Sejm Ustawodawczy Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (22 lipca 1952) zatwierdzonej wcześniej przez
. Przeprowadzone na jej podstawie w październiku tegoż roku wybory do sejmu przyniosły druzgocące zwycięstwo kandydatom z jedynej listy Frontu Narodowego przy frekwencji 99,8% uprawnionych.

Powojennej Polsce narzucono system totalitarny, komunistyczną zasadę wodzostwa realizowaną przez sekretarzy partyjnych we wszystkich dziedzinach życia i na każdym szczeblu hierarchii społecznej. Trwała bezpardonowa walka z opozycją antykomunistyczną i prawicowymi odchyleniami w partii.

W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego powołano Komisję Specjalną, później tzw. X Departament, z zadaniem zwalczania najmniejszych prób zmian w polityce wewnętrznej. Po sfingowanych procesach wiele osób trafiało do więzienia bądź otrzymywało wyroki śmierci.

Nie przyniosła zmian w metodach sprawowania władzy ani śmierć Stalina (1953), ani II Zjazd PZPR (1954), dyskutujący nad zwiększaniem kolegialności w podejmowaniu decyzji partyjnych, ani nagła śmierć Bieruta w Moskwie (1956). Partia toczyła swą walkę o wpływy w narodzie poprzez tworzenie komunistycznych organizacji młodzieżowych, m.in.
(ZMP), do których musiał należeć każdy uczący się bądź pracujący młody człowiek. W 1955 liczba członków ZMP przekroczyła 2 mln osób.

Partia wytyczała kierunek rozwoju sztuki, w której zapanował realizm socjalistyczny. Szkoły wszystkich poziomów przygotowywały dzieci i młodzież do przyszłych zadań budowy komunizmu. Wywierano naciski na hierarchię kościelną, żądając potwierdzenia lojalności Kościoła wobec rządu i partii. Skazywano księży i biskupów wyrokami sądowymi na kary pozbawienia wolności, internowano prymasa Polski
(1953-1956).

Partia kierowała nie tylko przebudową ustroju społecznego, pod jej przewodnictwem realizowane były także zadania gospodarcze. Po nacjonalizacji podstawowych działów gospodarki narodowej, przeprowadzeniu reformy rolnej dość szybko dokonano likwidacji zniszczeń wojennych, wykorzystując ogromny zapał całego społeczeństwa.

Sukcesem zakończył się także 3-letni plan odbudowy (1947-1949). W latach 1950-1955 realizowano plan 6-letni, w wyniku którego Polska stała się krajem przemysłowo-rolniczym, ze wsi do miast przeszło 2 mln ludzi, liczba robotników wzrosła do ponad 4 mln.

Wskutek realizacji planu powstało 27 olbrzymich zakładów przemysłowych, m.in Huta im. Lenina, Huta Warszawa, fabryki samochodów na Żeraniu i w Lublinie, odbudowano ze zniszczeń Warszawę.

Październik 1956

Skierowanie niemal całości nakładów inwestycyjnych na rozbudowę przemysłu ciężkiego (zbrojeniowego), obciążenie gospodarstw rolnych wysokimi podatkami w pieniądzu i naturze, zmniejszenie obrotów w wymianie z zagranicą w związku z dążeniem do samowystarczalności gospodarki narodowej doprowadziły do wzrostu inflacji i napięć społecznych w 1955 i 1956.

W czerwcu 1956 doszło do manifestacji zorganizowanej przez robotników w Poznaniu (
), zakończonej walką uliczną z oddziałami wojska. Wg oficjalnych danych w czasie wypadków poznańskich zginęło 75 osób, rannych było 800 osób (źródła zachodnie podają liczbę 200 zabitych).




Równocześnie doszło do niepokojów w całym kraju zakończonych przełomem październikowym i dojściem do władzy wypuszczonego z więzienia W. Gomułki. Z objęciem władzy przez Gomułkę wiązała nadzieję polska klasa robotnicza i działacze PZPR, zwolennicy demokracji wewnątrzpartyjnej.

Pierwsze miesiące sprawowania urzędu I sekretarza wskazywały na spełnienie się tych nadziei. Osłabło uzależnienie Polski od ZSRR, zmniejszono nieograniczoną władzę UB i MO, zwolniono z więzień szereg więźniów politycznych, zmniejszono cenzurę, poprawie uległy stosunki między państwem a Kościołem. Rozwiązano ZMP, ograniczoną wcześniej niezależność odzyskał
.

