Promocja zdrowia — aspekty socjotechniczne.
Zdrowie jest jedną z najważniejszych, jeśli nie najważniejszą wartością autoteliczną dla wielu osób. Zdrowy tryb życia prowadzi już nie tylko klasa najzamożniejsza, ale także coraz częściej są to już osoby z tak zwanej klasy średniej. W obecnych czasach wywierany jest duży wpływ przez specjalistów z dziedziny medycyny, nauk społecznych (i nie tylko) na zdrowy tryb życia, stosowaniu odpowiedniej diety, uprawianie sportu, itp. Powstanie promocji zdrowia było odpowiedzią no potrzebę modernizacji systemów opieki zdrowotnej opartej na paradygmacie biomedycznym. Rozwój technologiczny w medycynie przyczynił się do dehumanizacji sfery zdrowia, odsuwając na plan dalszy potrzebę holistycznego podejścia do człowieka i jego problemów zdrowotnych. Promocja zdrowia miała doprowadzić do humanizacji i odsunięcia medycyny z życia społecznego w sferze związanej ze zdrowiem.
Wprowadzenie wielu programów promujących zdrowie doprowadziło do zmniejszenia umieralności ludzi. Jednak problem rozwoju infrastruktury dla zdrowia i jego promocji to kwestia stosunkowo nowa, która powstała dopiero w latach 90. XX wieku. Stało się to za sprawą wzrostu znaczenia społeczno-ekonomicznym uwarunkowaniom zdrowia i narodzenia się propagowanej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) nowej strategii wdrażania promocji zdrowia.
Warto sobie na początku postawić pytanie, czym jest zdrowie? WHO zdefiniowała zdrowie jako pewien proces, będący wynikiem interakcji jednostki i środowiska. Podkreśla ona znaczenie stwarzania środowiska fizycznego, społecznego i ekonomicznego, w którym potencjał zdrowotny jednostki może być w pełni realizowany.
Podstawy edukacji zdrowotnej wywodzą się z pedagogiki i jej subdyscypliny - dydaktyki, która jest definiowana jako "naukę o nauczaniu i uczeniu się - system twierdzeń, hipotez i prawidłowości (…) oraz metod, form organizacyjnych i środków pomocnych w wywoływaniu u uczniów względnie trwałych zmian" (według C. Kupisiewicza). Tylko prawidłowo prowadzona edukacja zdrowotna może przynieść oczekiwane efekty, co do zdrowego trybu życia. Najważniejsze jest jednak proces planowania, który daje większą skuteczność i satysfakcję, ale jego słabą stroną jest niechęć do systematyczności. Proces planowania w edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia składa się z etapów, które tworzą odpowiedni schemat:
1. Diagnoza potrzeb.
Osoby, biorące udział w zajęciach edukacji zdrowotnej, posiadają własny zasób wiedzy i doświadczeń. Dlatego diagnoza potrzeb jest integralną częścią i podstawowym etapem planowania.
Trzeba, więc odpowiedzieć na trzy zasadnicze pytania:
Po pierwsze, co to jest potrzeba?
Przede wszystkim jest to "stan, w którym jednostka odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku".
Po drugie, jakie są rodzaje potrzeb?
J. Bradshawa mówi o potrzebach:
normatywnych,
odczuwanych,
wyrażanych,
porównawczych.
I po trzecie, dlaczego należy dokonywać diagnozy potrzeb w edukacji zdrowotnej?
Diagnoza potrzeb stanowi logiczny punkt wyjścia dla działań indywidualnych i grupowych.
Podstawową rzeczą wśród uczestników jest stworzenie hierarchii potrzeb dla nich najważniejszych. Jeśli zdrowie w hierarchii potrzeb nie znajduje się na jednej z trzech pierwszych pozycji — należy, w procesie edukacji zdrowotnej zrobić wszystko, aby ta wartość znalazła się na jednym z tych miejsc.
