Odbudowa państwa polskiego po 1918 roku
Wybuch I wojny światowej w której udział wzięły 33 państwa z całego świata, która pochłonęła ponad 10 mln istnień ludzkich i z kolejnych 20 mln uczyniła inwalidów wojennych, sprawiła że ożywił się nacjonalizm polski. Społeczeństwo polskie nie widziało zagrożeń związanych z I wojną światową, widziało szanse odzyskanie niepodległość po 119 latach rządów znienawidzonych zaborców! Wielka wojna, jak nazwano I wojnę światową, sprawiła, że trzy państwa zaborcze stanęły w walce przeciwko sobie. Rosja po stronie państw Ententy, Niemcy i Austro-Węgry po stronie państw Centralnych. Taka sytuacja mogła się już nie powtórzyć i Polacy zdawali sobie z tego sprawę.
Na arenie międzynarodowej sprawa niepodległości polskiej była poruszana już w trakcie I wojny światowej. Zauważalną zmianę w nastawieniu mocarstw zachodnich do sprawy polskiej odnotowano w 1917 roku. Było to efektem trzech czynników:
- ogłoszenia Aktu 5 listopada przez cesarzy Niemiec i Austrii, który umiędzynarodowił sprawę polską,
- orędzia prezydenta Stanów Zjednoczonych Wodorowa Willsona do Senatu z 22 stycznia 1917r., gdzie mowa była o zjednoczonej, samodzielnej i niepodległej Polsce
- dokonania się rewolucji lutowej i październikowej w Rosji, łącznie z towarzyszącymi tym wydarzeniom oświadczeniami i deklaracjami w kwestii polskiej.
Państwa zachodnie już pod koniec I wojny światowej w pełni aprobowały restytucję Polski. Można to wywnioskować między innymi z:
- przemówienia ministra spraw zagranicznych Francji, Stéphena Pichona w Izbie Deputowanych z 27 grudnia 1917r. W którym stwierdza on „chcemy Polski jednej, niepodległej, z wszelkimi gwarancjami swobodnego rozwoju politycznego, gospodarczego, militarnego, jakie stąd mogą wyniknąć”
- mowy premiera brytyjskiego Davida Lloyd George'a wygłoszonej 5 stycznia 1918r. do delegatów Trade Unison „niepodległa Polska obejmująca wszystkie rdzennie polskie żywioł, które zechcą wejść w jej skład, stanowi naglącą konieczność dla stabilizacji zachodniej Europy”1
- orędzia prezydenta Stanów Zjednoczonych Wodorowa Willsona z 8 stycznia 1918r., którego trzynasty punkt stwierdzał, że „Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie, które winno obejmować terytoria zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu należy zapewnić swobodny i bezpieczny dostęp do morza i którego niezawisłość polityczną, gospodarczą oraz integralność terytorialną należy zagwarantować paktem międzynarodowym”1
-uchwały premierów Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch z 3 czerwca 1918r., w której czytamy: „Utworzenie zjednoczonego i niepodległego państwa polskiego, z wolnym dostępem do morza, stanowi jeden z warunków i sprawiedliwego pokoju oraz panowania praw w Europie.”
W listopadzie 1918r. sytuacja na ziemiach polskich była bardzo skomplikowana. Rewolucja w Rosji, rozpad Austro-Węgier i załamanie potęgi Rzeszy Niemieckiej stworzyło dogodne warunki do odbudowy Polski. Powstała konieczność szybkiego wyłonienia przedstawicielstwa zdolnego do reprezentowania całego narodu, do powołania rządu posiadającego zaufanie i poparcie większości. Tymczasem społeczeństwo polskie było poważnie zróżnicowane i rozbite politycznie.
Powstawały Rady Delegatów Robotniczych z inicjatywy partii robotniczych tj. PPS-Lewica, SDKPiL, PPS, Ogólno-Żydowskiej Organizacji Robotniczej „Bund”, Poale-Syjonu, Narodowego Związku Robotniczego i innych. Różnice programowe i taktyczne osłabiały spójność i znaczenie rad. W poszczególnych rejonach robotnicy organizowali strajki, na wsiach domagano się podziału ziemi obszarniczej. Partie robotnicze wysuwały hasło przejęcia władzy przez masy robotnicze. Pozostałe ugrupowania polityczne dążące do niepodległej Polski, chciały ograniczyć rolę rad do spraw drugorzędnych. Przedstawiciele burżuazji miejskiej skupiali się głównie wokół Narodowej Demokracji, która nastawiała się na przejęcie władzy w porozumieniu ze zwycięskimi mocarstwami Ententy. Endecy działali we wszystkich zaborach. Przywódcy ich planowali odbudować państwo jednocząc wszystkie trzy zabory. Miała to być republika z dwuizbowym parlamentem. Endecja liczyła, że uznając Komitet Narodowy Polski państwa zwycięskiej Ententy spowodują odbudową państwa polskiego i przekażą władzę w ręce Romana Dmowskiego ich przywódcy.
W Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna z przywódcą PSL-„Piast” Wincentem Witosem na czele. PKL nie chciał się podporządkować Radzie Regencyjnej. 31 października PKL dokonała faktycznego przejęcia władzy w Krakowie i Galicji Zachodniej.
W tej sytuacji lewica niepodległościowa podjęła próbę przejęcia władzy. Rydz-Śmigły tworzy w Lublinie Komendę Wojsk Polskich, której podporządkowują się oddziały POW, byłych legionistów, dowborczyków itp.