Przemiany październikowe nie oznaczały jednak zmian systemowych, co w niedługim czasie doprowadzić miało do ponownego wzrostu niepokojów i napięć społecznych. W polityce ekonomicznej usiłowano odejść od centralnego zarządzania gospodarką narodową, wprowadzając planowanie oddolne, system bodźców ekonomicznych.

Od połowy XIX w. systematycznie rozwijano system melioracji wodnych, co przyczyniło się do znaczącego powiększenia obszaru ziem uprawnych. Po klęsce Austrii w wojnie z Prusami w 1866 (
), na mocy ugody węgiersko-austriackiej z 1867, Węgry stały się częścią dualistycznego państwa
.Obie części monarchii prowadziły wspólnie politykę zagraniczną, obronną i finansową. W 2. połowie XIX w. wzmogły się konflikty wewnętrzne wywołane przymusową madziaryzacją ludności słowiańskiej.

Węgry jako niepodległe państwo

Po
i rozpadzie monarchii austro-węgierskiej (abdykacja
), 16 listopada 1918 proklamowano Republikę Węgierską. W marcu 1919, w rezultacie załamania się dotychczasowych struktur państwowych, prezydent republiki G. Károlyi oddał władzę komunistom pod przywództwem B. Kuna, powstała
, która upadła w sierpniu 1919, po wkroczeniu wojsk rumuńskich i czeskich do Budapesztu. 1920 Zgromadzenie Narodowe ogłosiło Węgry monarchią konstytucyjną i obrało regentem admirała
4 czerwca 1920 podpisano traktat w
, na mocy którego Węgry utraciły 73% dawnego obszaru na rzecz Rumunii, Jugosławii i Czechosłowacji. Powojenna polityka węgierska starała się doprowadzić do rewizji tego traktatu.

Sojusz z III Rzeszą

Po 1933 Węgry, podczas rządów premierów G. Gömbösa i K. Darányiego, stopniowo uzależniały się od hitlerowskich
. Dzięki ich poparciu premier B. Imrédy dokonał rewizji traktatu z Trianon - 2 listopada 1938 Węgry otrzymały południową część Słowacji oraz zachodnią część Rusi Podkarpackiej (
). W lutym 1939 przystąpiły do
, w marcu 1939 zajęły resztę Rusi Podkarpackiej, osiągając granicę z Polską. W 1941 wzięły udział w inwazji na ZSRR. Podczas
Węgry nie zgodziły się na przemarsz wojsk niemieckich, przyjęły także uchodźców z Polski. 1944-1945 zajęte przez
.

Komunistyczny reżim

20 stycznia 1945 węgierski rząd tymczasowy, z udziałem komunistów, podpisał zawieszenie broni. 1946-1953 kierowani przez M. Rákosiego komuniści zaprowadzili w kraju reżim wzorowany na stalinowskim. Przyjęto nową, opartą na radzieckiej, konstytucję (1949), znacjonalizowano przemysł, przeprowadzono kolektywizację rolnictwa, wszelkie formy opozycji były tłumione za pomocą terroru i represji przez służbę bezpieczeństwa. 1953-1955 stanowisko premiera po M. Rákosim przejął
, popierany przez radzieckiego premiera
.

Nowy premier podjął działania zmierzające do liberalizacji gospodarki. Po dymisji G.M. Malenkowa w 1955, także I. Nagy został usunięty ze stanowiska premiera. W lipcu 1956, w wyniku zmian politycznych w ZSRR po śmierci
(1953) i pod naciskiem samych Rosjan, pozbawiono władzy i wywieziono do ZSRR Rákosiego. Postawienie na czele partii jego następcę,
, skompromitowało węgierskich komunistów, którzy utracili resztki zaufania społecznego.

Węgierska rewolucja 1956

W październiku 1956 rozpoczęły się masowe demonstracje, którym początek dał pogrzeb ofiar sfingowanego procesu politycznego (tzw. proces Rajka). Manifestacje kontynuowano jako wyraz solidarności z polskimi wydarzeniami z października 1956 (tzw.
, dojście do władzy
), które powszechnie postrzegane były na Węgrzech jako zmiany o charakterze systemowym. 23 października demonstrantów zaatakowali funkcjonariusze służby bezpieczeństwa, co spowodowało wybuch
. Po stłumieniu rewolucji przez wojska radzieckie władzę objęła ponownie partia komunistyczna (od przełomu października i listopada 1956 jako Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza, WSPR), kierowana przez
.