2. Ustalenie celów i zadań.
Najważniejsze w edukacji zdrowotnej jest określenie więcej niż jednego celu, który będziemy realizować. Należy jednak brać pod uwagę trzy grupy celów: poznawcze (czego uczący się powinni dowiedzieć się, co poznać, zrozumieć), afektywne (kształtowanie postaw, przekonań, wartości) i behawioralne (dotyczą umiejętności, sposobów postępowania i zachowań).
3. Dobór metod i technik.
Precyzyjne określenie celów edukacji zdrowotnej umożliwia dobranie odpowiednich metod i technik do ich osiągnięcia.
4. Identyfikacja zasobów.
Realizacja programu wymaga zabezpieczenia odpowiednich zasobów takich, jak zasoby ludzkie, zasoby materialne, a także czas.
5. Planowanie ewaluacji.
Współcześnie, w programach edukacji zdrowotnej, oprócz zaplanowania i zrealizowania programu, niezbędna jest ewaluacja, czyli sprawdzenie - procesu, ale również wyników.
6. Opracowanie planu realizacji programu.
Planowanie jest niezbędne w dużych programach, w których korzystnie jest wyróżnić pewne elementy i zaplanować ważne zadania.
7. Realizacja programu, ewaluacja procesu.
W czasie realizacji programu dokonujemy systematycznie oceny jej przebiegu i osiąganych wyników.
Należy również wyjaśnić termin "ewaluacja". Ewaluacją — w edukacji zdrowotnej — nazywamy sprawdzanie tego, czy osiągnęliśmy ustalone cele i, czy działania nasze zakończyły się sukcesem.
Promocja zdrowia jest działaniem na rzecz osiągnięcia pewnych trwałych zachowań społecznych mających zasadnicze znaczenie dla utrzymania dobrego stanu zdrowia, które definiujemy w trzech wymiarach: somatycznym, psychologicznym i socjologicznym (wykład z dnia 6 października). Przez zakres swojego działania promocja zdrowia zyskała nowe strefy wpływu, wychodzące poza tradycyjne oddziaływanie medycyny naprawczej.
Aby promocja zdrowia była skuteczna, musi być osadzona w kontekście rozwoju ekonomicznego i społecznego oraz budowania kapitału ludzkiego, a także mieć możliwość wpływania w i poza sektorem zdrowia. Nowoczesna strategia promocji zdrowia skupia się na tym, iż zdrowie musi być budowane w oparciu o silne sojusze zmierzające do jak najlepszego wykorzystania na rzecz zdrowia opieki zdrowotnej, rozwoju społecznego i ekonomicznego.
Istotą edukacji zdrowotnej jest proces uczenia się - nauczania o zdrowiu i chorobach. Podstawą każdego uczenia się jest proces komunikowania, który oznacza proces porozumiewania się jednostek, grup lub instytucji. Jego celem jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten odbywa się przy użyciu zróżnicowanych środków i wywołuje określone stosunki (Dolbek-Ostrowska).
Do edukacji zdrowotnej odnoszą się różne sytuacje komunikacyjne:
komunikowanie intrapersonalne, czyli komunikowanie się samemu ze sobą,
komunikowanie interpersonalne - proces przekazywania i odbierania odbywa się między dwiema osobami lub małą grupą osób.
Proces komunikowania składa się z trzech elementów: nadawca, informacja i odbiorca. Sama informacja może być podana jako symbol wyrażony słowami, ikona - czyli forma graficzna bądź aktywne współuczestnictwo. Ze względu na cel, wyróżnia się dwa typy procesu komunikowania: informacyjne i perswazyjne. Komunikowanie jest podstawowym warunkiem uczenia się, ale nie gwarantuje jego skuteczności. W edukacji zdrowotnej podstawową sprawą dla skuteczności uczenia się jest rodzaj komunikatu. Rodzaj informacji przekazywanej zależy od cech adresatów, sytuacji i całego kontekstu, w którym prowadzona jest edukacja zdrowotna. Większość komunikatów wyzwala u odbiorów reakcje afektywne - pozytywne lub negatywne. Mogą również wystąpić bariery w komunikowaniu przed realizacją zaplanowanego programu edukacji zdrowotnej takie, jak dystans społeczny i kulturowy, ograniczenia w odbiorze informacji, trudności w zrozumieniu i zapamiętaniu informacji, sprzeczność informacji, itp.
