Odbudowa państwa polskiego przez Kazimierza Odnowiciela
Okoliczności objęcia władzy przez Kazimierza
Po spustoszeniu zachodniej Polski przez Brzetysława cesarz Henryk III zdał sobie sprawę, że Czechy mogą wyrosnąć na regionalną potęgę na wschód od granic Niemiec. Odbudowa państwa polskiego leżała więc w interesie Niemiec, gdyż w ten sposób można było zrównoważyć wzrastającą siłę Czech. Dlatego też cesarz postanowił przydzielić Kazimierzowi pół tysiąca rycerzy niemieckich i skłonił go do powrotu do Polski.
O skali zniszczeń Wielkopolski, dokonanych przez najazd Brzetysława, świadczy fakt, iż Kazimierz powrócił nie do Poznania, lecz do Krakowa, który stał się od tej pory centrum politycznym państwa polskiego. Zmiana stolicy spowodowała, iż Polska mogła od tej pory utrzymywać bliższe niż przedtem stosunki z Węgrami i Rusią.
Sojusze i odzyskiwanie utraconych terytoriów
Sojusz Kazimierza z Jarosławem Mądrym
Chcąc przełamać wrogość w stosunkach z Rusią, Kazimierz zdecydował się w r. 1043 na zawarcie małżeństwa z siostrą Jarosława Mądrego, Dobroniegą. Natomiast siostra Kazimierza, Gertruda, została wydana za mąż za brata władcy Rusi, księcia Izjasława. Tą metodą zawiązany został również sojusz z Węgrami: druga siostra Kazimierza (nieznana z imienia) wyszła za węgierskiego następcę tronu Belę I.
Dzięki sojuszowi z Jarosławem Mądrym Kazimierz odzyskał Mazowsze: w r. 1047 ruska pomoc zbrojna przyczyniła się do rozbicia wojsk Masława. Separatystyczny władca Mazowsza zginął na polu walki. Ceną za sojusz z Jarosławem było oddanie Rusi ziem nadbużańskich z Bełzem, Chełmem i Brześciem. Kazimierz opanował również Pomorze Wschodnie, które oderwało się po śmierci Mieszka II.
Odzyskanie Śląska i zjazd w Kwedlinburgu
Trudniejsze okazały się starania o odzyskanie Śląska. Po raz pierwszy Kazimierz wyprawił się na tę ziemię już w r. 1040. Książę Brzetysław postanowił jednak wówczas ukorzyć się przed cesarzem Henrykiem III i uzyskał zgodę na dalsze posiadanie Śląska. Władca Polski atakował Śląsk jeszcze dwukrotnie: w r. 1046 i 1050. W efekcie doprowadził do cesarskiej mediacji w Kwedlinburgu w r. 1054. W jej wyniku Śląsk powrócił do Polski, ale jako czeskie lenno. Kazimierz zobowiązał się wypłacać z tego tytułu władcy czeskiemu 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota rocznie (grzywna była ówczesną jednostką wagi kruszców; jedna grzywna stanowiła równowartość ok. 200 gramów).
Odbudowa administracji kościelnej
Po rewolcie pogańskiej i najeździe Brzetysława Kościół polski znalazł się w ruinie. Jego odbudowa była - obok terytorialnej konsolidacji państwa - najważniejszym zadaniem Kazimierza. Stała się ona możliwa głównie dzięki pomocy duchowieństwa niemieckiego z zakonu benedyktynów. Szczególną rolę odegrał klasztor benedyktyński w Brauweiller koło Kolonii, którego mnisi przybyli do Polski wraz z Kazimierzem i zamieszkali początkowo na Wawelu, w kościele św. Gereona. Później przenieśli się w r. 1044 do klasztoru ufundowanego przez Kazimierza w podkrakowskim Tyńcu. Jeden z mnichów benedyktyńskich, Aaron, został około r. 1046 biskupem krakowskim. Kazimierz Odnowiciel prawdopodobnie ufundował także drugie opactwo benedyktyńskie - w Mogilnie niedaleko Gniezna.
Ponieważ arcybiskupstwo gnieźnieńskie było od czasu reakcji pogańskiej całkowicie zrujnowane, jego funkcje przejął Kraków. W r. 1046 biskup krakowski Aaron otrzymał w Kolonii od papieża Benedykta IX paliusz - symbol władzy arcybiskupiej, choć sam Kraków nie został podniesiony do rangi arcybiskupstwa.
Benedyktyni byli nie tylko doradcami i urzędnikami księcia, ale także przystąpili do rekonstruowania zniszczonej struktury kościelnej - właśnie wtedy zaczęto tworzyć parafie jako podstawowe wspólnoty wiernych.
