Zdolności motoryczne
Wyraźnie widać oprócz osobniczych elementów także czynniki poza osobnicze: szkoła, rówieśnicy, rodzina, szeroko pojęte środowisko społeczne tworzy to co my określamy pojęciem ZDOLNOŚĆ.
Z tego modelu widać, że nie tylko czynniki natury biologicznej, a także cechy psychiczne, ale własna aktywność, zaangażowanie osobnika wpływa na taki czy inny poziom zdolności. Oczywiście ten triadowy model zdolności odnosi się nie tylko do zdolności motorycznych, ale do zdolności w ogóle. Widać , że te kręgi oddziaływania nachodzą na siebie tworząc zupełnie nowe jakości. W zależności od tego jakie relacje między tymi kręgami zachodzą taki jest ten wymiar zdolności. Problem zdolności motorycznych, ich istota, lokalizacja w strukturze całości motoryki człowieka jest nadal problemem otwartym i stanowi przedmiot ożywionych dyskusji. Interpretacje niektórych autorów idą przy tym w kierunku realnego uznania wyłącznie budowy i funkcji organizmu oraz efektów motorycznych, traktując zdolności motoryczne jako abstrakcyjne. Pojęcie zdolności jest z pewnością konstruktem teoretycznym, ale trzeba wykonać teoretyczno-empiryczne badania. Ta interpretacja wskazująca na realne istnienie tylko podłoża biologicznego i efektów motorycznych to jest stanowisko skrajnie scjenotyzmiczne, uznające za realne naukowo, prawomocne tylko to co daje się ująć językiem nauk przyrodniczych i co daje się wyłącznie ilościowo zmierzyć, zweryfikować. Jest to wyraźnie biologizm scjenotyzmu, który gdybyśmy takie stanowisko przyjęli to z rzeczywistości musielibyśmy wyrugować wszystko to co nie da się ująć językiem nauki przyrodniczej. Przy tej okazji chciałbym się odwołać do najprostszych pojęć, które stanowią pewien konstrukt, jako całość nie istnieją np.: rodzina. Składa się zazwyczaj z matki, ojca i dzieci. Realnie istnieją jednak pojedyncze osobniki, to całość natomiast określamy konstruktem rodzina. Takich pojęć występuje wiele w rzeczywistości. Realny byt odnosi się do konkretnych elementów, a także do efektów, które związane są z pojęciem zdolność motoryczna. Przy tym istnieje paradoks związany z funkcjonowaniem pojęcia zdolność w praktyce i w teorii. Dyskusja wśród laików, a nawet wśród pedagogów nie stwarza potrzeby objaśniania. Wynika z tego, że wszyscy ludzie rozumieją o co tu chodzi. Całkiem odwrotna sytuacja panuje w kręgach fachowców, głównie antropomotoryków. Istnieją tu znaczne rozbieżności wśród liczby różnorodnych definicji oraz klasyfikacji zdolności. Te kontrowersje wynikają z językowych nieporozumień. Nie wnikając zatem w szczegóły chciałbym przedstawić;
Pokazuje on w miarę precyzyjnie zmianę w sposobach pojmowania zdolności: od pierwotnego, głębokiego zainteresowania się głównie genezą zdolności: czy natura jest dziedziczna, czy wpływy środowiskowe poprzez interakcyjne koncepcje i teorie. Oczywiście każde z tych ujęć doprowadziło do tworzenia określonych teorii. Dzisiaj właśnie koncentrujemy się na kwestiach tych, które związane są ze zdolnością traktowaną jako kategorią opisową, więc kategorią zachowań. Zdolność określa nasze możliwości do czegoś, więc nie jest to cecha, która charakteryzuje człowieka, określa go jako takiego. O zdolności możemy mówić wtedy, kiedy jesteśmy w działaniu, czy to intelektualnym, czy w działaniu motorycznym. Pojęcie zdolności motorycznej jest teoretyczno-empirycznym konstruktem, który odzwierciedla jednak w sposób sensowny i najpełniejszy skomplikowany system realnie istniejących uwarunkowań motorycznych. Wszystkie te elementy składające się na ten konstrukt, na to pojęcie wytrzymałości realnie istnieje. My realnie możemy zmierzyć pułap tlenowy, możemy oznaczyć strukturę włókien mięśniowych, metabolizm mięśniowy, proporcje dźwigni prostych itd. To wszystko realnie istnieje, ale samo w sobie w pojedynkę nie stanowi rozwoju. Nie możemy także przy pomocy określonych narzędzi zmierzyć poziom motywacji danego osobnika, który w znacznym stopniu wyznacza poziom np.: tej zdolności motorycznej, ale dopiero razem wziąwszy to wszystko określamy