Teza 1 : Transcendentalna odrębność bytowa. Wielość bytu

Na mocy doświadczenia rzeczywistości ziarnistej uznajemy, że istnieją byty konkretne, czyli związki tej oto treści z przyporządkowanym jej aktem istnienia, w których każdy z nich jest odrębny od innego. Potwierdzeniem tego jest choćby doświadczenie siebie: czujemy się odrębni od innych ludzi. Ten oto konkret nie jest tamtym oto konkretem, posiada swoją konkretną treść objętą indywidualnym aktem istnienia. Dlatego byt jawi się jako „coś” - jest to transcendentale. Odrębność bytowa wyraża się w twierdzeniu : „Ten oto byt nie jest tamtym oto bytem”. Czasem trudno jest odróżnić byt odrębny od części bytu np. kolonia korali, elektron a atom. Nie należy rozumieć odrębności jako izolacji konkretów. Świat jest układem bytów konkretnych między którymi zachodzą więzi statyczne i dynamiczne (jeden byt może być przyczyną sprawczą innego np. wymiana energii)

Odrębność jest zakresowa i dlatego nie można mówić o pojęciu bytu w ogóle, bo sama treść pojęcia bytu jest sumą treści poszczególnych bytów. Pojęcie bytu jest analogiczne, jego treść jest zróżnicowana, ale nie wieloznaczna (gdyby była wieloznaczna nie widzielibyśmy wspólnego elementu). Nie może być jednoznaczna, gdyż inaczej istnieje Bóg a w inny sposób człowiek; Na mocy odrębności bytowej można mówić o pluralizmie, który sprzeciwia się monizmom i całkowitemu izolacjonizmowi.

Monadowy system świata u W.G.Leibniza

Teza 2 : Zasada racji bytu

„Każdy byt jako byt posiada w sobie lub poza sobą to, dzięki czemu tłumaczy się jako byt”.

Zasada niesprzeczności i tożsamości to podstawa racjonalnego poznania. Byt tłumaczy się tylko przez byt, a ten byt, który tłumaczy drugi to racja bytu.

Wyróżnia się: wewnętrzną rację bytu (istota, forma substancjalna - aby wytłumaczyć byt sięgamy najpierw do jego natury) i zewnętrzną (gdy chodzi o istnienie), którą dzieli się na: (1)celową - podstawą bytowości środków do celu jest cel; (2)sprawcza - powołanie do istnienia: byty skutkowe wyjaśniamy szukając bytu, którego istotą jest istnienie; (3)materialna - podmiot jest racją tkwiących w nim przypadłości; (4)formalna - wewnętrzna i zewnętrzna (tzw. przyczyna wzorcza).

Konsekwencje nieprzyjęcia racji bytu

Filozofia F. Sawickiego

Teza 3 : Prawda jako transcendentalna własność bytu

Każdy byt jako byt jest prawdziwy. Wyróżniamy 2 rozumienia prawdy: logiczna, poznawcza: Izaak ben Salomon w „Liber de definitionibus” podaje, że jest nią uzgodnienie intelektu i rzeczy, zachodzi wówczas, gdy intelekt oddaje to co w rzeczywistości jest prawdziwe. Jest to prawda poznania, gdy to co się twierdzi odpowiada temu, co jest : „to co jest, jest i tak jest” /Arystoteles/; bytowa: odniesienie rzeczywistości do do intelektu, prawda bytowa jest wtedy, gdy przyrównamy byt do intelektu. Rzeczywistość musi być racjonalna, bo inaczej byłaby niepoznawalna intelektualnie. Wówczas byłoby odbieranie sygnałów od anarchicznego świata. Z pojęcia prawdy bytu jako bytu wynika:

- każdy byt jako byt jest poznawany przez Absolut, stwórcę wszystkiego

- każdy byt jako byt jest poznawalny przez intelekt ludzki

- każdy byt jako byt jest zgodny z intelektem Absolutu, dlatego, że jest od niego pochodny

Absolut jest potrzebny, aby ukazać pełnię prawdy. Prawda bytowa może być ujęta: formalnie (przyporządkowanie rzeczywistości do intelektu, który jest źródłem i miarą bytowości), przyczynowo (prawda ontyczna jako przyczyna prawdy poznawczej, rzeczywistość dyktująca swe prawa intelektowi), fundamentalnie (teoretycznie oddzielona od intelektu, sama bytowość).

