Jacek Kulbaka
Katedra Historii Wychowania
Akademii pedagogiki Specjalnej
Warszawa
Dziecko niepełnosprawne w świetle prawa oświatowego w Polsce w XX wieku
Jedna z definicji, przyjęta przez Unię Europejską, zakłada, że niepełnosprawność dotyczy osób, które z powodu: „urazu, choroby lub wady wrodzonej mają poważne trudności albo nie są zdolne wykonywać czynności, które osoba w tym wieku jest zdolna wykonać”. W ujęciu T. Majewskiego osoba niepełnosprawna „to taka u której uszkodzony i obniżony poziom sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych, zawodowych oraz wypełnienie ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, stan, czynniki środowiskowe, społeczne, kulturowe”.
Pojęcie niepełnosprawności jest integralnie związane z pedagogiką specjalną, dyscypliną naukową, która w aspekcie teoretycznym i terminologicznym rozwijała się dopiero od XIX w. Wówczas w środowisku osób zajmujących się dziećmi niepełnosprawnymi praktyka wyprzedzała teorię. Przyjęty w 1861 r. przez część pedagogów niemieckich termin pedagogika lecznicza - na określenie tego co dziś nazywamy pedagogiką specjalną - nie do końca odpowiadał istocie opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi. Na usystematyzowanie pojęć trzeba było poczekać do XX w.
W ciągu stu lat, począwszy od rewolucji francuskiej do schyłku XIX w., obszar badawczy pedagogiki specjalnej był zawężony do opieki i wychowania dzieci: głuchych, niewidomych, moralnie zaniedbanych, upośledzonych umysłowo. Rewolucja naukowo-techniczna XIX w., i towarzyszący jej rozwój nauk ścisłych i medycznych spowodowały, że przedmiot zainteresowania pedagogiki specjalnej rozszerzył się na dzieci z pogranicza upośledzenia umysłowego, sprawiające trudności wychowawcze, niedosłyszące, niedowidzące, chore oraz kalekie. W państwach europejskich, w których powstały pierwsze szkoły specjalne (Francja, Niemcy, Belgia) i które nadawały kierunek w rozwoju pedagogiki specjalnej, prócz szkół powstawały klasy specjalne, wdrażano progresywny program opieki nad młodocianymi przestępcami, szukano profilaktyki i rozwijano badania diagnostyczne nad dzieckiem (selekcja, testy). Pedagogice końca XIX i pocz. XX w. towarzyszył program „nowego wychowania”. Upodmiotowienie dziecka (pajdocentryzm) prowadziło do krytyki szkoły tradycyjnej i poszukiwania nowych dróg oddziaływania wychowawczego, co z kolei korzystnie oddziaływało na ewolucję pedagogiki specjalnej.
Praktyka pedagogiczna i badania naukowe O. Decroly'ego, E. Clapareda, M. Montessori, A. Bineta i T. Simona oraz J. Joteyko czyniły z pedagogiki specjalnej dojrzałą dyscyplinę naukowo-badawczą. Do I wojny światowej szkoły specjalne pracowały według uznanej w Europie metody „ośrodków zainteresowań” - O. Decroly'ego, rozwijały się międzynarodowe badania naukowe w instytutach naukowych, m.in. w Instytucie Fizjologicznym Solvaya i Instytucie Nauczania Specjalnego w Brukseli. Czołowi pedagodzy związani z problematyką kształcenia specjalnego brali udział w zjazdach fizjologów, neurologów, psychiatrów, psychologów i międzynarodowych kongresach naukowych (1911 - I Międzynarodowy Kongres Pedologiczny w Brukseli).
Rozwój szkolnictwa specjalnego i generalnie mówiąc wzrastające zainteresowanie problematyką opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym wymuszało na ustawodawcach uregulowania prawne. Pierwsze przepisy i ustawy obejmujące także obowiązek szkolny dla niepełnosprawnych wprowadzono we Francji, Belgii, w Anglii i w Niemczech.
Do 1918 r. na ziemiach polskich obowiązywało prawo państw zaborczych. W najlepiej rozwiniętym gospodarczo zaborze pruskim w 1900 r. wprowadzono ustawę o wychowaniu publicznym nieletnich. O umieszczeniu nieletnich (do 18 lat) w rodzinie zastępczej lub w zakładzie wychowawczym decydował sąd opiekuńczy. Położono nacisk na usamodzielnienie i uspołecznienie wychowanków, czemu miała służyć m.in. praca w warsztatach rzemieślniczych. Od 1908 r. w zaborze pruskim powstały sądy opiekuńcze. W zaborze rosyjskim w XIX w. kilkakrotnie podejmowano regulacje prawne dotyczące dzieci społecznie niedostosowanych. W 1909 r. wydano ustawę „O zakładach wychowania przymusowego dla nieletnich”, a w 1912 r. uruchomiono pierwsze sądy dla nieletnich. W zaborze austriackim naśladowano rozwiązanie niemieckie w zakresie opieki nad nieletnimi przestępcami. Warto zaznaczyć, że jeszcze w 1885 r. w Austrii wydano ustawę o zakładach poprawczych.
