Jolanta Jarząbek
nauczyciel religii
w Zespole Szkół Ekonom.-Gastronom. nr 3 w Otwocku
ul. M. Konopnickiej 5
Temat:
Wychowanie personalistyczne podstawą odpowiedzialnego wychowania.
Wychowanie to najważniejsze, a jednocześnie najtrudniejsze zadanie, przed jakim staje człowiek. Porażki wychowawcze bywają dotkliwe.
Podstawową przyczyną kryzysu obecnych systemów wychowawczych jest słaba znajomość antropologii, na której te systemy się opierają.
Wychowanie oparte na antropologii personalistycznej traktuje wychowanka jako osobę, jako integralną całość, z jej duszą i ciałem, w odniesieniu do podstawowych sfer ludzkiej rzeczywistości, biorąc również pod uwagę uwarunkowania zewnętrze, wpływające na proces formacji i rozwoju człowieka. Personalizm opiera się na biblijnej wizji człowieka i jest jedynym z istniejących systemów antropologicznych, który patrzy na człowieka w sposób całościowy i realistyczny, a jednocześnie uwzględnia wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania jego rozwoju.
Każda osoba jest kimś niepowtarzalnym, posiada niezwykłą godność i możliwość rozwoju, co wyróżnia ją w otaczającym świecie. Celem pedagogiki personalistycznej jest zatem formowanie osoby zdolnej do integracji całego swojego bogactwa wokół projektu życia, przyjętego w sposób świadomy i odpowiedzialny. Wychowanie w tej perspektywie to pomaganie wychowankowi, by coraz lepiej rozumiał i dojrzalej kochał siebie i innych, by zajął świadomą postawę wobec siebie i świata oraz podjął odpowiedzialność za własne działania.
Termin personalizm pochodzi od łacińskiego słowa persona i oznacza odniesienie człowieka do samego siebie, do własnego ja.
Antropologia personalistyczna uwzględnia wszystkie ważne wydarzenia w życiu człowieka: życie prenatalne i narodziny, poszukiwanie własnej tożsamości i sensu życia, bogactwo pragnień i aspiracji, doświadczenie więzi z samym sobą i z innymi ludźmi, odkrywanie wartości i norm moralnych, przeżywanie radości i nadziei, a także lęków i niepokojów, wreszcie pytanie o sens życia i śmierci.
Osoba wymyka się wszelkiemu obiektywizmowi, gdyż wymyka się wszelkim determinizmom. Nawet jeśli poznamy cielesność danej osoby, jej cechy psychiczne i społeczne, jej wrażliwość moralną, jej świat duchowy, to i tak nasze poznanie nie wyczerpuje całej tajemnicy tej osoby. z tego właśnie względu człowiek jest kimś jedynym na tej ziemi, która tworzy historię. Osoba bowiem wyraża się poprzez obecność, dialog i spotkanie. Ostateczna rzeczywistość osoby jest tajemnicą ukrytą w Bogu. Z tego względu człowiek jako osoba nieustannie zaskakuje siebie i innych. Odsłania ciągle nowe oblicza i nowe możliwości w spotkaniu z innymi osobami oraz w kontakcie ze światem rzeczy.
Ciało, psychika, sfera duchowa, religijna i społeczna, sfera wolności i wartości to cząstkowe wymiary rzeczywistości człowieka, które nie odsłaniają do końca tajemnicy ludzkiej osoby. Antropologia personalistyczna podkreśla fakt, że człowiek jest osobą, która łączy w sobie wymiar fizyczny, psychiczny i duchowy.
Osoba to ktoś więcej niż, poszczególne sfery człowieczeństwa i suma tych sfer. Bycie osobą przekracza poszczególne elementy ludzkiej natury. Wszystkie te elementy są ze sobą ściśle powiązane i stanowią jedność, całość i ciągłość, przez którą i w której wyraża się osobowość. Niedomaganie ciała wpływa niekorzystnie na nastrój psychiczny. Równowaga duchowa czy dojrzałe więzi międzyosobowe w oczywisty sposób ułatwiają zachowanie równowagi psychicznej i odporności fizycznej.
Osoba jest tym, co organizuje i scala poszczególne wymiary rzeczywistości człowieka, lecz sama nie może być przez tą rzeczywistość ogarnięta ani jej podporządkowana. Osoba obejmuje i jednocześnie przekracza samą siebie, czyli swoją sferę psychofizyczną i duchową. Z tego właśnie względu człowiek jako osoba nie jest właścicielem samego siebie. Nie jest bytem powołanie do tego, by koncentrować się na samym sobie, ani też nie jest celem dla samego siebie. Osoba wyraża się poprzez obecność, dialog i spotkanie z drugą osobą, poprzez które przekracza samego siebie i własne granice.