Skład przyszłego rządy omówiono w dniu 2 XI 1918r. w Warszawie na poufnej konferencji w mieszkaniu przywódcy Stronnictwa Niezawisłości Narodowej Artura Śliwińskiego. Projekt referował Rydz-Śmigły. Do udziału w rządzie postanowiono zaprosić przedstawicieli PPS i ruch ludowego z Galicji, a na jego siedzibę wybrano Lublin.
7 listopada powstaje Tymczasowy rząd ludowy republiki polskiej z Ignacym Daszyńskim (PPSD) jako premierem i ministrem spraw zagranicznych, Stanisławem Thuguttem (PSL-„Wyzwolenie”) ministrem spraw wewnętrznych, Gabriel Dubiel ( PSL-„Piast”) ministrem ds. oświaty, Wincenty Witos (PSL-„Piast”) ministrem aprowizacji, Bronisław Ziemięcki (PPS) ministrem ds. przemysłu,
Jędrzejem Moraczewskim (PPSD) ministrem ds. komunikacji, Edward Rydz-Śmigły (POW) ministrem wojny i innymi.
Podstawowym dokumentem rządu był ogłoszony w nocy z 6 na 7 listopad Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, adresowany „Do ludu polskiego”. Główny celem manifestu było poinformowanie społeczeństwa polskiego o przejęciu władzy przez stronnictwa ludowe i socjalistyczne. Manifest wprowadził system republiki demokratyczno-parlamentanej, szerokie swobody demokratyczne, równouprawnienie, likwidację donacji i majoratów, 8-godzinny czas pracy, współudział robotników w zarządzaniu zakładami pracy, obowiązek oświaty świeckiej, sprawiedliwe uregulowanie kwestii granicznych.
Sytuacja polityczna zmienia się radykalnie, gdy 10 listopada do Warszawy przybywa Piłsudski. Rada Regencyjna już następnego dnia mianowała go dowódcą oddziałów PSZ, proponowano mu również stanowisko szefa rządu. Z podporządkowaniem rządu lubelskiego Piłsudski nie miał większych problemów, ponieważ opowiedział się za nim Rydz-Śmigły, który stwierdził, że zawsze uznawał zwierzchnictwo wodza. W tej sytuacji premier Daszyński, pozbawiony wojska nie miał innego wyjścia jak również podporządkować się Piłsudskiemu.
Piłsudski 17 listopada powołał gabinet Moraczewskiego, którego skład opierał się na rządzie lubelskim. Sam Piłsudski został ministrem wojny. Program nowego rządu był zbliżony do Manifestu Lubelskiego. W dalszym ciągu podtrzymywano ludowy charakter rządu, wprowadzono 8-godziny czas pracy, ubezpieczenie chorobowe, ustalono minimum płacy w zakładach państwowych, powołano inspekcje pracy, biura pośrednictwa pracy, wydano dekret o ochronie lokatorów.
W dniu 22 listopada wydano dekret o Najwyższej Władzy Reprezentacyjnej Republiki Polskiej, na mocy, którego Piłsudski przejął władzę najwyższą w państwie jako Tymczasowy Naczelnik Państwa. Dekretem tym Piłsudski nadał sobie władzę dyktatorską, powoływał i odwoływał rząd, mianował urzędników państwowych, zatwierdzał budżet.
Społeczeństwo polskie nie czekało biernie na decyzje konferencji pokojowej, lecz organizowało się, przejmowało w swe ręce władze samorządowe i administrację lokalną, wysyłało memoriały i delegacje do Paryża oraz przygotowała polskie oddziały porządkowe: Kompanie Straży i Bezpieczeństwa oraz oddziały Straży Ludowej.
Przykładem determinacji ludności polskiej jest Powstanie wielkopolskie, które wybuchło 27 XII 1918r. Impulsem do rozpoczęcia powstania były demonstracje związane przyjazdem Paderewskiego do Poznania. Łatwość, z jaką powstańcy usuwali wojska i administrację niemiecką, napełniła przywódców powstania optymizmem. W połowie stycznia ukształtowały się trzy główne fronty powstańcze: północny nad Notecią, zachodni nad Obrą i południowy na granicy ze Śląskiem. Oddziały powstańcze liczyły 27 tys. ludzi, ich dowódcą był gen. Józef Dowbor-Muśnicki. Z czasem oddziały powstańcze przekształcono w regularną armię, której akcje koncentrowały się w Bydgoszczy, Frankfurcie nad Odrą i na Dolnym Śląsku. Rząd polski rozpoczął zabiegi dyplomatyczne mające na celu zmuszenie Niemców do rozejmu. W tym celu ożywił swoją działalność w Paryżu. W czasie rokowań w Trewirze dotyczących kolejnego przedłużenia pokoju marszałek F. Foch spowodował rozciągnięcie jego warunków na front wielkopolski. Mimo oporów rządu i militarystów delegacja niemiecka musiała te warunki zaakceptować. Niemcy miały dość sił do walki z powstańcami, jednak za mało, by wznowić wojnę z koalicją. Wielkopolska formalnie dalej była częścią państwa pruskiego, jednak 72 tys. armia mogła w każdej chwili odeprzeć ewentualny atak ze strony Niemiec. Ruch powstańczy stanowił bardzo ważny argument w toku konferencji pokojowej na rzecz tezy o polskości tych ziem i celowości przekazania ich Polsce.