U progu niepodległości na ziemiach polskich trzech zaborów zorganizowano łącznie nieco ponad 30 szkół i zakładów specjalnych, z tego 7 dla dzieci głuchych, 4 dla niewidomych, 12 dla upośledzonych umysłowo i 9 dla społecznie niedostosowanych. Kilkakrotnie, w różnym czasie i różnych miejscach podejmowano próby kształcenia nauczycieli (Poznań 1832 r. przy Seminarium Nauczycielskim, Warszawa 1872 przy Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych (IGO), kursy przygotowawcze dla nauczycieli w Warszawie od (1917 r.).
Z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości jednym z najważniejszych zadań młodego państwa było utworzenie zunifikowanego systemu szkolnego odziedziczonego po zaborcach i odbudowa szkół zniszczonych podczas I wojny światowej. Wymagało to a priori przygotowanie zrębów administracji szkolnej, wypracowanie programu i podstaw organizacyjnych ( w tym legislacyjnych) opieki nad dzieckiem.
Szczególne zainteresowanie i troskę o dziecko niepełnosprawne od pierwszych miesięcy niepodległości wyrażała Maria Grzegorzewska. Po jej przyjeździe z Francji władze szkolone utworzyły stanowisko referenta do spraw szkolnictwa specjalnego. Nie mniej energicznie w sprawy szkolnictwa specjalnego zaangażował się Jan Hellman - pierwszy naczelnik Wydziału szkół Specjalnych MWRiOP. Według jego obliczeń w Polsce należało objąć opieką blisko 75 tys. dzieci upośledzonych umysłowo, 4 tys. dzieci głuchych, 3 tys. dzieci niewidomych, 6000 dzieci chorych i kalek. Jan Hellman, podobnie jak Maria Grzegorzewska, postulował konieczność objęcia wszystkich dzieci niepełnosprawnych obowiązkiem szkolnym. Przygotował własny, perspektywiczny program rozbudowy szkolnictwa specjalnego w Polsce, obejmujący utworzenie 1800 klas specjalnych dla 36 tys. uczniów opóźnionych w rozwoju lub zaniedbanych wychowawczo oraz 43 instytutów dla 8 tys. dzieci niewidomych, głuchoniemych i upośledzonych umysłowo. Projekt ten, wymagający kolosalnych nakładów finansowych, nigdy nie doczekał się realizacji.
W dniu 7 lutego 1919 r., na mocy dekretu Naczelnika Państwa - Józefa Piłsudskiego o obowiązku szkolnym, ustanowiono 7-letni okres kształcenia dla wszystkich dzieci, w tym dzieci niepełnosprawnych. Niestety przepisy dekretu mówiły o tym, że: „od obowiązku szkolnego mogą być uwolnione dzieci chore fizycznie (szczególnie z gruźlicą otwartą) lub umysłowo oraz dzieci niedorozwinięte, jeżeli ich ułomności wyłączają je od pobierania nauki w szkole powszechnej. Jeśli w danej miejscowości istnieje zakład kształcenia chorych, kalek, ciemnych, głuchoniemych i niedorozwiniętych, obowiązek szkolny rozciąga się na te dzieci”. Z obowiązku szkolnego zwolnione były również dzieci niepełnosprawne, które mieszkały dalej niż 3 km od szkoły. Uwzględnienie w dekrecie interesów dzieci niepełnosprawnych należałoby uznać za ważny krok na drodze do rozbudowy struktur szkolnictwa specjalnego, ale jednocześnie należy zauważyć, że sieć szkół i zakładów specjalnych była całkowicie niezadowalająca, tym samym zapisy dekretu miały niejednokrotnie czysto formalny charakter.
Również 7 lutego 1919 r., na mocy osobnego dekretu ustanowiono w Polsce pierwsze sądy dla nieletnich, w Lublinie, Warszawie i Łodzi. Działalność tych sądów przyniosła zamierzone efekty dopiero po 1932 r., kiedy to odpowiedzialność karna nieletnich została określona w ustawie. W tym samym roku wszedł w życie pierwszy kodeks karny, którego XI rozdział dotyczył odpowiedzialności karnej nieletnich. W oparciu o przyjęte prawo, wobec nieletnich do 13 r. życia, którzy popełnili czyn zabroniony pod groźbą kary oraz względem nieletnich w wieku 13-17 lat, którzy popełnili czyn bez rozeznania, sądy orzekały wyłącznie środki wychowawcze (upomnienie, oddanie pod dozór, zakład wychowawczy). Nieletni, w wieku 13-17 lat, którzy z rozeznaniem popełnili czyn zabroniony karą, kierowani byli do zakładu wychowawczo-poprawczego. Przyjęte w Polsce ustawodawstwo zmierzało w kierunku wczesnej interwencji już po zaistnieniu wykroczenia. W tym celu ustanowiono izby zatrzymań, schroniska przy sądach dla nieletnich, kuratorów sądowych.