Teza 4 : Zasada celowości

Wszystko co działa, działa dla celu. Nie ma bytu, który by nie działał. Przyczyna celowa sprawia, że działanie zaistnieje. W działaniu wyróżnia się: podmiot (prz. sprawcza, działanie jest emanatem podmiotu, jakby przedłużeniem bytu ), treść - określona przez formę nadającą kierunek działania oraz skłonność „miłość” (cel - osiągnięcie jakiegoś stanu, bytu, życie). Owy czynnik determinujący działanie to albo forma danego bytu (krowa rodzi krowę) lub formy bytowo-poznawcze (formy zmysłowe i intelektualne). Pożądaniu intelektualnemu, woli, czyli duchowej miłości, jako następstwu intelektualnych form intelektualnych przysługuje kwalifikacja moralna: zgodność świadomego czynu z regułą moralności.

Teza 5 : Dobro transcendentalne. Dwie teorie dobra bytowego.

„Każdy byt jako byt jest dobry”. Dobro transcendentalne związane jest z istnieniem bytu. Byt jest o tyle dobry, o ile istnieje. Wszystko co istnieje, ponieważ istnieje, jest dobre. Można ująć dobro fundamentalnie (doskonały stan jako cel działań bytu), formalnie (związanie bytu z wolą Absolutu) i przyczynowo (byt jest dobry o ile jest pożądany).

Emanacyjna koncepcja dobra: „Bonum est diffusivum sui”, Absolut - Dobro z konieczności rozdziela się na zewnątrz ujawniając rzeczywistość; dobro udziela się w formie koniecznej emanacji (neoplatonizm).

Finalistyczna koncepcja dobra: „Bonum est quod omnia appetunt”; Dobrem jest to co jest godne pożądania, celem pożądania, byt jest dobry o ile jest przedmiotem miłości. W dobru potrzeba aktu decyzji, przedmiot musi się jawić jako dobry. Świat dla swojego urzeczywistnienia musi być pożądany przez Absolut, którego wola jest związana z ujrzeniem projektu świata jako czegoś dobrego. Jest to formalnie rozumiane dobro transcendentalne.

Zarzuty wobec emanacyjnej koncepcji dobra.

Teza 6 : Metafizyczna teoria zła.

Istnieją 2 koncepcje zła: (1) zło jako pozytywny byt (istnieje byt-zło). Od strony ontologicznej zła nie ma, bo gdyby istniało byłoby bytem i byłoby dobre; (2) zło jako brak - brak elementu, który przysługuje bytowi i jest niebytem: zło jest brakiem na podłożu bytu. Z racji, iż wyróżnia się troiste składniki bytu i zło może obejmować te sfery bytu:

Zło jako brak w oparciu o części istotne (dusza,ciało) jawi się jako śmierć, unicestwienie formy ożywiającej materię, w oparciu o części integralne (ciało a części ciała) jawi się jako ból lub nieforemność dzieł sztuki. Są to statyczne ujęcia bytu. Aspekt dynamiczny zła oparty jest na częściach doskonałościowych i jawi się jako deformacja życia wegetatywnego, zmysłowego i intelektualnego (błąd poznawczy i zło moralne, czyli wola)

Przyczyny zła: 1. Formalna (zło ukazuje się jako ubytek na tle formy bytu) 2. Materialna ( człowiek nieposiadający ręki jest prz. materialną zła w sensie szerszym) 3. Wzorcza (w poznaniu przybiera postać bytu jawiąc się na tle idei wzorczej bytu) 4. Sprawcza (brak formy lub brak w działaniu, w porządku ludzkim prz. sprawczą jest człowiek powodujący braki w działaniu) 5. Celowa (zło nie posiada celu, bo cel jest związany z dobrem). Dwóch pierwszych przyczyn w zasadzie nie ma.

Bóg jako przyczyna sprawcza zła „per accidens”

Cnoty intelektualne

Teza 7 : Piękno transcendentalne

Nie jest to piękno w sensie estetycznym; Święty Tomasz definiuje piękno jako to, co oglądane podoba się („pulchra sunt, quae visa placent“). Każdy byt jest piękny. Wymienia się 3 składniki obiektywne piękna: 1.zupełność, doskonałość; 2.harmonia, proporcja (wskazują na jedność bytową); 3.jasność, blask, który związany jest z aktem istnienia: piękny jest byt jako istniejący. A więc byt doskonały, jeden i jako istniejący jest piękny.