Na forum międzynarodowym sytuacja polityczna Polski była postrzegana jako bardzo złożona i niezrozumiała. Z jednej strony interesy opozycji reprezentował KNP, który uznawany był przez mocarstwa zwycięskiej koalicji wojennej za oficjalną reprezentację Polski, z drugiej strony rząd Piłsudskiego-Moraczewskiego. Wydawało się wręcz, że Polska ma dwa rządy, w kraju władza znajdowała się faktycznie w rękach Piłsudskiego i podporządkowany był mu rząd Moraczewskiego, na forum zewnętrznym natomiast Polskę reprezentował kierowany przez Dmowskiego KNP. Taka sytuacja nie mogła liczyć na pomoc wojskową i dyplomatyczną koalicji.
Piłsudski chcąc dojść do porozumienia z Dmowskim postanawia utworzyć rząd ponadpartyjny. Szansa na utworzenie takiego rządu wzrosła z chwilą przybycia do Warszawy Ignacego Paderewskiego.
16 stycznia Moraczewski podał się do dymisji. Naczelnik Państwa dymisję przyjął i powołał nowy gabinet z Ignacym Janem Paderewskim na czele. Ministrem spraw zagranicznych został Stanisław Wojciechowski, ministrem przemysłu i handlu Kazimierz Hąc, ministrem skarbu Józef Englich. Pozostali ministrowie nie zmienili się.
Bezpośrednim skutkiem zmiany gabinetu było oficjalne uznanie na forum międzynarodowym rządu polskiego przez mocarstwa zachodnie. Do Polski zaczęły napływać pożyczki zagraniczne, misje gospodarcze i wojskowe. Odrodzone państwo stabilizowało się jako państwo burżuazyjne.
Dużym krokiem naprzód w odbudowie Polski były wybory do sejmu ustawodawczego, które odbyły się 26 I 1919r. Prawo wyborcze stworzył jeszcze rząd Moraczewskiego wydając dwa dekrety wyborcze. Pierwszy z nich dotyczył zasad prawa wyborczego, które określało, że wybory mają mieć charakter powszechny, równy, bezpośredni, proporcjonalny i tajny. Drugi dekret ustalał termin wyborów. Pierwsze wybory w niepodległej Polsce wzbudzały powszechny entuzjazm. Ich podniosły charakter opisuje Witos w swoim pamiętniku „Warszawa cała przybrana flagami, tu i ówdzie powiewają chorągwie francuskie i amerykańskie. W całym mieście ruch ogromny, ale uroczysty. Ulice prowadzące do katedry i zamku królewskiego, zapełnione tłumami ludzi wprost nieprzejrzanymi. Na twarzach widać radość zadowolenie. Przez całą drogę jaką przechodzimy, odbywały się gorące manifestacje na cześć Odrodzonej Ojczyzny, Sejmu, posłów, Paderewskiego, Piłsudskiego. Bardzo często wywoływano też nazwisko posła Korfantego.”
W skład sejmu weszło początkowo 10 klubów poselskich, skupiających 296 posłów. Reszta miejsc w Sejmie zapełniała się wraz z wyborami uzupełniającymi osiągając w marcu 1922r. 432 posłów. Oficjalnego otwarcia sejmu dokonał Tymczasowy Naczelnik Państwa. Przy tej okazji Piłsudski powiedział „Półtora wieku walk, krwawych nieraz i ofiarnych, znalazł swój tryumf w dniu dzisiejszym. Półtora wieku marzeń o wolnej Polsce doczekało swego ziszczenia w obecnej chwili. Dzisiaj mamy wielkie święto narodu, święto radości po długiej, ciężkiej nocy cierpień”3.
20 lutego 1919r. Piłsudski przybywa na posiedzenie sejmu i składa pełniony przez siebie urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa. Składając urząd Piłsudski stwierdził m. in.: „Zgodnie ze swym zasadniczym celem i głębokim przekonaniem, że w Polsce XX wieku źródłem praw może być jedynie Sejm, wybrany na podstawach demokratycznych - obu rządom, które do życia powołałem, stawiałem jako główny warunek, by uznawały siebie za rząd jedynie tymczasowy, a pracę swą jedynie za załatwianie tylko konieczności państwowych i nie regulowały zasadniczych spraw życia politycznego i społecznego za pomocą dekretów, nie uświęconych uchwałą wybrańców narodu. Również zgodnie z tym celem wojsko polskie, któremu mam zaszczyt przewodzić, złożyło jednobrzmiące uroczyste ślubowanie, że się podda wszystkim prawą, wynikającym z uchwał i postanowień Sejmu(…).”3Piłsudski stwierdził, że rola jego się skończyła, przekazał władzę w ręce marszałka sejmu i opuścił salę obrad. W odpowiedzi na to sejm podejmuje uchwałę „O powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu naczelnika państwa, która nazywana jest potocznie Małą Konstytucją. W uchwale stwierdzono że: 1)sejm przyjmuje oświadczenie Piłsudskiego o złożeniu w ręce sejmu urzędu Naczelnika Państwa 2) do czasu uchwalenia konstytucji sejm powierza dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu, 3)władzą suwerenną i ustawodawczą Państwie Polskim jest Sejm Ustawodawczy 4) Naczelnik Państwa jest najwyższym wykonawcą uchwał sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych 5)Naczelnik powołuje rząd, który jest przed nim odpowiedzialny 6) każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymaga podpisu odnośnego ministra.