Ostatecznym celem wychowania w kontekście pedagogiki personalistycznej jest kształtowanie dojrzałej osoby, która staje się zdolna do budowania więzi opartych na miłości, szacunku i odpowiedzialności oraz do uczynienia z siebie bezinteresownego daru. Rozwój fizyczny, psychiczny czy duchowy, w oderwaniu od tego ostatecznego sensu istnienia człowieka, nie gwarantuje rzeczywistej dojrzałości.
Rozwój osoby ludzkiej wymaga odpowiedzialnej pomocy wychowawczej ze strony dorosłych oraz czujności i dyscypliny ze strony wychowanków.
Pierwszą i najważniejszą metodą wychowania w pedagogice personalistycznej jest osobiste pozytywne oddziaływanie wychowawcy na wychowanka, które pomoże mu lepiej zrozumieć siebie i innych ludzi oraz coraz dojrzalej kochać siebie i innych. Jednak życie w obecności Boga - w świetle jego prawdy oraz w blasku Jego miłości stwarza wychowankowi szansę na osiągnięcie pełnego rozwoju osobowego. Aby wychowywać, nie wystarczy zatem mieć rację. Trzeba kochać. Mądra miłość wychowawców jest pierwszą metodą wychowania i najskuteczniej motywuje wychowanka do wysiłku i rozwoju. Ten, kto nie czuje się kochany, staje się obojętny na własny los i nie jest w stanie przyjąć najbardziej nawet kompetentnej pomocy wychowawczej.
Druga metoda wychowania w perspektywie personalistycznej jest posługiwanie się motywacją pozytywną. Wychowawcy nie mogą nikogo wychowywać wbrew jego woli i bez jego współpracy. Z tego względu nie będzie skuteczne wychowanie oparte na moralizowaniu, nakazywaniu, zakazywaniu, straszeniu, kontrolowaniu czy przymuszaniu. Wychowawca - personalista to ktoś, kto potrafi zafascynować wychowanka pracą nad samym sobą i pomóc mu odkryć, że cały trud wychowania i samowychowania to dla niego zysk oraz jego droga do pełnej radości.
Ważną metodą w pedagogice personalistycznej jest demaskowanie typowych zagrożeń, który może ulec wychowanek. najbardziej niebezpiecznym z takich zagrożeń jest szukanie doraźnej przyjemności oraz skupianie się na własnej cielesności i emocjonalności.
To właśnie wychowanie personalistyczne - i tylko takie - opiera się na realizmie oraz umożliwia formację człowieka w całym jego bogactwie.
Po pierwsze, dzieje się tak dlatego, że pedagogika personalistyczna z definicji dąży do odpowiedzialnego kształtowania całej rzeczywistości wychowanka. Respektuje bowiem fakt, że wychowanek jest osobą wcieloną oraz że jego psychofizyczne wymiary są nieodłącznym sposobem istnienia i działania. Z tego względu pedagogika personalistyczna nie tylko nie zaniedbuje formacji dojrzałej postawy wobec ciała! płciowości, seksualności czy psychiki, ale przeciwnie - obejmuje te właśnie sfery szczególną troską wychowawczą. Wychowawca - personalista to ktoś, kto pomaga wychowankowi zrozumieć ostateczny sens wszystkich sfer ludzkiej rzeczywistości oraz wskazuje precyzyjne kryteria dojrzałości w każdej z nich.
Po drugie, pedagogika personalistyczna to jedyny system wychowania, który umożliwia wychowankowi osiągnięcie faktycznej integracji. Przezwycięża bowiem zarówno pokusę kolektywistycznej socjalizacji, jak też egoistycznej indywidualizacji. W centrum wychowania stawia wychowanka jako osobę, która jest zdolna zrozumieć i zintegrować całe swoje bogactwo psychofizyczne, społeczne i duchowe. Każda z tych sfer jest pewnym aspektem życia i działania tej samej osoby. Wychowanie personalistyczne umożliwia wychowankowi włączenie wszystkich wymiarów jego rzeczywistości w harmonijny projekt życia, przyjęty w sposób świadomy i odpowiedzialny.