Teza 8 : Historyczne podstawy arystotelesowskiej teorii aktu i możności.

Systemy skrajnie ewolucyjnie i skrajnie statyczne

Arystoteles analizując rzeczywistość zastanawia się co sprawia pluralizm bytowy i dlaczego byty są w ruchu. Zauważył, że w historii filozofii istniały systemy ewolucyjne (mobilistyczne), które ujmowały rzeczywistość od strony dynamizmu interpretując go jako czysty ruch lub chaos. Istnieje także myśl porządkująca, czynnik zewnętrzny - Heraklit i Anaksagoras. Z drugiej strony istniał monistyczny system Parmenidesa, który wykluczał podział i ruch, metafizyczny statyzm eleatów (system immobilistyczny). Arystoteles twierdzi, że oba te aspekty są obecne. Wyjaśnił ruch przez teorię aktu i możności.

Arystotelesowska wizja dwóch światów i czystej formy

Teza 9 : Pojęcie aktu

Akt jest czynnikiem udoskonalającym rzecz w swoim zakresie. Są dwa rodzaje aktu: 1.) Wiąże się z działaniem lub dziełem (Entelecheia ujmuje akt statycznie, jako rzeczywistość urzeczywistnioną, prezentującą się na tle kosmosu jako byt konkretny) 2.) Forma konkretu kształtująca materię.

Teza 10: Pojęcie możności

Możność to tyle co źródło ruchu (władze wolitywne w człowieku) i jest to tzw. możność czynna. Natomiast tworzywo, z którego coś powstaje jest wewnętrzną dyspozycją bytową do jakiegoś aktu i jest możnością bierną. Zasadnicza jest możność bierna, jako możność doznawania, bo czynna jest źródłem przemiany drugiego, albo tego samego, lecz jako drugiego. Rzeźbiarz używający gliny to możność czynna (źródło ruchu), glina zaś nie jest czystą możnością bierną (wchodzi w związek z powietrzem). Wyrzeźbiony posąg i czynność rzeźbienia to akt. Możność i akt to dwa sposoby istnienia.

Teza 11 : Uzasadnienie złożenia bytu z aktu i możności. Analiza ruchu.

Ruch to nie tylko zmiana lokalna, ale wszelka zmiana. Ruch jest postacią niedoskonałą aktu, bo zmierza do kresu, a doskonałe jest już zakończone. Ruch to droga ku pełnemu aktowi, jest aktem w możności jako takiej. Jest to pewna aktualizacja możności. Wychowanie jest operowaniem możnością czynną, procesem doskonalenia przez działanie. Ruch jako działanie to po gr. energeia, którego rezultatem jest dzieło. Ważne jest rozóżnienie możności czynnej, która działa od tej, która nie działa, inaczej jedno działanie nie mogłoby ustąpić drugiemu.

Teza 12 : Stosunek aktu i możności. Trojakie pierwszeństwo aktu.

Pierwszeństwo pojęciowe (poznawcze) : poznanie aktu wyprzedza poznanie możności, myśliciel to człowiek wykonujący akty myślenia. Poznanie dokonuje się przez formę, mimo utrudniajęcej materii

Pierwszeństwo czasowe : byt konkretny istnieje w możności swoich przyczyn, ale na poziomie metafizycznym. Akt musi być przed możnością, ponieważ możność nie przeszłaby w akt, gdyby nie istniał akt (nie ten, który przychodzi, ale akt zewnętrzny). Warunkiem istnienia kosmosu jest akt czysty.

Pierwszeństwo substancjalne (co do doskonałości) : ostateczną racją działania jest cel, bądź dzieło albo doskonałość podmiotu; byt jako entelechia jest pierwszy. Każda rzecz jest o tyle doskonała, o ile jest w akcie (aspekt celowy i formalny).

Teza 13 : Istota i istnienie - uzasadnienie z pojęcia bytu jako bytu.

Rzeczywistość jest doświadczana jako zbiór konkretów istniejących. Obok istnienia byty posiadają mniej lub bardziej określoną treść, ją nazywamy istotą bytu, korelatem istnienia. Jest to transcendentalne określenie istoty bytu, bo po stronie istoty jest wszystko, co nie jest istnieniem.