Uprawnienia Piłsudskiego zostały poważnie ograniczone, jednak posiadał on nadal rozległą władzę.
Odrodzone państwo polskie przyjmowało ustrój republiki demokratyczno-parlamentarnej.
18 stycznia 1919r. w Paryżu rozpoczęła się międzynarodowa konferencja pokojowa w celu ustanowienia ładu międzynarodowego i warunków zakończenia wojny. Uczestniczyło w niej 27 państw i dominiów walczących po stronie Ententy. Decydujące zdanie, co do ostatecznego kształtu traktatów pokojowych miały: Francja (Georges Clemenceau),Wielka Brytania(David Lioyd George), Włochy(Vittorio Orlando) , Stany Zjednoczone i Japonia.
Ostateczny projekt układu przedstawiono 16 czerwca, a uroczysty akt podpisania miał miejsce 28 VI 1919r. w Wersalu. W imieniu Polski podpisali go Paderewski i Dmowski. Traktat posiadał duże znaczenie dla Polski, ponieważ ustalał zachodnią granicę państwa. Traktat w sposób ostateczny sankcjonował sukcesy Powstania Wielkopolskiego, przyznając Polsce prawie całą Wielkopolskę. Przyznawał część Pomorza Gdańskiego z liczącym 70 kilometrowym pasem wybrzeża morskiego, prawy brzeg Wisły w okręgu kwidzyńskim. Przewidywał plebiscyt na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach. Obszar Gdańska i okolic wyłączony został z Prus i proklamowany jako Wolne Miasto Gdańsk pod kontrolą Komisarza Ligi Narodów.
Plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się 11 lipca 1920r. w czasie gdy Rzeczypospolita była bardzo zagrożona ze strony radzieckiej. Większość ludności Warmii i Mazur opowiedziała się za przynależnością do Niemiec.
Plebiscyt na Górnym Śląsku także wygrali Niemcy i gdyby nie determinacja Polaków, którzy co roku organizowali jedno powstanie, prawdopodobnie cały Górny Śląsk znalazłby się w rękach Niemców. 12 października 1921r. Rada Ligi Narodów ostatecznie podzieliła Śląsk. Polska otrzymała ok. 30% obszaru plebiscytowego z 46% ludności, reszta przypadła Niemcom. Była to mniejsza część terenów spornych, jednak na tym obszarze skoncentrowany był przemysł górnośląski, większość kopalni, hut i fabryk.
Granica wschodnia Polski została ustalona dopiero 18 marca 1921r. w Rydze, kiedy to został podpisany pokój między Rosyjską i Ukraińską SSR a Polską. Ustalono, że granica będzie przebiegała na linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz.
Kolejnym wielkim krokiem naprzód w odbudowie Polski było ustanowienie konstytucji 17 marca 1921r. Ustawa zasadnicza składała się z 7 rozdziałów i 126 artykułów. W myśl nowej konstytucji władza była podzielona na: władzę ustawodawczą, którą posiadał parlament złożony z Sejmu i Senatu, władzę wykonawczą, którą sprawował prezydent wybierany przez Zgromadzenie Narodowe i premier z ministrami, władzę sądowniczą w skład, której wchodziły sądy powszechne.
Konstytucja zapowiadała ochronę życia, wolności sumienia każdego obywatela bez różnicy pochodzenia, narodowości, rasy i wyznania. Ustrój administracyjny państwa składał się z województw, powiatów gmin miejskich i wiejskich oraz jednostek niezespolonych, podlegających bezpośrednio ministerstwom.
Równolegle z procesem walki o granice i kształtowanie ustroju państwa postępował proces budowy polskiemu systemu oświaty i nauki. W dniu 7 II 1919r. ogłoszono dekret o obowiązku szkolnym oraz kształceniu nauczycieki szkół podstawowych. Wprowadzono obowiązek nauczania dzieci w wieku od 7 do 14 lat włącznie.
Postępował także proces rozbudowy szkolnictwa wyższego. W 1918r. podjął pracę Uniwersytet Lubuski, w maju 1919r. powstał Uniwersytet Poznański, a w październiku tego samego roku Uniwersytet Wileński im. Stefana Batorego Batorego Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie.
W grudniu 1922r. Zgromadzenie Narodowe w skład którego wchodził Sejm i Senat na podstawie nowej konstytucji postanowili wybrać prezydenta.
Lewica parlamentarna na stanowisku tym chciała widzieć Piłsudskiego. Naczelnik Państwa odmówił jednak zgody na wystawienie jego kandydatury twierdząc, że nie nadaje się do pełnienia roli wyznaczonej prezydentowi w konstytucji. W tej sytuacji PSL-„Wyzwolenie” zgłosiło kandydaturę Gabriela Narutowicza, PSL-„Piast” Stanisława Wojciechowskiego, Socjaliści zgłosili demonstracyjnie Daszyńskiego, prawica Maurycego Zamoyskiego, natomiast Blok Mniejszości Narodowej prof. Jana Baudouina de Courtena.
Zgromadzenie Narodowe zwołano 9 grudnia. W pierwszych głosowania wyeliminowano kandydatury Daszyńskiego i prof. Baudouina. Ostatecznie wybory wygrał Narutowicz, który uzyskał 289 głosów. Nowego prezydenta zbojkotowała prawica. Atmosfera na ulicach była gorąca, w Warszawie organizowano olbrzymie wiece i demonstracje nacjonalistyczne. Sytuacje pogorszył fakt złożenia urzędu Naczelnika Państwa przez Piłsudskiego. W atmosferze napięcia i niepewności, w sobotę, w dniu 16 grudnia na prezydenta dokonano zamachu. Fakt ten posłużył Piłsudskiemu do podjęcia odwetu i wprowadzenia z powrotem dyktatury.