pojęciem, konstruktem wytrzymałość. Samo to określenie jest naszym wymysłem, nazwaliśmy tę możliwość człowieka, do skutecznego, długotrwałego pokonywania wysiłku pojęciem wytrzymałość. (przykład, że jeden może w czasie testu Coupera przebiec 2600m, a inny 3000m w tym samym czasie 12 minut). Więc określenie zdolności jest konstruktem teoretycznym, ale należałoby to określić raczej teoretyczno-empirycznym konstruktem, bo tej wytrzymałości nie widać, realnie nie możemy jej uchwycić, nie widzimy jej, my widzimy biegającego człowieka. Empiryczne dane nie wyjaśniają się same przez się. Wymagane są pewne teorie, które definiują pojęcia w sposób teoretyczny konstruktu, przy pomocy których możemy w praktyczno-pedagogicznym oddziaływaniu, postępowaniu się doskonale porozumiewać. Trudno byłoby się porozumiewać między dwoma trendami biegu, gdyby nie istniało to pojęcie wytrzymałości. Poza tym właśnie wiele elementów tworzących system określamy jako zdolności motoryczne nadaje im bezpośrednio charakter nie tylko abstrakcyjny, ale istota zdolności motorycznej nie jest tylko teoretyczna, ale jest niejednoznacznie empiryczna, materialna. Ta interpretacja pozostanie w zgodzie, a koncepcją dwupodmiotowej struktury motoryczności, więc jej uwarunkowań i przemian. Jest to zespól cech funkcjonalnych, które pozostają ze sobą w określonych relacjach. Te konstrukty określane jako zdolności, czyli zdolności motoryczne możemy wynieść z dwóch działań:
Model konstruktu, a więc motorycznych zdolności. Do zdefiniowania tych zdolności możemy dochodzić w dwojaki sposób, albo na drodze teoretyczno-dedukcyjnej, wyprowadzając poszczególne zdolności z ogólnych koncepcji teoretycznych oraz analizy wymogów czynnościowych różnych form aktywności motorycznej. Z drugiej strony na drodze empiryczno-indukcyjnej sprawdzające teoretyczne założenia na podstawie realizowanych zadań ruchowych i w różnorodnych operacjach statystycznych. Oczywiście tym dedukcyjnym formułowaniu zdolności istnieją także różne szczegółowe sposoby postępowania np.: zbiera się zespół ekspertów określających, wyznaczających efektywność danej dyscypliny sportowej i wychodząc z określonych wymogów motorycznych dla danej działalności sportowej, określano odpowiednie zdolności. Jeżeli chodzi o ten sposób indukcyjny określania to na podstawie motorycznego zachowania się, względnie na podstawie efektów motorycznych w oparciu o ten test Coupera pośrednio określamy poziom wytrzymałości. Określamy ile metrów przebiegł w czasie, a jeżeli jest podany dystans np.: 1000m lub 3000m to czas jest realny i bezpośrednio zmierzony. Natomiast w oparciu o uzyskany czas określamy poziom tej zdolności, wytrzymałości. Z tego wynika, że zdolność jako motoryczny konstrukt odnosi się do utrwalonej w pewnym stopniu zgeneralizowanych i uogólnionych właściwości motorycznych procesów, które leżą u podstaw regulacji czy też energetycznego zabezpieczenia wielkiej liczby różnorodnych działań. Istotną cechą koncepcji zdolności jest relatywnie wysoki stopień ich ogólności. To oznacza, że dana właściwość jest wtedy zdolnością, kiedy stanowi podstawowe uwarunkowanie dla szeregu działań dla pewnej klasy działań. Zdolność motoryczna jako taka związana jest nie jest tylko z jedną czynnością, ale jej ogólny wymiar stanowi o tym, iż jest ona uwarunkowana dla wielu czynności np.: wytrzymałość przy biegu, biegu na nartach, pływaniu, jeździe na rowerze itd. Oczywiście w miarę specjalizacji zawodowej czy sportowej ten ogólny charakter traci swoje znaczenie. Znamiona motoryczne, które określamy pojęciem zdolności motoryczne muszą spełniać pewne wymogi.
3 WYMOGI WOBEC ZDOLNOŚCI:
Nomotetyczny charakter - stosując pewien konstrukt dla określenia możliwości człowieka musi się to odnosić do wielu osobników, a nie do jednego czy kilku (przy pomocy prób, testów można określić poziom wytrzymałości wielu osób) oczywiście należy podać adekwatny test dla danej populacji, bo jeśli zastosujemy test np.: wytrzymałości biegu na nartach, a nikt tego nie próbował to będzie to chybiona próba.