Teza 14 : Pojęcie istoty.

Istota - essentia, quiditas jest tym, przez co jakiś byt staje się czymś. Essencjalizm to pogląd akcentujący w bycie istotę kosztem istnienia, a wówczas istnienie staje się przypadłością istoty, wtedy istota ma swoje istotowe istnienie niezależne od realnego (Akwinata twierdzi odwrotnie).

Teza 15 : „Pojęcie“ istnienia.

Istnienie - esse, existentia jest pojęciem pierwszym, które można podać opisując funkcje w konkrecie : istnienie jest tym dzięki czemuś coś istnieje. Jest nie zależne od tego czy ja o nim cokolwiek wiem. Istnienie realne jest podstawowym rodzajem istnienia. Istnieć nie znaczy być w czasie i przestrzeni np. problem gdzie istnieje myśl.

Teza 16 : Wzajemne uwarunkowania istoty i istnienia w bycie

konkretnym.

Między istotą a istnieniem jest różnica realna, nie tworzą dwóch odrębnych bytów lecz jeden wspólny. Jedność kokretu gwarantuje stosunek istoty do istnienia jako stosunek możności do aktu. Istnienie jest aktem, bo sprawia, że konkret jest bytem. Pogląd, traktujący istnienie konkretu jako podstawowego czynnika bytowości, to metafizyka egzystencjalna. Istota ogranicza akt istnienia przez swoją ograniczoną treść, która jest czynnikiem sprawiającym wielość konkretów.

Teza 17 : Ujęcie Absolutu jako czystego istnienia.

Akt czysty to istnienie czyste nie ograniczone orzez istotę, możność. Jest nim Absolut : Bóg jest czystm istnieniem. Istotą Boga jest Jego istnienie - jest więc bytem koniecznym i najdoskonalszym. Absolut nie jest przedmiotem naszego bezpośredniego poznania. Gdybyśmy odrzucili istnienie absolutu jako bytu koniecznego, wtedy nieuchronną konsekwencją tego jest uznanie absurdalności bytu. Isnienie bytów przygodnych (akt istnienia jest poza istotą) domaga się bytu koniecznego - Absolutu.

Teza 18: Fizykalna teoria materii-zmatematyzowane przyrodoznawstwo.

W ramach istoty bytów materialnych istnieje złożenie z materii i formy. Współcześnie mówi się o matematycznym interpretacjoniźmie. Nauka poznająca przyrodę ma być fizykomatematyką i ujmuje rzeczwistość przez jedną przypadłość: ilość. Matematyka zaś jest wiedzą nie wprost o fizyce, lecz o wielkościach wyabstrachowanych z przyrody, jest bytem myślnym. Ta oderwana ilość pozwala na precyzację treści, jest oderwana od realnej przyrody. Nie bada stosunków sprawczych i celowych, lecz raczej formalnych, nie bada jej jako substancji, ale jako całość złożonej z części, w obrębie których bada relacje między zjwiskami.

Teza 19 : Uzasadnienie materii i formy w bytach materialnych. Analiza

zmiany substancjalnej.

Byty materialne obejmują środowisko cywilizacyjne. W przyrodzie wyróżnione byty względnie samodzielne nazywa się substancjami materialnymi. Byty materialne są aktywne i pasywne, raz są jakby podmiotami, a raz przedmiotem oddziaływania. Aby wytłumaczyć uwielokrotnienie gatunku i racje przemian substancjalnych potrzeba wyróżnienia dwóch czynników : materii i formy. Przedmiot modelowany to materia, której można nadać formę.

W zmianie substancjalnej nie ginie wszystko z bytów poprzednich i powstaje coś nowego. Nie giną poprzednie, bo nowe powstawałyby z nicości. Czynnikiem łączącym byty jest materia jako coś bezkształtnego, podłoże przemian substancjalnych - jest to tzw. materia pierwsza.

Teza 20 : Pojęcie materii pierwszej.

Materia pierwsza to czysta możność bierna, pozbawiona jakiegokolwiek aktu, bezkształtna i nieokreślona. Nie doświadczamy materii pierwszej, bo my doświadczamy materię określoną (np.materię uformowaną, fizyczną). Nie może występować osobno, gdyż jako czysta możność nie mogłaby istnieć. Jest zdolna do przyjęcia każdej formy. Jej istnienie uzależnione jest od posiadania formy - istnieje w konkretnych bytach materialnych. To z niej powstają nowe substancje

Teza 21 : Pojęcie formy substancjalnej

Forma substancjalna to zdeterminowana, konieczna treść, która czyni go czymś, uzasadnia jedność rzeczy, niepodzieloność, odgraniczenie treściowe. Jest aktem w stosunku do materii pierwszej. Stanowi o bytowej tożsamości treści rzeczy.