W niektórych krajach, głównie Europy Zachodniej, istnieją zawody specjalisty edukacji zdrowotnej (pracownicy medyczni, nauczyciele oraz inne osoby pracujące z dziećmi i młodzieżą). W Polsce taki zawód niestety nie istnieje. Nie został on także formalnie określony przepisami.
Prowadzenie takiego nauczania wymaga od osób ją prowadzących stałego doskonalenia własnych umiejętności komunikowania, budowania dobrych relacji z edukowanymi i cechami ułatwiającymi komunikowanie i uczenie się: szacunek (bezwarunkowy, pozytywny stosunek do każdej osoby), empatia (umiejętność spojrzenia na świat z punktu widzenia drugiej osoby) oraz autentyczność (która oznacza, że człowiek jest postrzegany jako osoba, która mówi to, co myśli).
W praktyce edukacji zdrowotnej przeważają zajęcia w grupach. Taka praca powinna spełniać odpowiednie kryteria: odpowiednią liczbę osób w grupie (nie mniej niż 8, a nie więcej niż 20), czas trwania (jednostki zajęć nie powinny przekraczać 90 minut) oraz pomieszczenie, w których odbywają się zajęcia powinno być do tego przystosowane. Dobry klimat sprzyjający budowaniu zaufania, autentyczności i aktywności jest podstawowym warunkiem skutecznego uczenia się. Na klimat pracy w grupie mają także wpływ uczestnicy. Ważne są również cele i zadania grupy oraz czynniki społeczno-kulturowe.
Celem oświaty zdrowotnej jest:
samodoskonalenie zdrowia,
umiejętność korzystania z infrastruktury zdrowotnej,
zachowanie higieny życia codziennego,
postawa odpowiedzialności za zdrowie.
Pedagogika zdrowia jest realizowana w polskim systemie szkolnictwa w oparciu o "ścieżkę programową" pod nazwą edukacja prozdrowotna, która obejmuje kształcenie oraz wychowanie (wykład z dnia 1 grudnia). Ważny jest również dobór odpowiednich metod nauczania. Współcześnie w edukacji zdrowotnej jest dominacja metod aktywizujących (jest to aktywne, skoncentrowanie na uczącym się) i metod interaktywnych (czyli wymiany myśli, dyskusji, zbierania informacji i doświadczeń w małej grupie). Różnice w stopniu zapamiętywania przy stosowaniu różnych metod nauczania przedstawia się w postaci tak zwanej "piramidy zapamiętywania":
Wykład - 5%
Czytanie - 10%
Przekaz audiowizualny - 20%
Demonstracja - 30%
Dyskusja - 50%
Ćwiczenie - 75%
Transfer umiejętności do rzeczywistych sytuacji - 90%
W edukacji zdrowotnej powinno uwzględniać się również cykl uczenia się przez doświadczenie. Odbieranie i przetwarzanie doświadczenia tworzy czteroetapowy cykl uczenia się:
Konkretne doświadczenie - zdolność do pełnego zaangażowania i otwarcie na nowe doświadczenia.
Refleksja obserwacyjna - zdolność do postrzegania tych doświadczeń i refleksji z różnych perspektyw, nadawanie im znaczeń, ocenianie.
Abstrakcyjna konceptualizacja - zdolność do integrowania, uogólniania obserwacji, zależności, tworzenia logicznych teorii.
Aktywne eksperymentowanie - zdolność do wykorzystywania tych teorii w podejmowaniu decyzji i rozwiązywaniu problemów.
Cykl uczenia się przez doświadczenie wykorzystywany w planowaniu i prowadzeniu zajęć edukacji zdrowotnej:
Doświadczenie → refleksja i dyskusja → pogłębianie, porządkowanie lub korekta wiedzy → własne eksperymentowanie → doświadczenie.
Ten sposób uczenia się zakłada, że nowa wiedza i umiejętności tworzone są w wyniku transformacji własnych doświadczeń uczącego się i umiejscawia proces uczenia się w obszarze jego potrzeb i zainteresowań.