Plany piłsudczyków pokrzyżował marszałek sejmu Rataj, który zgodnie z konstytucją objął obowiązki prezydenta a misję utworzenia nowego rządu powierzył nie Piłsudskiemu, lecz gen. Sikorskiemu. Zręczna polityka Rataja sprawiła, że Piłsudski nie doszedł ponownie do władzy i poszedł na kompromis. Ministrem spraw wojskowych w rządzie Sikorskiego został bliski współpracownik Piłsudskiego, gen. Kazimierz Sosnowski, który powołał Piłsudskiego na Szefa Sztabu Generalnego.
20 grudnia przeprowadzono wybory nowego prezydenta. Został nim Stanisław Wojciechowski, na którego głosowało 298 członków Zgromadzenia Narodowego.
Gabinet Sikorskigo stanął przed trudną sytuacją finansową państwa. Na stanowisko ministra skarbu powołano Władysława Grabskiego. Nowy minister opracował plan reform, który przewidywał nową regulację podatkową, oszczędności i osiągnięcie równowagi bilansu. Bezpośrednim skutkiem tych posunięć było zahamowanie spadku wartości marki polskiej. Poprawa była jednak krótkotrwała, bo już w 1923r. 74% wydatków budżetowych pokryto z dochodów płynących z druku nowych znaków pieniężnych. Marka traciła szybko na wartości. Rosło zadłużenie Skarbu Państwa. Równocześnie szybko szły w górę ceny artykułów powszechnego użycia. W różnych ośrodkach kraju zaczęły mnożyć się strajki ekonomiczne.
W tyj sytuacji Witos z całym rządem podaje się do dymisji.
19 grudnia prezydent powołuje nowy rząd na czele którego stanął Grabski, będący również ministrem skarbu. Stworzył on trzyletni plan naprawy skarbu, w którym zawarł stare i nowe ustawy. Do ustaw uchwalonych przez poprzednie gabinety należały: ustawa o podatku przemysłowym wynoszącym 2,5% obrotów, ustawa o podatku majątkowym przewidywała pobranie w 6 ratach 1 mld franków w złocie, ustawa waloryzacyjna zmierzała do ściągania podatków i innych zobowiązań wobec państwa obliczanych w stosunku do wartości złota. Podjęto również akcje oszczędnościowe, które odbiły się głównie na budżecie oświaty i wojska.
Program stabilizacyjny Grabskiego przewidywał realizację reform finansowo-skarbowych godzących w dużym stopniu w interesy klas posiadających.
Grabski rozpoczął reformę walutową podniósł stawki podatków bezpośrednich, przyspieszył terminy płatności podatku majątkowego, zmienił cła, utworzył Bank Emisyjny. Wprowadzono nową walutę złotego polskiego, który stanowił równowartość 9/31 grama czystego złota. Złoty był równy frankowi szwajcarskiemu, kurs złotego był ustalony w stosunku do dolara na 5, 18:1. Kurs przeliczeniowy w stosunku do starej waluty ustalono na 1800000 marek za 1 zł. Z dniem 1 lipca marka została ostatecznie wycofana z obiegu.
W okresie pierwszych 2 miesięcy reformy Grabskiego wykazały efekty dodatnie, Waluta została ustabilizowana, zmniejszyła się drożyzna, spadła liczba bezrobotnych.
W dłuższym okresie czasu sukcesy reformy walutowej odbiły się negatywnie na całej gospodarce. Zmalał eksport, wystąpiła nadprodukcja, deficyt w bilansie handlowym, obniżka płac. Pogorszenie sytuacji przedsiębiorstw doprowadziło w 2 połowie 1924r. do spadku rezerw budżetowych. Spadło wydobycia węgła, pojawiła się inflacja. Ceny zaczęły wzrastać, ludność podejmowała swoje oszczędności z banków. Rok budżetowy zamknięto 170 mln deficytem, który pokryto z dochodów nadzwyczajnych, a mianowicie zlikwidowano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, sprzedawano mienię państwowe. Sytuację pogorszyła jeszcze bardziej wojna celna z Niemcami. Sytuacja ekonomiczna w kraju była bezpośrednią przyczyną dymisji rządu Grabskiego.
Zła sytuacja międzynarodowa - decyzje mocarstw w Locarno, i powrót inflacji wpłynęły na aktywizację środowisk związanych z Józefem Piłsudskim, który mimo wycofana się za czynnego życia politycznego nadal miał wielki autorytet. Po ustąpieniu rządu Grabskiego wyżsi oficerowie na czele z generałem Gustawem Orlicz-Dreszerem w czasie pobytu w Sulejówku u marszałka Piłsudskiego zadeklarowali gotowość bezwzględnego posłuszeństwa.
Tymczasem sytuacja w kraju komplikowała się coraz bardziej, powstał rząd Skrzyńskiego, który podał się do dymisji już 5 maja 1926r. Kolejnym premierem został Wincenty Witos. Sprzeciw wobec nowego gabinetu zgłosiły: PPS, PSL-„Wyzwolenie”, Stronnictwo chłopskie i Klub Pracy. Pojawiły się głosy mówiące o zagrożeniu demokracji ze strony rządu centroprawicowego.