Po trzecie, pedagogika personalistyczna opiera się na realizmie wychowawczym. Istotnym wyrazem tego realizmu jest świadomość wychowawców, że wszystkie wymiary rzeczywistości człowieka są ze sobą ściśle powiązane. Z tego względu nie da się formować dojrzałości w jednej sferze (np. psychicznej), jeśli zaniedbamy jakąkolwiek inną sferę wychowania (np. moralną, duchową czy społeczną). Przejawem realizmu w pedagogice personalistycznej są wysokie wymagania, stawiane wychowawcom. Odpowiedzialnymi wychowawcami są jedynie ci, którzy w całościowy i realistyczny sposób rozumieją wychowanka (adekwatne przygotowanie antropologiczne), którzy odróżniają to, co wychowanka rozwija od tego, co go krzywdzi (prawda i wrażliwość moralna), i którzy kierują się rzeczywistą troską o jego dobro (miłość wychowawcza).
Wychowawca - personalista to ponadto ktoś, kto ma wychowawczą mentalność zwycięzcy. Młodzież formowana w innych systemach pedagogicznych pyta zwykle o to, czy dane zachowanie jest jeszcze dopuszczalne, albo dlaczego jest ono zakazane czy szkodliwe. Tymczasem wychowawca-personalista to ktoś, kto fascynuje dzieci i młodzież perspektywą życia w miłości, prawdzie, wolności i radości. W konsekwencji ułatwia wychowankom stawianie pytania o to, co dobrego warto czynić. Wychowawca - personalista ma odwagę wskazywać wyłącznie optymalną drogę życia. Proponowanie drogi średniej czy miernej to specjalność innych systemów pedagogicznych.
Wyróżniającą cechą pedagogiki personalistycznej jest też przekonanie, że wychowanek jako osoba może rozwijać się w dojrzały sposób wyłącznie poprzez kontakt z ludźmi dojrzałymi i odpowiedzialnymi. O procesie wychowania nie decydują zatem struktury, fundusze, techniki, metody, strategie czy pomoce dydaktyczne. W procesie wychowania absolutnie najważniejsza jest osoba wychowawcy. Najpełniejszym zaś przejawem odpowiedzialnej pomocy wychowawczej jest przyprowadzanie wychowanków do Chrystusa. On jeden w pełni zna tajemnicę człowieka jako osoby. Tych, którzy do niego przychodzą, Chrystus zaprasza na ucztę, za którą wychowankowie najbardziej tęsknią: na ucztę prawdy, która wyzwala oraz miłości, która przemienia.
Odpowiedzialnym wychowawcą nie jest ani lekarz (jeśli rozumie on jedynie ludzkie ciało), ani psycholog (jeśli rozumie jedynie ludzką psychikę), ani ksiądz (jeśli rozumie jedynie wymiar duchowy i religijny). Odpowiedzialny wychowawca to ktoś, komu nie wystarczy znajomość wszystkich wymienionych sfer, bo nawet ich suma nie wyczerpuje całej-rzeczywistości wychowanka. Rzeczywistość ta jest ostatecznie ukryta w Bogu, który ukształtował człowieka na swój obraz i podobieństwo. Odpowiedzialny wychowawca rozumie, że tylko sam zainteresowany -poprzez spotkanie z Bogiem, z bliźnimi i z samym sobą - może odkryć sens swego życia, a także swoje powołanie, czyli swój niepowtarzalny sposób włączenia się w historię miłości. Tylko mocą spotkania osoby z Osobą może w pełni zaistnieć człowiek.
Skuteczna ochrona przed tego typu błędną postawą to uczenie wychowanków sztuki realistycznego myślenia. Wtedy oni sami mogą zdać sobie sprawę na przykład z tego, że nie istnieje łatwiejsze szczęście, że alkohol oszukuje, uzależnia i zabija, że seksualność bez miłości prowadzi do przestępstw i zaburzeń, że tolerancja i demokracja staje się nieludzka, jeśli nie jest podporządkowana prawdzie, miłości i odpowiedzialności, że do założenia szczęśliwej rodziny konieczna jest nie tylko miłość, lecz także dojrzałość, itd.
Wychowanie w perspektywie personalistycznej jest oparte na realizmie, a realistyczna obserwacja sytuacji wychowanka prowadzi do oczywistego wniosku, że nie można wychowywać, gdy nie stawia się jasnych wymagań. Z tego względu do istotnych strategii wychowania w pedagogice personalistycznej należy proponowanie wychowankowi optymalnej drogi życia, stawianie mu wymagań dostosowanych do jego wieku, a także mobilizowanie wychowanka, by sam stawiał sobie mądre wymagania. Formowanie osoby, która mądrze myśli i dojrzale kocha, wymaga przezwyciężenia wewnętrznych słabości oraz zewnętrznych zagrożeń. Rozwój człowieka to zaprawianie się w dyscyplinie i dobru, to podejmowanie wysiłku i mądrej ascezy, to umiejętność rezygnacji z doraźnej przyjemności.