Siły zbrojne
Kazimierz Odnowiciel zrezygnował z utrzymywania stałej drużyny książęcej, zastępując ją obowiązkiem stawiania się rycerstwa na wezwanie władcy - obowiązek ten wynikał z faktu użytkowania ziemi nadanej przez księcia. Taka metoda formowania sił zbrojnych była dla państwa znacznie tańsza niż finansowanie stałej drużyny, tym bardziej, że rycerz sam musiał się wyposażyć do walki. Nie zmuszała ponadto władcy do prowadzenia ciągłych wojen w celu zaspokojenia materialnych potrzeb członków drużyny. Władca musiał natomiast w coraz większym stopniu liczyć się z właścicielami dużych majątków ziemskich.
Do obrony państwa zobowiązywani byli także mieszkańcy niektórych wsi. W zamian za służbę wojskową byli oni zwolnieni od danin i innych posług na rzecz księcia.
Umacnianie międzynarodowej pozycji Polski przez Bolesława Śmiałego (1058-1079)
Stosunki z Niemcami
Słaba pozycja króla Niemiec Henryka IV
Lata panowania Bolesława Śmiałego przypadły na czas osłabienia władzy centralnej w Niemczech. Po śmierci cesarza Henryka III w r. 1056 formalnie tron objął jego syn, sześcioletni wówczas Henryk IV. W jego imieniu władzę sprawowali jednak zmieniający się regenci (najpierw jego matka, cesarzowa Agnieszka, później arcybiskup Bremy Adalbert, następnie rada książąt niemieckich). Nawet gdy w r. 1069, mając dziewiętnaście lat, Henryk IV rozpoczął samodzielne rządy, jego pozycja była słaba.
Zrzucenie zwierzchnictwa niemieckiego
Sytuację tę postanowił wykorzystać Bolesław Śmiały, stopniowo ograniczając zależność Polski od Niemiec. Wyrażało się to we wspieraniu ugrupowań antyniemieckich w Czechach i na Węgrzech, a także w odrzuceniu zwierzchnictwa niemieckiego nad Polską, które istniało przez cały okres panowania jego ojca, Kazimierza Odnowiciela. Formalnie Bolesław zrzucił tę zależność dopiero w r. 1072, chociaż od początku swych rządów demonstrował samodzielność w polityce zagranicznej.
Polityka wobec Węgier
Aktywną politykę wobec Węgier rozpoczął Bolesław Śmiały w r. 1060, interweniując w wojnie domowej pomiędzy królem Andrzejem a jego młodszym bratem Belą. Gdy król Andrzej wezwał na pomoc posiłki niemieckie, polski władca wsparł oddziały Beli. Uderzył także na Czechy, by uniemożliwić im wystąpienie po stronie króla Andrzeja. W efekcie Andrzej zginął na polu walki, jego wojska zostały rozbite, a tron objął Bela.
Trzy lata później węgierska wojna domowa rozgorzała ponownie. Zmarł wtedy król Bela, a władzę na Węgrzech przechwycił syn Andrzeja, Salomon, którego wsparły oddziały niemieckie. Synowie Beli - Gejza i Władysław - schronili się w Krakowie. W r. 1064 Bolesław próbował wywalczyć dla Gejzy tron, ale zdołał tylko zdobyć dla niego księstwo dzielnicowe. Dziesięć lat później, już bez pomocy Śmiałego, Gejza obalił Salomona i koronował się. Po śmierci Gejzy w r. 1077 Bolesław pomógł jego bratu Władysławowi uzyskać tron, wspierając go zbrojnie przeciw próbującemu przejąć ponownie władzę Salomonowi.
Polityka wobec Czech
Bolesław Śmiały tylko przez pierwsze dwa lata swojego panowania płacił Czechom trybut z tytułu posiadania Śląska. Jako pretekst do zerwania zobowiązań lennych posłużyło mu wsparcie przez Czechów stronnictwa proniemieckiego na Węgrzech.
W r. 1070 wybuchły regularne walki polsko-czeskie. Jako mediator próbował interweniować w tym konflikcie król niemiecki, wzywając Bolesława oraz księcia czeskiego Wratysława przed swoje oblicze. Spotkanie odbyło się w Miśni, obie strony konfliktu zadeklarowały gotowość do przestrzegania pokoju. Jednak już w r. 1072 Bolesław zerwał pokój i zaatakował Czechy, łupiąc wiele miejscowości. Stosunki z Czechami były wrogie do końca panowania Śmiałego.