Przygotowania do przejęcia władzy przez Piłsudskiego i jego zwolenników trwały w wojsku od dłuższego czasu. Wódz czekał tylko na dogodną sytuacje, która pojawiła się wraz z nowym rządem. Wykorzystując lojalność wojska doprowadza do tzw. Przewrotu majowego, dzięki któremu z powrotem wprowadził swoje rządy. Misję sformułowania rządu powierzył Kazimierzowi Bartlowi, który tekę ministra wojska powierzył Piłsudskiemu.
31 maja zebrało się Zgromadzenie Narodowe, które wybrało na nowego prezydenta Józefa Piłsudskiego. Piłsudski urzędu nie przyjął tłumacząc się brakiem kompetencji w zakresie obowiązków głowy państwa, jednocześnie wysunął kandydaturę Ignacego Mościckiego, który został zaakceptowany przez Zgromadzenie Narodowe.
Józef Piłsudski nie rozwiązał parlamentu uważając, że zastraszony i upokorzony będzie skłonny do uchwalenia ustaw zaproponowanych przez niego. Nie pomylił się, już 2 sierpnia Sejm uchwala nowelizację konstytucji tzw. nowelę sierpniową, dzięki której prezydent uzyskał prawo samodzielnego rozwiązywania Sejmu i Senatu, wydawania dekretów z mocą ustaw. Korzystając z tego ostatniego prawa Mościcki wydał dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych na mocy, którego powstaje urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych odpowiedzialnego jedynie przed prezydentem. Konstytucja stwierdzała, że prezydent jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, ale nie może nimi dowodzić osobiście w czasie w czasie wojny. Generalny Inspektor SZ był, więc przyszłym Wodzem Naczelnym na wypadek wojny. GISZ podlegał Sztab Generalny z Szefem Sztabu Generalnego, inspektorami i podległymi im oficerami. W dniu 27 sierpnia prezydent Mościcki podpisał dekret, którym mianował Józefa Piłsudskiego Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Od tego momentu aż do śmierci w dniu 12 V 1935r., Piłsudski skupiał w swym ręku oba stanowiska ministra spraw wojskowych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. W ten sposób sprawy wojska zostały całkowicie wyłączone spod kontroli rządu i parlamentu, były one podporządkowane wyłącznie Piłsudskiemu.
Niekorzystna koniunktura gospodarcza w Polsce z przełomu lat 1925/1926 uległa zmianie już wiosną 1926r. Na poprawę ekonomiczną położenia Polski wielki wpływ wywarło przede wszystkim ogólne ożywienie ekonomiczne w świecie kapitalistycznym.
Na rynkach zagranicznych powstała dogodna koniunktura dla polskiego zboża. Wzrósł też eksport węgla, którego głównym odbiorcą w 1926r. była Anglia w której trwał strajk górnictwa.
Dużym krokiem naprzód w stabilizacji gospodarki było otrzymanie w 1927r. 62 mln dolarów pożyczki od międzynarodowego konsorcjum banków. Uzyskanie pożyczki świadczyło o pewnej zmianie stosunku kapitału obcego do Polski.
Ożywienie gospodarcze spowodowało wzrost inwestycji, poważny spadek bezrobocia i pewną poprawę stopy życiowej w kraju. Widocznym przejawem wzrostu koniunktury było w latach 1926-1930 szybkie tempo budowy portu w Gdyni, który był portem przelotowym dla eksportu węgla. Budowano połączenia kolejowe Gdyni z Górnym Śląskiem. Powstała fabryka związków azotowych w Mościcach, rozbudowano fabrykę samochodów ciężarowych Ursus oraz zakłady przemysłu zbrojeniowego w Warszawie, Radomiu, Skarżysku, Poznaniu.
I kadencja Sejmu i Senatu zakończyła się na początku 1928r. Wybory do II kadencji odbyły się w marcu 1928r. W wyniku wytężonej akcji wyborczej rząd wprowadził do sejmu największą grupę posłów - 130 mandatów.. Znaczny sukces odnotowały ugrupowania lewicowe zdobywając - 128 mandatów. Marszałkiem Sejmu został Ignacy Daszyński.
Po zwycięskich wyborach Piłsudski ustąpił ze stanowiska szefa rządu na jego miejsce prezydent powołał płk Sławka.
Dobra koniunktura w gospodarce trwała tylko trzy lata. W przemyśle produkcja spadła do poziomu 63% w porównaniu z rokiem 1929. Przedsiębiorstwa miały trudności ze sprzedażą wyrobów, nastąpiły masowe zwolnienia, bezrobocie, trudności płatnicze, zmniejszenie inwestycji, wywóz kapitału za granicę.
Polityka interwencji państwa pozwoliła na podjęcie próby wyjścia Polski z kryzysu gospodarczego w październiku 1932r. Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów przystąpił do walki z kryzysem opracowując program ekonomiczny. Rozpoczęto od obniżki cen wyrobów przemysłowych. Podjęto program oddłużenia gospodarstw rolniczych. W ramach robót publicznych znaleźli zatrudnienie bezrobotni. Dla ratowania upadających przedsiębiorstw rząd przejmował w nich część udziałów.