Kolejna metoda wychowania personalistycznego polega na egzekwowaniu naturalnych konsekwencji błędów popełnianych przez wychowanka. Kłamstwo, lenistwo, lekkomyślność, wielogodzinne patrzenie na telewizję, wiązanie się z toksycznymi rówieśnikami czy dorosłymi powinno powodować określone konsekwencje negatywne, np. utratę zaufania ze strony rodziców, złe stopnie w szkole, odebranie kieszonkowego, wzmożoną kontrolę rodziców, itd. Wychowywanie to pokazywanie wychowankowi związku między określonymi zachowaniami a ich naturalnymi konsekwencjami. Odpowiedzialny wychowawca nie pozwoli łudzić się wychowankowi, że może on stosować przemoc, być egoistą, kłamać, albo sięgać po alkohol czy narkotyk, a mimo to żyć w miłości i wolności oraz być szczęśliwym człowiekiem.
Wychowawca-personalista zdaje sobie też sprawę, że nie jest możliwe tak zwane wychowanie „bez stresów”. Stara się on uczynić wszystko, aby samemu nie stać się źródłem niezawinionych stresów dla wychowanka. Jednocześnie zdaje sobie sprawę z tego, że nie może chronić wychowanka przed stresami i cierpieniami, które są konsekwencją jego własnych słabości, naiwności i błędów. Cierpienie mądrze wykorzystane wychowawczo otwiera wychowankowi oczy. Uczy go odróżniania dobra od zła, prawdy od kłamstwa, drogi błogosławieństwa od drogi przekleństwa. Mobilizuje do przemiany i rozwoju.
Coraz wyraźniej dostrzegamy niepokojący fakt, że w krajach, w których rośnie liczba pedagogów i psychologów, wzmagają się problemy wychowawcze i powiększa się liczba osób, które są dotknięte zaburzeniami psychicznymi. Nie oznacza to oczywiście, że winą za ten stan rzeczy należy obciążyć wyłącznie wychowawców. Z pewnością jednak działania pedagogów i psychologów okazują się coraz mniej skuteczne, a czasem wręcz szkodliwe. Podstawową przyczyną tej sytuacji jest zawężona lub naiwna wizja człowieka, na której opierają się dominujące obecnie koncepcje wychowania czy teorie psychologiczne. Jeśli wychowawca rozumie wychowanka w sposób ograniczony albo zniekształcony, wtedy nie jest w stanie pomóc mu w rozwoju czy w przezwyciężeniu kryzysu. Pierwszym warunkiem udzielania odpowiedzialnej pomocy wychowawczej nie jest bowiem posiadanie cząstkowych kompetencji (np. z zakresu komunikacji międzyludzkiej czy metod aktywizujących) lecz całościowe i realistyczne rozumienie wychowanka oraz sytuacji, w której się on znajduje. Innymi słowy, jakość i skuteczność wychowania zależy przede wszystkim od jakości antropologii, na której opiera się dany system wychowawczy.
Problem antropologiczny nie jest trudnością, która występuje wyłącznie w odniesieniu do nauk o wychowaniu. Jest to problem, który dotyka wszystkie nauki humanistyczne. Znacznie łatwiej bowiem przychodzi człowiekowi poznać i zrozumieć świat, w którym żyje, niż poznać i zrozumieć własną tajemnicę. Trudność, w obliczu której staje człowiek pragnący zrozumieć samego siebie, nie jest rzeczą przypadkową. Wynika ona z dwóch co najmniej powodów. Po pierwsze człowiek jest najbardziej złożoną i tajemniczą ze wszystkich istot tej ziemi. Cielesność wraz z popędami i instynktami stanowi jego integralną część, ale człowiek nie zamyka się w granicach swego ciała i popędów. Jako jedyny na tej ziemi dysponuje zdolnością myślenia i decydowania. Potrafi odróżniać dobro od zła oraz prawdę od fałszu. Potrafi zająć świadomą postawę wobec siebie i życia. Potrafi kochać. Właśnie ze względu na własne bogactwo i niepowtarzalność człowiek ryzykuje, że zadowoli się jakąś cząstką prawdy o sobie.