Zdolność musi umożliwić określenie różnic indywidualnych w sposób zintegrowany. Kiedy stosuję miarę, która ma określić poziom zdolności to musi być to taka miara, która umożliwia określenie różnic indywidualnych. Oczywiście w sposób zintegrowany, bo te różnice zachodzą w głębszych elementach - różny pułap tlenowy, wielkość wentylacji płuc, procentowe wykorzystanie płuc, bo to jest istotną składową. Niektórzy autorzy mając do dyspozycji precyzyjne narzędzia pomiaru biologicznych uwarunkowań, składników, stawiają znak równości pomiędzy pojęciem wytrzymałość, wydolność. Jest to zupełnie błędne stanowisko, bo wśród maratończyków nie jest istotna wielkość pułapu tlenowego, ale procent wykorzystania tlenu. Lepszym może być ten, który ma 80ml/kg masy ciała, ale potrafi 98% wykorzystać, niż ten który ma 90ml/kg masy ciała, a wykorzystuje 72%.
Zdolności muszą się charakteryzować relatywnie wysokim stopniem ogólności. Istnieje tu pewne zróżnicowanie rozległości czy ogólności, które związane jest z danym zadaniem do wykonania. Stąd też mamy znamiona zdolności o wyższym lub mniejszym stopniu uogólnienia. Niektórzy autorzy wymieniają zdolności ogólne i specyficzne. To kryterium ogólności i specyficzności doprowadziło do wyodrębnienia tych dwóch struktur motorycznych zdolności, które są związane z konkretną formą ruchu, a drugi konstrukt to umiejętności związane ściśle z formą ruchu, a więc z danym zadaniem.
MODEL KLASYFIKACJI I STRUKTURALIZACJI ZDOLNOSCI MOTORYCZNYCH.
Jest problemem nadal otwartym. Co jakiś czas pojawiają się nowe koncepcje. Podstawą wyodrębnienia są dwa sposoby postępowania: teoretyczno-dedukcyjny i empiryczno-indukcyjny. Dotychczasowy stan naukowy przekonuje o bezwzględnej potrzebie różnicowania, charakterystyki i klasyfikacji zdolności motorycznych. Zróżnicowanego podłoża strukturalnego i funkcjonalnego. Dlaczego badamy te poszczególne elementy składające się na to pojecie zdolności? W tym tkwi sens tych badań empirycznych wnikających wgłębnie w zdolności, szukamy tego co się składa na daną zdolność. Wracając. Nawet gdybyśmy najgłębiej weszli, przy pomocy najprecyzyjniejszej aparatury to sam element, przy rozróżnianych wielu elementach jeszcze nie tworzy zdolności. Jeśli uwzględnimy to generalne założenie, że musimy wziąć do klasyfikacji czy strukturalizacji tzw. podłoże strukturalno-funkcjonalne to dochodzimy do tego, że u podstaw funkcjonowania każdego żywego systemu leżą przede wszystkim podstawowe kategorie: energia i informacja. Jest to układ charakterystyczny dla każdego, autonomicznego, samoregulującego się systemu. Ten układ energia-informacja wiąże się z wszystkimi procesami z jednej strony sterowania, regulacji, czy kontroli działań, a z drugiej strony z energetyzmem, zabezpieczeniem, a więc z procesami przemiany materii i energii. Te klasyczne już dzisiaj kryteria, po uwzględnieniu odpowiednich modyfikacji wynikających z ciągle aktualizowanych efektów badawczych ostatnich lat pozwoliły na opracowanie koncepcji struktury motorycznych zdolności obejmujących 3 kategorie zdolności.
3 KATEGORIE ZDOLNOŚCI
- kondycyjne (energetyczne)
- koordynacyjne (informacyjne)
- kompleksowe (hybrydowe)
1. Jest pewna grupa zdolności, która jest w przeważającej mierze zdeterminowana głównie procesami energetyczno-metabolicznymi, a także z punktu widzenia psychologii motywacyjnymi i one tworzą zdolności kondycyjne (energetyczne). Te zdolności energetyczne, kondycyjne głównie związane są z podstawowymi właściwościami fizjologicznymi i organicznymi mięśni, a więc są to takie właściwości, które związane są z możliwością kontynuacji ruchu w dłuższym czasie. Z tych możliwości wynikają określone aspekty motoryczności człowieka.