Sprawy szkolnictwa specjalnego były omawiane podczas I Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycielskiego w Warszawie, w kwietniu 1919 r. Interesy szkolnictwa specjalnego reprezentowali: Stanisław Kopczyński, Albin Gawlik, Tadeusz Jaroszyński i Władysław Jarecki. Zakomunikowali, że pośród ogółu dzieci w wieku szkolnym w Polsce aż 6% stanowią dzieci fizycznie lub umysłowo upośledzone. W związku z powyższym postulowali wprowadzenie ustawowego obowiązku szkolnego oraz stworzenie przez państwo szerokiej sieci szkół i zakładów specjalnych dla niewidomych, głuchoniemych, upośledzonych umysłowo, dla dzieci mało zdolnych i opóźnionych w rozwoju umysłowym. Domagali się by państwo, w miejsce dotychczasowych kursów przygotowujących nauczycieli szkół specjalnych, utworzyło osobne seminarium lub studium pedagogiki specjalnej przy Uniwersytecie Warszawskim. Podczas zjazdu przyjęto ważną rezolucję, że: „dzieci umysłowo lub fizycznie nienormalne lub upośledzone (mało zdolne, głuchonieme, ociemniałe, z zaburzeniami mowy, z wadami charakteru) powinny być kształcone oddzielnie pod kierunkiem specjalnie wykształconych kierowników”.
U zarania niepodległości potrzebę systemowych działań państwa w zakresie opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym zgłosiło Polskie Towarzystwo Pediatryczne. Bardzo rzetelnie przygotowany przez Towarzystwo program naprawczy, pomimo pozytywnej opinii ministra zdrowia Witolda Chodźko, nie został zaaprobowany przez rząd. Wobec trudności finansowych państwa na plan dalszy schodziła problematyka dziecka niepełnosprawnego, będąca przedmiotem zainteresowania działaczy oświatowych, nauczycieli, organizacji związkowych i partii politycznych.
Konstytucja marcowa z 17 marca 1921 r. gwarantowała prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych dla wszystkich dzieci. W art. 103 stanowiła, że dzieci: „bez dostatecznej opieki rodzicielskiej, zaniedbane pod względem wychowawczym, maja prawo do opieki i pomocy Państwa w zakresie oznaczonym ustawą”. Niestety zapowiadanej ustawy nie opracowano, wydano jedynie ustawę ramową z 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej, w tym opiece nad dzieckiem. W ustawa była nazbyt ogólnikowa, dotyczyła opieki nad niemowlętami, sierotami i półsierotami, dziećmi zaniedbanymi, występnymi, zaś całkowicie pominięto dzieci upośledzone umysłowo.
W latach 20-ych podejmowano jeszcze kilka prób ustawowej regulacji spraw opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym, ale próby te okazały się za każdym razem bezowocne.
Należy zauważyć, że Polska należała do grupy wielu państw, które przyjęły postanowienia uchwalonej przez Ligę Narodów tzw. Deklaracji Genewskiej z 1924 r. W dokumencie tym po raz pierwszy w historii ludzkości określone zostały prawa i przywileje dziecka w zakresie kształcenia, opieki, wychowania i zabezpieczenia socjalnego. Zarówno Liga Narodów jak i podległe jej agendy wyspecjalizowane w zakresie opieki nad dzieckiem nie doprowadziły do wypracowania całościowego systemu ochrony praw dziecka w okresie międzywojennym. Pomimo to proklamowanie Deklaracji Praw Dziecka nadawało kierunek międzynarodowej współpracy nad dzieckiem w okresie powojennym.
W ciągu dziesięciolecia po odzyskaniu przez Polskę niepodległości główny ciężar popularyzowania, działań programowo-metodycznych i szkoleniowych, wreszcie organizowanie i prowadzenie szkół specjalnych, spoczął na samorządach i organizacjach społecznych (np. Polski Komitet Pomocy Dzieciom, Polskie Towarzystwo Pediatryczne, Sekcja Szkolnictwa Specjalnego). Zabrakło działań strukturalnych rządu, nienajlepiej układała się też współpraca międzyresortowa resortu oświaty z MWRiOP, Ministerstwem Sprawiedliwości oraz MPiOS. Do końca lat 20-ych nie wydano rozporządzeń wykonawczych do dekretu o obowiązku szkolnym z 1919 r. dla upośledzonych umysłowo. W tym największym dziale szkolnictwa specjalnego spośród 75 tys. dzieci w wieku szkolnym w szkołach przebywało zaledwie kilka tysięcy uczniów. Warunki lokalowe szkół specjalnych były na ogół bardzo złe. Trudną sytuację szkolnictwa specjalnego pogarszały koszty utrzymania szkół, zwykle kilkakrotnie wyższe niż szkół powszechnych oraz brak wrażliwości społecznej względem dziecka niepełnosprawnego.