Pierwsze demokratyczne wybory

Po 1960 rząd J. Kádára podjął liberalizację w sferze gospodarczej. Osiągnięcia gospodarcze Węgier stały się jednym z wzorców podjętej w latach 80. przez
tzw.
. 1988 powstało opozycyjne Węgierskie Forum Demokratyczne, domagające się zmian w ustroju politycznym i ekonomicznym. 1989, w wyniku rozmów opozycji, WSPR i organizacji społecznych (tzw. "trójkątny stół"), Węgry zostały przekształcone w państwo demokracji parlamentarnej, nastąpiła reorganizacja WSPR w Węgierską Partię Socjalistyczną. W pierwszych wolnych wyborach parlamentarnych 1990 zwyciężyło Węgierskie Forum Demokratyczne, w maju tegoż roku powołano rząd
(bez udziału socjalistów), kontynuujący zmiany polityczne i gospodarcze. W wyborach parlamentarnych w maju 1994 absolutną większość zdobyła Węgierska Partia Socjalistyczna, której przewodniczący, G. Horn, został wybrany na nowego premiera. W skład rządu obok socjalistów weszli liberałowie ze Związku Wolnych Demokratów. Nowy gabinet kontynuuje reformy zmierzające do wprowadzenia na Węgrzech zasad gospodarki rynkowej. 6 VII 1998 nowym premierem został V. Orban, przewodniczący węgierskiej centroprawicowej koalicji.

6 VI 2000 nowym prezydentem Węgier został Ferenc Madl.

2001 Węgry, jako jedno z dwóch, oprócz Islandii, państw w Europie nie poparły amerykańskiej wojny z terroryzmem. Natomiast 2003 władze udzieliły poparcia koalicji sojuszniczej w wojnie z Irakiem, jednak parlament nie wyraził zgody na udział żołnierzy węgierskich w działaniach zbrojnych. Przeprowadzone w tym samym roku referendum dotyczące przystąpienia kraju do
dało pozytywny wynik.

Ustrój polityczny:

Republika wielopartyjna z jednoizbowym parlamentem - Zgromadzeniem Narodowym (Orszaggyules) z 386 miejscami (czteroletnia kadencja). Głową państwa jest prezydent wybierany przez Parlament na pięcioletnią kadencję. Stanowisko premiera przypada zazwyczaj liderowi większości parlamentarnej

Horthy Nagybanya Miklos de (1868-1957), admirał floty
, regent Węgier w latach 1920-1944. Już od najmłodszych lat przygotowywany był do kariery wojskowej. W latach 1911-1913 był adiutantem cesarza
.

W okresie
walczył na Adriatyku, wykazując duże zdolności przywódcze. Po ogłoszeniu republiki komunistycznej przez Belę Kuna utworzył na terenie
tzw. armię narodową. Na jej czele pokonał komunistów i 16 XI 1919 w aureoli zwycięzcy wjechał do Budapesztu na białym koniu.

1 III 1920, parlament ogłosił Węgry monarchią a Horthyego regentem, dając mu w ten sposób prawną sankcję władzy. W 1921 de Horthy odmówił przekazania władzy królowi Karolowi, planując osadzenie na tronie dynastii Horthych (syna Istvana). W latach 1938-1940 udało mu się odzyskać część terytoriów węgierskich, zajmowanych dotychczas przez Czechosłowację i Rumunię (arbitraże wiedeńskie).

Po wybuchu
de Horthy, pod naciskiem Niemiec, wypowiedział wojnę
i wysłał węgierskie oddziały wojskowe na front wschodni. W październiku 1944, w obliczu klęski
, próbował zawrzeć pokój z zachodnimi aliantami. Spotkało się to z ostrą reakcją Niemiec - Horthy został uwięziony i musiał zrzec się władzy.

Zajęcie Węgier przez Armię Czerwoną uniemożliwiło powrót de Horthy'ego do władzy i spowodowało wejście tego kraju w orbitę wpływów sowieckich. Zmarł 9 II 1957 na wygnaniu w Portugalii.