Teza 22 : Powstawanie i zanikanie form

Materia pierwsza nie jest oceanem, gdzie ukryte są formy. Nowe substancje powstają już ze starych. Poprzednikiem substancji są byty materialne zawierające materię pierwszą. Podmiotem przemian jest materia z dyspozycjami, która wyznacza gatunek i rodzaj nowej formy. Czynnik sprawczy również nadaje kierunek przekształceniom.

Teza 23 : Jedność formy substancjalnej

Współcześni św. Tomaszowi z Akwinu filozofowie byli przekonani, iż istnieje wiele form odpowiedzialnych za różne aspekty bytu. Dopiero Akwinata stwierdził, że w jednym konkrecie istnieje jedna forma, która pełni różne funkcje (np. w człowieku jedna dusza spełnia funkcje: intelektualną, sensytywną i wegetatywną). Formy wirtualne są objęte większą formą. Materia pierwsza jest pozbawiona jakiejkolwiek formy, bo inaczej nie mogłaby przyjąć formy i być bytem jednostkowym.

Teza 24 : Jednostkowienie bytów materialnych.

Strukturalnie tym czynnikiem jest materia pierwsza, która ogranicza formę gatunkową do określonego egzemplarza - jest więc ostateczną racją ujednostkowienia bytów materialnych. W żadnej jednostce się nie wyczerpuje (2 szklanki różnią się od siebie porcją materii).

Teza 25 : Koncepcja substancji - uzasadnienie z teorii nauki.

W rzeczywistości istnieje wiele zjawisk fizycznych (np. wielkość, zapach, kształt), które nie istnieją w sobie: nie ma samej wielkości czy zapachu, lecz przynależą do czegoś, są własnościami jakiejś rzeczy. W przeciwieństwie do rzeczy, podłoża, zjawiska mogą się łatwo zmieniać. Natomiast same rzeczy nie zmieniają się co do istoty, są substancjami.

Teza 26 : Koncepcja substancji - uzasadnienie ze zmian substancjalnych

Zmiana jest przejściem z możności do aktu. W każdej zmianie jest coś co się zmienia i coś co się nie zmienia. Musi tak być, bo w przeciwnym wypadku każda zmiana byłaby stworzeniem lub unicestwieniem. To co się nie zmienia jest substancją, a to co się zmienia jest przypadłością.

Teza 27 : Pojęcie substancji.

Substancja to rzecz, której należy się istnie w sobie, to konkretny samodzielny byt, będący podłożem dla przypadłości. Substancję w konkretach poznajemy pośrednio, przez ich właściwości, poza bezpośrednim doświadczeniem własnej substancjalności. Wyraźnie bowiem odróżniamy w świadomości substancjalne „ja“ od zjawisk: zjawiska nie są mną, lecz są moje. Substancja decyduje o tożsamości bytu; z punktu widzenia poznania: to wcielone w konkrety idee platońskie.

Teza 28 : Pojęcie przypadłości i naczelne typy przypadłości.

Przypadłością nazywamy rzecz przypadającą z natury swej czemuś innnemu (łać. accidens). Możemy ją określić jako to, co nie istnieje w sobie, lecz w czymś innym jako podmiocie.

Typy przypadłości:

1. Ilość 6. Umiejscowienie

2. Jakość 7. Ułożenie części

3. Działanie 8. Posiadanie

4. Doznawanie 9. Relacja do innych bytów

5. Uwarunkowanie czasowe

Np. w kategorii jakości wyróżnia się: usprawnienie i dyspozycje (wiedza,cnoty, opilstwo), władze (psychiczne, sensytywne, intelektualne), jakości zmysłowe (barwy, ciepło, dźwięki), forma i kształt.

2

1

Wyższe Seminarium Duchowne

Diecezji Toruńskiej

Metafizyka ^©

Ks. mgr Andrzej Wawrzyniak

Wyższe Seminarium Duchowne

Metafizyka ^©

---