Reformy lat 1932/1933 stanowiły tylko wstęp do zasadniczej zmiany ustroju. Sanacja od dawna na czoło swych dążeń wysuwała plan wprowadzenia nowej konstytucji. Prace nad nową konstytucją zostały przyspieszone z powody złego stanu zdrowia Piłsudskiego. Stanisław Car przygotował tezy przyszłej ustawy zasadniczej, które wywołały zdecydowany sprzeciw posłów opozycyjnych. W styczniu 1934r. po przedłożeniu na posiedzeniu Sejmu tez i omówieniu postępów prac nad nową konstytucją, posłowie opozycyjni demonstracyjnie opuścili salę obrad. Większość rządowa uchwaliła tezy jako projekt konstytucji po drugim i trzecim czytaniu. W styczniu 1935r. Senat przyjął projekt konstytucji, a następnie Sejm zaaprobował poprawki Senatu. Dokument z osobistym podpisem ciężko chorego Józefa Piłsudskiego 23 kwietnia 1935r. podpisał prezydent Ignacy Mościcki - była to konstytucja II Rzeczypospolitej, tzw. konstytucja kwietniowa.
Nowa ustawa zasadnicza wprowadzała ustrój zwany autorytarnym. Państwo miało być wspólnym dobrem obywateli. Konstytucja gwarantowała pierwszeństwo interesu ogółu a nie jednostki. Państwo mogło ingerować w życie społeczne, ekonomiczne i kulturalne swoich obywateli. Naród w przeciwieństwie do zapisów konstytucji marcowej, został pozbawiony władzy zwierzchniej w państwie na rzecz prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Prezydent był wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na 7-letnią kadencję. Mógł wydawać dekrety z mocą ustaw i był odpowiedzialny tylko przed „Bogiem i historią”.
Powstanie nowej konstytucji i posunięcia rządu pozwoliły na stopniowe wychodzenie z kryzysu dopiero na przełomie lat 1934-1935, kiedy to wzrosły ceny zboża na rynkach światowych. W czerwcu 1936r. wicepremier i minister finansów Eugeniusz Kwiatkowski przedstawił plan gospodarczy rządu, który zakładał, że w ciągu 4 lat, dzięki inwestycją państwowym nastąpi rozwój produkcji. Najbardziej znaczącą inwestycją planu 4-letniego była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego - COP. Rok 1937 przyniósł zwiększenie inwestycji w COP. Dzięki dużym środkom inwestycyjnym ze strony rządu następował stopniowy, ale zauważalny rozwój gospodarczy - przemysł radiotechniczny, samolotowy, optyczny, ciężki - elektrownia w Rożnowie, huta w Stalowej Woli, fabryki samolotów w Rzeszowie i Mielcu, zakłady chemiczne w Dębicy. Postępowała rozbudowa portu w Gdyni, który był największym portem nad Bałtykiem pod względem przeładunku towarów. Rok 1938 zapowiadał rozpoczęcie realizacji 15-letniego planu rozwoju gospodarczego Polski - w pięciu odcinkach po trzy lata, Nacisk położono szczególnie na rozwój przemysłu zbrojeniowego, rozbudowę dróg, telekomunikacji i zatarcie różnic między Polską A (lepiej rozwinięte tereny) a Polską B (tereny gorzej uprzemysłowione, na wschodzie kraju).Wybuch wojny przerwał realizację długofalowego planu.
Długotrwała wojna uświadomiła społeczeństwom, że podstawą niepodległości jest postawa mas ludowych - bo to miliony ich przedstawicieli szły do okopów. Podobnie postawa cywilów mogła zdecydować o losach wojny, bo faktycznie w czasie tych gigantycznych zmagań wszyscy zatrudnieni tworzyli „zaplecze frontu”.
Powstanie wielu państw narodowych, wolnościowe konstytucje, były spełnieniem niejednego z XIX wiecznych snów o sprawiedliwym nowym świecie. Jednakże cztery lata wysyłania własnej młodzieży na rzeź nadwątliły w europejskich społeczeństwach coś, co stanowiło ważny element przedwojennego światopoglądu - wiarę w świetlaną przyszłość cywilizacji. Dowodem na to niech będzie wypowiedz niemieckiego pisarza Jüngra, który zauroczony skalą zmagań wojsk niemieckich na froncie zachodnim, napisał w końcu lat dwudziestych: „Tutaj rycerskość znikła na zawsze. Podobnie jak wszelkie szlachetne i osobiste uczucia musiały ustąpić przed nowym tempem bitwy i rządami maszyny. Tutaj nowa Europa po raz pierwszy objawiła się w walce”
W Polsce I wojna światowa budzi raczej radosne skojarzenia - przyniosła przecież kres długotrwałej niewoli narodowej. Już Mickiewicz pisał: „ O wojnę powszechną ludów - prosimy Cię Panie”. W społeczeństwach zachodnich koniec wojny nie oznaczał jednak otrząśnięcia się z wojennego koszmaru. Przecież wszystkie osiągnięcia techniki, nauki i przemysłu obróciły się podczas wojny przeciw człowiekowi. Zastosowanie przez Niemców na froncie zachodnim i wschodnim chlorku, fosgenu, iperytu spowodowały śmierć i męczarnie wielu setek tysięcy żołnierzy. Równie tragiczny był skutek użycia nowoczesnej ciężkiej artylerii, miotaczy ognia i pułapek minowych. Jeden z australijskich żołnierzy biorących udział w wojnie po stronie brytyjskiej i uczestniczący w długotrwałych bojach o cieśniny tureckie, napisał: „ I zebrali tych rannych, kalekich i ślepych na statek do Australii. Gdy statek zawinął do portu, spojrzałem tam, gdzie miałem nogi… Dzięki Bogu, nikt nie czekał na mnie z powitaniem i żałobnym płaczem.” Wypowiedz ta dowodzi jaki był stan ducha armii biorącej udział w I wojnie światowej.