Działalność Piłsudskiego w czasie I wojny światowej

Po wybuchu
ogłosił mobilizację oddziałów strzeleckich. Utworzona w Krakowie kompania kadrowa przekroczyła granicę z Królestwem w dniu 6 VIII 1914. Wobec braku poparcia ze strony mieszkańców zaboru rosyjskiego próba wzniecenia powstania nie powiodła się. Austriacy zażądali wcielenia strzelców do armii austriackiej.

Powstanie Legionów Polskich

W październiku 1914 polecił utworzenie na ziemiach zaboru rosyjskiego
(POW). W wyniku akcji dyplomatycznej posłów polskich w Wiedniu oraz działalności
(NKN) władze austriackie wyraziły zgodę na organizację
.

Objął dowództwo 1 Pułku Legionów, przemianowanego później na 1 Brygadę Legionów, która brała udział w szeregu bitew na froncie galicyjskim. We wrześniu 1916 - wobec braku zainteresowania sprawami Polski ze strony państw centralnych - podał się do dymisji. Po ogłoszeniu
mianowany szefem departamentu wojskowego Tymczasowej Rady Stanu (1916-1917).

Kryzys przysięgowy

Wobec nieuchronności klęski państw centralnych sprowokował tzw. kryzys przysięgowy, za co został osadzony przez Niemców w więzieniu magdeburskim w lipcu 1917.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości

Powrócił do Warszawy 10 XI 1918, w dniu 11 XI
przekazała mu władzę wojskową. Powołany w dniu 22 XI 1918 przez rząd J. Moraczewskiego (powstały 18 XI) na urząd
. W styczniu 1919 wybrany przez
na Naczelnika Państwa.

Wojna polsko - bolszewicka i federalistyczne plany Józefa Piłsudskiego

Dążąc do odbudowy państwa polskiego prowadził
1919-1920, zakończoną korzystnym dla Polski
(1921). W czasie wojny dał się poznać jako doskonały strateg, przygotowując plan i przeprowadzając udaną Bitwę Warszawską, która miała decydujące znaczenie dla wyniku wojny. W 1919 z jego inspiracji generał
zajął Wilno.

Nie zrealizował planów odbudowy
i
sprzymierzonych z Polską. W marcu 1920 mianowany marszałkiem, do grudnia 1922 piastował godność Naczelnika Państwa i Naczelnika Wojska Polskiego. Uchwalona w 1921
nie przewidywała tych stanowisk.

W grudniu 1922 zrezygnował z ubiegania się o prezydenturę. Pozostał na stanowisku ministra wojny i generalnego inspektora sił zbrojnych do czerwca 1923. Po zabójstwie prezydenta
i utworzeniu rządów
zrezygnował ze wszystkich stanowisk i wycofał się z życia politycznego.

Przewrót majowy

1926 po odrzuceniu przez prezydenta
propozycji utworzenia rządu z
jako premierem, dokonał zamachu wojskowego (
). Odrzucił proponowaną mu prezydenturę, w nowym rządzie formalnie sprawował funkcję ministra wojny i generalnego inspektora sił zbrojnych. W latach 1926-1928 i 1930 był dwukrotnie premierem.

Rządy sanacji

Pod hasłami zwalczania "sejmowładztwa" i "partyjniactwa" oraz "sanacji życia politycznego" zwalczał opozycję. Doprowadził m.in. do rozbicia
i
, co zapewniło zdecydowane zwycięstwo
w wyborach 1930. Opracowana pod wpływem zgrupowanych wokół niego sił politycznych
(1935) znacznie zwiększała uprawnienia prezydenta i rządu.

Dążył do stworzenia systemu bezpieczeństwa państwa poprzez zawarcie dwustronnych umów o nieagresji z
(1932) i Niemcami (1934). Szukał możliwości zawarcia trwałych sojuszy z Francją i Anglią. 1932 z uwagi na pogarszający się stan zdrowia prowadzenie polityki zagranicznej powierzył
, sprawy krajowe
. Pochowany został w krypcie zasłużonych na
.

Po śmierci Piłsudskiego na czele obozu sanacji stanął jego najbliższy, długoletni przyjaciel i współpracownik,
. Autor Pism zbiorowych (1937).

1

---