2. Z drugiej strony podstawowymi mechanizmami i procesami informacyjnymi uwarunkowane są zdolności koordynacyjne. U podstaw skoordynowanego działania leżą pewne, uogólnione, utrwalone formy przebiegu sterowania i regulacji, które...........(koniec strony-nie nagrane).
Sam skład tworzący pojęcie zdolności to ma charakter heterogeniczny - niejednolity. To wskazuje na to iż mogą być różne odmiany i aspekty, natomiast istota zdolności różnicowania jest ta sama np.: jeżeli ja operuję samą dłonią, palcami i chcę uchwycić delikatny przedmiot to jest to specyficzna forma różnicowania.
3. Zdolności kondycyjne i koordynacyjne to są te dwie główne, ale w praktyce istnieją także zdolności, które trudno w sposób jednoznaczny zakwalifikować do energetycznych lub informacyjnych. Mają charakter mieszany, kompleksowy, gdzie i właściwości informacyjne i energetyczne są jednakowo ważne np.: zdolności szybkościowe i zwinnościowe. Na pewno aspekt energetyczny w próbach szybkościowych jest ważny, ale niezwykle ważny jest aspekt informacyjny. Jednoczesne uruchamianie wielkiej ilości włókien mięśniowych to jest kwestia informacyjna, a nie energetyczna. Zwinność wyodrębniona jest jako właściwość koordynacyjna określana jako koordynacyjna cecha. Zwinność jest to wyodrębniona, ale bardzo kompleksowa właściwość, nie daje nam odpowiedzi co do możliwości koordynacyjnych. Na tym polega błąd w procedurach selekcyjnych oceny uczniów, kiedy stosujemy testy zwinnościowe, potem się okazuje, że dobraliśmy jednostki, które są nieprzydatne dla naszej dyscypliny czy działań. Ale to wynika z tego, że testy zwinnościowe nie mogły nam odpowiedzieć na zadane pytania co do możliwości koordynacyjnych. Testy zwinnościowe są obarczone dużym ładunkiem energii i tłumią te koordynacyjne składniki. Stąd też trudno spodziewać się rzetelnych informacji ze strony testów zwinnościowych o możliwościach koordynacyjnych danego osobnika. Prezentowana tu koncepcja podziału oparta jest na zasadzie DOMINANTY PODŁOŻA
Gdy wyodrębniliśmy kondycyjne to nie znaczy, że w kondycyjnych zdolnościach nie ma aspektu koordynacyjnego np.: maratończyk - dominującą właściwością jest wytrzymałość lecz koordynacja także; akrobata - dominuje koordynacja, ale musi mieć także siłę i wytrzymałość. Dominanta podłoża w zakresie mechanizmów sterowania i regulacji czynnością. To jest istotą, co nie oznacza, że w czynnościach o wysokim stopniu skoordynowania nie są istotne elementy energetyczne. W zasadzie wszystkie zdolności motoryczne mają charakter kompleksowy (hybrydowy), a więc w jednym przypadku energetyczne mimo, że jakaś tam cząstka informacji istnieje. Ale mamy również taki gdzie trudno określić tę dominantę. Stąd też wyodrębniliśmy takie kompleksowe czy hybrydowe. Tę koncepcję wzmacniają struktury i funkcje organizmu, z którymi związane są podstawowe procesy jak procesy informacyjne (procesy sterowania i regulacji ruchu związane z CUN i układem sensorycznym), główne, podstawowe procesy energetyczne (przemiany materii), podstawowe procesy orientacyjne (procesy percepcyjne, kognitywne, mnemoniczne związane z poznaniem, postrzeganiem). Nie można tu wykluczyć niezmiernie ważnych procesów stymulacyjnych (napędowych) - emocjonalne, motywacyjne, wolicjonalne.
Bez sprawnego funkcjonowania tych procesów trudno wyobrazić sobie skuteczne działanie motoryczne. Te wymienione funkcje tworzą określony system regulacyjny, w którym występują pewne podsystemy regulacyjne, charakteryzują stan określonych organów organizmu stanowiąc strukturalno-funkcjonalne podłoże, na którym kształtują się zdolności motoryczne. Z tego wynika, że zdolności motoryczne są wyrazem nie tylko tej regulacji i orientacji, świadomości i motywacji, ale także aktywności życia. Z tego wynika, że na zdolności motoryczne składają się takie elementy jak: kondycja, koordynacja, kognicja, motywacja i emocje. Te wszystkie elementy tworzą to co określamy jako zdolność. Różne rozłożenie akcentów tych elementów składowych wpływa na poszczególne kategorie zdolności motorycznej.