Rozczarowania potęgowały powojenne kłopoty gospodarki. Wielu byłych żołnierzy i pracowników zakładów produkujących na potrzeby frontu nie znalazło pracy w powojennym przemyśle. Wiara, że po strasznych przeżyciach wojennych nadejdą czasy dobrobytu, nie znalazła potwierdzenia.
Koniec wojny postawił społeczeństwa europejskie wobec chaosu ekonomicznego, szczególnie mocno odczuwalnego w prawie wszystkich nowych państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Wynikało to z działania wielu nakładających się na siebie czynników. Jednym z najistotniejszych było zerwanie znacznej części przedwojennych więzi gospodarczych. Rosja rządzona przez bolszewików, zniszczona przez rewolucję i wojnę, prawie przestała być partnerem handlowym, np.: dla Estonii, Finlandii czy Polski. Antagonizmy między państwami, które dopiero co przeżyły konflikty graniczne (np. Polska i Niemcy), dodatkowo utrudniały odrodzenie gospodarcze. Ponowne rozkręcenie wymiany międzynarodowej musiało potrwać, zwłaszcza że Wielka Brytania miała do spłacenie spore pożyczki wobec Stanów Zjednoczonych, a Niemcy jeszcze większe kontrybucje wojenne.
Wojna i czas powojenny sprzyjał drukowaniu przez państwa pieniędzy w ilościach umożliwiających spłatę wojennych długów.
Zdobycie niepodległości przez Polskę zaowocowało wygórowanymi oczekiwaniami części działaczy politycznych i przekonanych, że wolna Polska spełni sny o sprawiedliwej i zamożnej Ojczyźnie. Jednak lista prac na rzecz rozwoju gospodarki była bardzo długa.
Do najważniejszych problemów, które należało rozwiązać, należały: nadmiar ludności na wsi, rozdrobnienie gospodarstw, wojna celna z Niemcami, niedostatek dróg i kolei, słabość powiązań gospodarczych gospodarczych zagranicą, brak licznej klasy średniej czy niedostatek krajowego kapitału. Prawo, ustrój sądownictwa, administracja kościelna, wojsko, transport, handel czy szkolnictwo powszechne - funkcjonowały różnie. Dziedzictwo rozbiorów było widoczne nawet w nawykach i świadomości społecznej, nie mówiąc już np. o braku połączenia kolejowego między Poznaniem, Warszawą i Krakowem. Stan gospodarki nowo powstałego państwa polskiego był opłakany. Za względu na dysproporcje w poziomie rozwoju gospodarczego ziemi polskich kapitalizm polski nazywano „kapitalizmem wyspowym” Te wyspy to zwłaszcza okręg warszawski, Zagłębie Krakowskie i Górny Śląsk. Utrudnieniem dla ich rozwoju był zanik tradycyjnego rynku zbytu, rynku rosyjskiego oraz osłabienie związku rolnictwa Wielkopolski z rolnictwem w Niemczech.
Podobnie jak w dziejach innych państw, również w historii polskiego dwudziestolecia międzywojennego Wielki Kryzys uznać można za najważniejsze wydarzenie tego okresu. Dopiero tuż przed II wojną światową osiągnięto na ziemiach polskich poziom produkcji z roku 1913. Dochód narodowy na jednego mieszkańca był wciąż mniejszy niż ten sprzed I wojny światowej.
Okres międzywojenny nazywany bywa często „latami kontrastów”. Bo przecież w ciągu zaledwie dwudziestu powojennych lat Europa wydała na świat faszyzm, Hitlera, Stalina i inne okrutne ideologie, które znalazły swych wykonawców. Na koniec tego okresu ponownie wybuchła wojna - II wojna światowa.
Kultura odnotowała wiele wspaniałych sukcesów; Upowszechniało się radio, kino. Przeprowadzono eksperymenty z telewizją, rosły nakłady książek i prasy.
W życiu społecznym i politycznym dwudziestolecie to chyba najtrudniejszy okres w nowożytnej Europie - sądzę, że dla Polski i Polaków szczególnie trudny.
W dziejach historycznych Europy, Polski i świata przychodzą jednak takie momenty, kiedy szukamy nowych interpretacji wcześniej przyjętych wersji wydarzeń. Właśnie dla tego uważam, że 20-lecie międzywojenne objawia „prawdziwe oblicze ludzkie”, szlachetność jednych i podłość drugich.
Społeczeństwo polskie nie odbiegało raczej od normy, w której czyny bohaterskie mieszają się z nikczemnymi, a podłożem obu były szczególne metody stosowane przez polityków, rządzących czy nowe, powstające w Europie systemy totalitarne.
Ludzka sprawiedliwość schodziła na skraj zwierzęcej zemsty.
Obie wojny I i II były nie tylko szkołą heroizmu, ale domeną różnych form patologii i demoralizacji społecznej. W takich sytuacjach nie było mowy ani czasu na rzetelny rozwój gospodarczy państw, szczególnie Polski, która po okresie zaborów, I wojnie, mogła na chwilę się odrodzić - a przecież było to tylko 20 lat.