Dobór metod i technik w edukacji zdrowotnej zależy od technik, wśród których można wyróżnić kryteria: cele, wielkość grupy i indywidualne cechy uczących się. Ze względu na zmiany w rozwoju poznawczym dziecka wyróżnia się także koncepcję spiralnego programu nauczania, czyli uczenie prostych form i powracanie do danych tematów w kolejnych latach życia, z rozszerzeniem zakresu treści i metod. U osób dorosłych natomiast metody nauczania są odmienne niż u dzieci. Dorośli posiadają już pewien zasób wiedzy, doświadczenia, a także biorą oni odpowiedzialność za własną naukę. U osób starszych z kolei na zdolność uczenia się wpływają zmiany neurofizjologiczne w mózgu, w tym zwłaszcza zmniejszenie pojemności mózgu.
We współczesnym świecie używa się również terminu "zdrowie w Internecie" lub e-zdrowie. W Internecie znajduje się obecnie ogromna ilość informacji dotyczących prozdrowotnego stylu życia. Wzrasta liczba osób korzystających z Internetu, jako źródła o zdrowiu.
Warto jednak zwrócić uwagę na działania, które promują zdrowie i, których celem jest stwarzanie środowiska sprzyjającego zdrowiu. Obejmują one: ochronę środowiska naturalnego, wpływanie na środowisko zamieszkania oraz reagowanie na obciążenia ludności wynikające ze zmian w zatrudnieniu, czasie wolnym, rozwoju technologicznym i urbanizacji. Zgodnie z przekonaniami zdrowotnymi tworzenie prozdrowotnego środowiska polega na zmniejszaniu przeszkód w realizacji zdrowych zachowań i na zwiększaniu czynników zachęcających do tych zachowań. Badania wskazują na zróżnicowaną skuteczność takich napisów. Im większe ostrzeżenie na opakowaniu, tym skuteczniejsza zachęta do zaprzestania palenia. Jednak informacje o składzie produktów bywają często niezrozumiałe dla konsumentów o niskich dochodach i słabszym wykształceniu. Zauważono związek cen z konsumpcją używek, jak również w odniesieniu do papierosów. Każde 10% wzrostu ceny daje 4% zmniejszenia spożycia.
Obok polityki fiskalnej innym rodzajem przeszkód w zachowaniach szkodliwych dla zdrowia to ograniczenia reklamy szkodliwych produktów. Reklama może wpływać na normy społeczne i działać jako źródło aprobaty produktów. Wpływ na przekonania zdrowotne i świadomość ryzyka jest szczególnie istotny w przypadku ludzi młodych. Młodzi konsumenci wykazują preferencje wobec intensywnie reklamowanych marek.
Zmniejszanie zachęt do zachowań szkodliwych polega na utrudnianiu dostępu do produktu lub możliwości realizacji danego zachowania. Może to polegać na ograniczaniu punktów sprzedaży, miejsc spożycia alkoholu lub palenia, wieku nabywców danego produktu.
Zwiększanie potencjału osobistego ludności poprzez wpływanie na środowisko społeczne może być realizowane przez państwo i samorządy, a obejmuje:
Sponsorowanie programów promocji zdrowia i marketingu społecznego.
Wspieranie grup nacisku lub grup działających na rzecz danego problemu.
Zwiększanie możliwości społeczności lokalnych w zakresie kontrolowania czynników wpływających na zdrowie.
Budowanie koalicji między różnymi grupami.
Mediacja pomiędzy grupami o sprzecznych interesach.
Zwiększanie potencjału osobistego ludności jest oparte na zasadzie "najlepsza pomoc to taka, która pozwala pomóc samemu sobie". Styl życia w 50% wpływa na nasze zdrowie, w związku z tym państwo i samorządy powinny wpływać na prozdrowotny tryb społeczeństwa. Jednakże oprócz stylu życia wpływ na nasze zdrowie ma także środowisko społeczne (26%), czynniki genetyczne (14%) i opieka zdrowotna (10%). Na to też należy zwracać uwagę.