Interwencje na Rusi w interesie Izjasława
Stosunki Polski z Rusią były przyjazne od czasu sojuszu Kazimierza Odnowiciela z Jarosławem Mądrym. Po śmierci Jarosława w r. 1054 władzę w Kijowie objął jego syn Izjasław, ożeniony z ciotką Bolesława Śmiałego Gertrudą. Lecz w r. 1068 Izjasław został obalony przez księcia połockiego Wsiesława i schronił się w Polsce. Bolesław postanowił interweniować na Rusi w interesie swojego wuja. Wyprawa, zorganizowana w r. 1069, zakończyła się sukcesem: Izjasław odzyskał tron w Kijowie, a Wsiesław zbiegł do Połocka.
Jednak już w r. 1074 Izjasław stracił tron na rzecz swojego brata Światosława. I tym razem zbiegł do Polski, ale Bolesław nie udzielił mu wsparcia, a nawet nawiązał przyjazne stosunki z następcą Izjasława. Dopiero gdy w r. 1076 Światosław zmarł, Bolesław po raz drugi osadził na tronie kijowskim Izjasława (1077). W drodze powrotnej przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie, zajęte przez Jarosława Mądrego w r. 1031.
W r. 1078 Izjasław zginął w bitwie stoczonej ze swoimi braćmi pod Czenihowem, a władzę w Kijowie zdobył jeden z nich, Wsiewołod, wrogo nastawiony wobec Polski.
Stosunki z papiestwem
Na lata panowania Bolesława Śmiałego przypadł na arenie europejskiej konflikt między papieżem Grzegorzem VII a władcą Niemiec Henrykiem IV, dotyczący prawa do mianowania biskupów, a także szerzej kwestii prymatu władzy papieskiej nad cesarską. W tym ostrym sporze Bolesław poparł papieża, co było zgodne z ogólnym charakterem polityki polskiego władcy wobec Niemiec.
W obozie propapieskim znalazły się także Węgry oraz Anglia i państwa skandynawskie. Bolesław uzyskał od papieża zgodę na koronację, która odbyła się w roku 1076. Polska po ponad czterdziestu latach odzyskała status królestwa.
Działalność na rzecz Kościoła
Bolesław kontynuował odbudowę polskiej struktury kościelnej, zapoczątkowaną przez swojego ojca - w r. 1075 doprowadził do wznowienia działalności metropolii gnieźnieńskiej, założył także biskupstwo w Płocku na Mazowszu.
Władca ten ufundował kolejne klasztory benedyktyńskie: w Lubiniu w Wielkopolsce oraz w Łęczycy. Rozpowszechniło się nadawanie dóbr ziemskich Kościołowi - Bolesław przekazał biskupom pierwsze grody.
Konflikt króla z biskupem Stanisławem
W r. 1079 doszło do ostrego konfliktu między królem a biskupem krakowskim Stanisławem, zakończonym śmiercią dostojnika kościelnego. Według jednej z hipotez biskup krakowski stał na czele spisku dążącego do usunięcia Bolesława z tronu i zastąpienia go młodszym bratem, Władysławem Hermanem. Król dowiedział się o tych planach i postawił biskupa przed sądem, który skazał go na śmierć. Inna hipoteza mówi, że biskup Stanisław uważał, iż władza świecka powinna być mu podporządkowana, analogicznie do podporządkowania władzy cesarskiej papieżowi. Na tym tle doszło do sporu i porywczy monarcha pozbawił biskupa Stanisława życia. Legenda przekazała, że Bolesław osobiście zabił biskupa Stanisława, gdy odprawiał on mszę w krakowskim kościele.
Przyczyny upadku Bolesława Śmiałego
Bunt możnych
Po zabójstwie biskupa Stanisława wybuchł w Polsce bunt możnowładców, wspierany przez księcia czeskiego Wratysława. W wyniku tego buntu Bolesław musiał opuścić Polskę, znajdując schronienie na Węgrzech. Zmarł tam w r. 1081 lub 1082, prawdopodobnie w wyniku otrucia.
Obciążenia ekonomiczne społeczeństwa
Śmierć biskupa krakowskiego była pretekstem do buntu, którego przyczyny tkwiły jednak głębiej w polityce Bolesława. Przede wszystkim w okresie jego panowania gwałtownie zwiększyły się obciążenia ekonomiczne społeczeństwa, co było skutkiem licznych wojen i interwencji. Wielu możnowładców obawiało się, iż takie postępowanie władcy może doprowadzić do powstania ludowego, a tego - po doświadczeniach z czasów reakcji pogańskiej - za wszelką cenę chcieli uniknąć. Nie bez znaczenia był także niefrasobliwy stosunek króla do finansów państwa, co znalazło wyraz w jego drugim przydomku: Szczodry. Rezultatem takiej polityki skarbowej był spadek wartości pieniądza.
1