Po drugie, wpatrując się we własną tajemnicę człowiek staje się z konieczności sędzią we własnej sprawie. A to wystawia na poważną próbę nie tylko pojedynczych łudzi, lecz także poszczególne dziedziny nauk o człowieku. Często przecież o przyjętych założeniach danej nauki czy o metodach badań decydują nie tylko czynniki merytoryczne, lecz również historia życia danego naukowca, rodzaj otrzymanego wychowania, dominujące trendy cywilizacyjne, uwarunkowania społeczne i ekonomiczne, a obecnie znowu - podobnie jak kiedyś w marksizmie - „poprawność” polityczna, która coraz częściej i coraz mocniej wywiera pozanaukową presję na systemy pedagogiczne czy teorie psychologiczne.
W minionym stuleciu doświadczyliśmy i nadal doświadczamy dramatycznych skutków wychowania opartego na błędnych koncepcjach człowieka. Ułomne systemy antropologiczne doprowadziły do jeszcze bardziej ułomnych i toksycznych koncepcji psychopedagogicznych. W konsekwencji XX wiek przeszedł do historii jako stulecie, w którym dominowały dwie skrajne i szkodliwe wizje formacji człowieka. Skrajność pierwsza polega na redukowaniu wychowania do procesu socjalizacji. Głównym celem wychowania według tej koncepcji jest włączenie wszystkich wychowanków do kolektywu, który kieruje się wartościami i zasadami podyktowanymi przez władzę polityczną. Taką koncepcję wychowania spotykamy we wszystkich systemach totalitarnych (np. Związek Radziecki, hitlerowskie Niemcy, komunistyczne Chiny, a obecnie chociażby Korea Północna czy Kuba). Ostatecznym celem takiego wychowania jest reprodukcja określonego typu obywatela, który jest wygodny dla aktualnie sprawujących władzę partii politycznych.
Skrajność druga polega na redukowaniu wychowania do procesu indywidualizacji. Głównym celem wychowania w tej perspektywie jest uformowanie wychowanka, który kieruje się subiektywizmem, relatywizmem moralnym i wolnością rozumianą jako dowolność działania.
Rola wychowawców zostaje ograniczona do empatycznego wczuwania się w subiektywne przekonania i przeżycia danego wychowanka, do jego bezwarunkowej akceptacji oraz do zaufania w możliwość jego spontanicznego samorozwoju. Tego typu koncepcja wychowania przez brak wychowania(!) jest obecnie politycznie „poprawna” i dominuje w większości państw Europy. Jest ona typowa dla tych systemów, w których podstawową zasadą jest wolny rynek (a nie wolny człowiek), a podstawowymi wartościami demokracja i tolerancja (a nie miłość i prawda). Ostateczną konsekwencją liberalistycznego indywidualizmu jest formowanie wychowanków, którzy kierują się egoizmem i hedonizmem, i którzy niemal wyłącznie koncentrują się na własnej cielesności, emocjonalności i subiektywnych przekonaniach, kosztem pozostałych sfer ludzkiej rzeczywistości.
Mimo, że zasygnalizowane powyżej systemy pedagogiczne (wychowanie jako kolektywistyczna socjalizacja lub jako liberalistyczna indywidualizacja) wydają się na pierwszy rzut oka przeciwstawne wobec siebie, to jednak mają pewne cechy wspólne. Łączą je następujące elementy:
- skrajnie zawężona i nierealistyczna antropologia, na której się opierają;
- silna zależność od określonych systemów ideologicznych i politycznych;
- wyłączenie wymiaru religijnego z wychowania.
Zarówno koncepcja socjalizacji jak też indywidualizacji związana jest z laicką, a w wielu przypadkach z ateistyczną antropologią. Tymczasem każda antropologia, w której człowiek widziany jest w oderwaniu od Boga, okazuje się antropologią kaleką. Zarówno kolektywistyczna socjalizacją, jak też liberalistyczna indywidualizacja to modele wychowania, które nieuchronnie prowadzą do kryzysu wychowania i wychowanków.
Najgorsza z możliwych sytuacji ma miejsce wtedy, gdy uwarunkowania polityczne powodują popadnięcie z jednej skrajności w wychowaniu w skrajność drugą. Tego typu sytuację od kilkunastu lat obserwujemy w Polsce i w innych krajach Europy Środkowo wschodniej, gdzie po upadku komunizmu młodzi ludzie otrzymali zewnętrzną wolność, do której nie zostali przygotowani poprzez uformowanie wolności wewnętrznej. Tymczasem wolność zewnętrzna jest czymś bardzo cennym jedynie dla ludzi dojrzałych i wewnętrznie wolnych. Natomiast człowiek niedojrzały i nieodpowiedzialny używa zewnętrznej wolności najczęściej w taki sposób, że wyrządza krzywdę sobie i innym ludziom.
Tylko wychowanie oparte na antropologii personalistycznej jest podstawą odpowiedzialnego wychowania.
1