Tę klasyfikację wzmacniają nasze badania w zakresie poszukiwania podstaw, predyspozycji, a wiec tych elementów, które składają się na zdolności motoryczne. O kondycyjnych zdolnościach decydują głównie te struktury i funkcje, które są związane z energetycznym zabezpieczeniem działań, jak i też wymiaru dźwigni. Natomiast o koordynacyjnych zdolnościach głównie decydowały czynniki takie jak: motywacja, postrzeganie, uwaga, myślenie, a więc te procesy, które są związane z czynnością CUN. Te badania pozwoliły na przedstawienie modelu strukturalnego zdolności motorycznych i kompleksowego ujęcia predyspozycji, a więc o kondycyjnych decydują przede wszystkim strukturalne i energetyczno-funkcjonalne predyspozycje, natomiast o koordynacyjnych, psychiczne i neurosensoryczne. Natomiast kompleksowe to jest współdziałanie wszystkich czynników. Natomiast tu właśnie oznaczone tymi krótkimi strzałkami to wskazuje na dominanty predyspozycji, które decydują o charakterze zdolności. Z tego cośmy do tej pory powiedzieli wynika, że wśród zdolności kondycyjnych możemy w sposób jednoznaczny wyróżnić zdolności siłowe i wytrzymałościowe. Podkreślam tu zdolności siłowe i wytrzymałościowe, a nie siła i wytrzymałość. Bliższa analiza tych wszystkich aspektów, odmian, kondycyjnych zdolności pozwala stwierdzić, że fundamentalne zdolności kondycyjne w obszarze motoryczności człowieka, właśnie ze względu na jednoznaczne podłoże strukturalne, funkcjonalne to przede wszystkim maksymalna siła i wytrzymałość tlenowa, długodystansowa. Oczywiście głębsze rozpatrywanie tych zdolności doprowadza do wyodrębnienia szeregu odmian, a także i związków zachodzących między nimi np.: współoddziaływanie siły i wytrzymałości daje taką kategorię wtórną jak wytrzymałość siłowa. Klasyfikacja koordynacyjnych zdolności jest problemem bardziej skomplikowanym, tutaj różnice są znacznie większe inż. W ujmowaniu kondycyjnych zdolności. To wynika ze złożoności przede wszystkim podłoża kategorii motorycznych. Nie wnikając w szczegóły zdolności koordynacyjnych trzeba stwierdzić, że tymi elementami, typowo koordynacyjnymi kategoriami są zdolności związane z dokładnością, a więc w koordynacyjnych wolnych, kierowanych i kontrolowanych czynności. One są także pierwotne w rozwoju człowieka i takie możliwości do wychwycenia w każdym etapie rozwoju ontogenetycznego. Robiliśmy takie badania wśród dzieci przedszkolnych, szkolnych i dorosłej młodzieży, ale także u osób starszych powyżej 70 r.ż. i to kryterium dokładności było możliwe do wyegzekwowania we wszystkich grupach wiekowych, natomiast każda inna kombinacja dokładnie i szybko i w zmiennych warunkach nie była do wyegzekwowania, zwłaszcza w tych skrajnych grupach wiekowych. Stąd te badania między innymi wskazują, że dokładność jest fundamentalną kategorią koordynacyjną. Jest ono najbardziej pierwotne i najbardziej realne. W literaturze spotykamy się także z innym podziałem. Niektórzy do dzisiaj nie przyjmują pojęcia zdolności, mówiąc o cechach. Inni mówiąc o zdolnościach motorycznych odnoszą to do kategorii związanych z energetycznym zabezpieczeniem, a określając to co nazywamy zdolnościami koordynacyjnymi, predyspozycjami. Jeśli traktujemy czas reakcji, predyspozycję, zdolność do szybkiego reagowania to jest to zrozumiałe, jeśli szybkość przewodzenia w włóknach nerwowych traktujemy jako predyspozycję pewnych zdolności koordynacyjnych to jest to wytłumaczalne. Natomiast jeśli równowagę, różnicowanie, orientację, sprzężenie itd. traktujemy jako predyspozycje to w tym całym ujęciu czegoś tu brakuje. Są też pojęcia, które nie rozgraniczają w podziale zdolności na kondycyjne i koordynacyjne. Inne są także tego typu interpretacje, że właściwie istnieje tylko siła, szybkość i wytrzymałość, a pozostałe to są pochodne. W wielu przypadkach propagowane jest jeszcze takie ujęcie o jakościowych i ilościowych cechach. Często wśród zdolności motorycznych wyodrębnia się także gibkość. My wychodzimy z założenia, że gibkość stanowi raczej element pasywnego systemu przenoszenia energii, jest to raczej kategoria anatomiczno-funkcjonalna.