Należy również zwrócić uwagę na pojęcie "healthism", który w polskim znaczeniu oznacza "kult zdrowia" i traktowany jest jako forma medykalizacji życia społecznego. Healthism może prowadzić do powstawania zaleceń sprzecznych z zasadami dobrze pojętej promocji zdrowia. W promocji zdrowia zdrowie nie jest taktowane jako cel sam w sobie, ale jako zasób. Lansowane przez promocję zdrowia wizerunek zdrowego człowieka: szczupłego, zdrowo odżywiającego się, uprawiającego sport, promowany też przez media, głównie nawiązuje do wartości reprezentowanych przez klasę średnią. Ważnym krokiem jest również wykształcenie "człowiek — kreatora siebie" w zakresie stosunku do zdrowia.
Jednak w niewielu krajach na świecie udało się zreformować system opieki zdrowotnej w myśl idei promocji zdrowia. Na ten fakt zwraca uwagę Światowa Organizacja Zdrowia podkreślając, że koncentracja na medycynie naprawczej w krajach Europy środkowej prowadzi do istotnych zaniedbań w dziedzinie promocji zdrowia, profilaktyki i rehabilitacji. Marginalizacją promocji zdrowia przejawia się nie tylko w niekorzystnej dla promocji zdrowia dystrybucji środków, braku zaplecza prawnego i instytucjonalnego, ale także doraźnej działalności zorientowanej na pojedyncze problemy. Edukacja zdrowotna ma działać równolegle i równocześnie na jednostkę jak i na zbiorowość (wykład z dnia 17 listopada).
Wpływ czynników na promocję zdrowia dostarczają również wyniki badań socjoekonomicznych poświęconych chorobom układu krążenia. Zgromadzony materiał empiryczny potwierdza, że im niższy status społeczno-ekonomiczny (SES), tym większe ryzyko pojawienia się ryzyka chorób układu krążenia. Zwraca się również uwagę na rolę SES w wyznaczaniu dostępu do świadczeń medycznych oraz ich jakości. Im lepszy poziom społeczno-ekonomiczny, tym zwiększa się fakt przekazywania wzorów aktywności fizycznej.
Przeprowadzono również projekt w Zakładzie Promocji Zdrowia Instytutu Kardiologii im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego na temat rozwoju infrastruktury dla promocji zdrowia i prewencji chorób układu krążenia na terenie 30 gmin wiejskich dwóch województw: Mazowieckiego i Małopolskiego. Naczelną przesłanką leżącą u podstaw przyjętej strategii było przekonanie o konieczności wsparcia gmin w ich działania na rzecz powyższego programu. Już w wyniku odbytego szkolenia przez pracowników znacznie wzrosła — o około 80% — ich wiedza z zakresu promocji zdrowia i prewencji chorób układu krążenia w porównaniu z posiadaną wiedzą przed szkoleniem. We wszystkich gminach objętych projektem doszło do powstania wieloletnich, międzysektorowych zespołów do spraw promocji zdrowia i prewencji chorób układu krążenia. Badanie kontrolne pokazało, że wszystkie programy lokalne były nadal realizowane po ośmiu miesiącach. Uzyskane wyniki potwierdzają skuteczność zastosowanych rozwiązań.
Bibliografia:
Woynarowska B. (red.), Edukacja zdrowotna, Warszawa 2007; Część I: Edukacja zdrowotna - podstawy teoretyczne i metodyczne. R.: 6, Metodyka edukacji zdrowotnej.
Słońska Z., Model rozwoju infrastruktury dla promocji zdrowia i prewencji chorób układu krążenia na poziomie gminy, Promocja zdrowia. Nauki społeczne i Medycyna, 22/2002.
Piątkowski W., Brodniak, W.A. (red.), Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, R.: Jacennik B., "Stymulowanie zmiany zachowań, a polityka prozdrowotna administracji publicznej".
Piątkowski W., Brodniak, W.A. (red.), Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, R.: Słońska Z., "Socjologiczna krytyka promocji zdrowia. Wybrane problemy".