Kryzys gospodarczy z 1929 r., który obiegł cały świat, drastycznie odbił się na sytuacji gospodarczej Polski i ogarnął niemal wszystkie sfery życia państwa. W latach 1929-1935 nastąpiło wyraźne obniżenie wskaźnika realizacji przez dzieci obowiązku szkolnego. Według obliczeń ZNP w końcu tego okresu poza szkołą mogło przebywać nawet milion dzieci. Sytuacja dziecka niepełnosprawnego w dobie kryzysu stała się wyjątkowo ciężka. Troska władz szkolnych skupiła się na zapewnieniu opieki dla dzieci i młodzieży szkół powszechnych.
W warunkach kryzysu gospodarczego Sejm Rzeczypospolitej przyjął 11 marca 1932 r. pierwszą, ogólnopolską i pełną ustawę szkolną „O ustroju szkolnictwa”, sygnowana przez ministra Janusza Jędrzejewicza. Artykuł 8 ustawy stwierdzał, że czas trwania obowiązku szkolnego dzieci anormalnych określa minister oświaty i że dzieci mogą być z tego obowiązku zwolnione, jeśli nie ma zorganizowanej dla nich szkoły specjalnej na terenie ich zamieszkania lub pobytu. W art. 13 stwierdzono, że „wychowanie i kształcenie dzieci anormalnych odbywa się w zakładach i szkołach powszechnych specjalnych, względnie w oddziałach specjalnych”. I tym razem zabrakło rozporządzeń wykonawczych do ustawy dotyczących zakładania i utrzymywania placówek szkolnictwa specjalnego. W art. 33 określono zasady na których opierało się przygotowanie zawodowe nauczycieli szkół i zakładów specjalnych.
W 1933 r. MWRiOP wydało zarządzenie w sprawie uposażenia nauczycieli szkół specjalnych. Co prawda zrównano je z wynagrodzeniem nauczycieli szkół powszechnych, ale zwiększono tygodniowy wymiar pracy pedagoga w szkole specjalnej z 26 do 29 godzin.
Podczas II Zjazdu Nauczycieli Szkół Specjalnych w 1934 r., przygotowanego przez Sekcję Szkolnictwa Specjalnego ZNP, krytycznie ustosunkowano się do ustawy Jędrzejewiczowskiej z 1932 r.. Uczestnicy zjazdu wyrazili zaniepokojenie losem dzieci niepełnosprawnych. Domagali się wydania odrębnej ustawy o ustroju szkolnictwa specjalnego, zaś do czasu jej przygotowania zaproponowano nowelizację ustawy z 1932 r., która określiłaby: status i zadania szkół specjalnych w systemie szkolnym, obowiązki państwa i organizacji samorządowych w rozwoju sieci szkół specjalnych, uprawnienia i obowiązki nauczycieli szkół specjalnych, liczbę dzieci w oddziałach klasowych.
W sierpniu 1936 r. MWRiOP ogłosiło zarządzenie w sprawie selekcji i kwalifikowania dzieci upośledzonych umysłowo do zakładów specjalnych. Badaniom, prowadzonym przez specjalnie do tego celu przeszkolonych nauczycieli w Pracowni Psychopedagogicznej PIPS (testy Binet-Termana), poddano uczniów pierwszych i drugich klas szkół powszechnych podejrzanych o niedorozwój umysłowy.
Poprawa koniunktury gospodarczej w II połowie lat 30-ych stwarzała nadzieje na poprawę sytuacji dziecka niepełnosprawnego, w tym na ustawowe unormowanie praw dzieci i młodzieży.
W dniach od 2 do 4 października 1938 r. odbył się w Polsce I Ogólnopolski Kongres Dziecka, w którym wzięło udział blisko 1500 reprezentantów świata nauki, kultury, oświaty, działaczy samorządowych, państwowych i reprezentantów około 60 organizacji społecznych. Podczas Kongresu omawiano stan i perspektywy rozwoju szkolnictwa specjalnego. W przyjętych rezolucjach wnioskowano o: rozbudowę szkół i zakładów specjalnych, przedłużenie obowiązku szkolnego dla dzieci „anormalnych”, stworzenie zakładów wychowawczych dla kalek i roztoczenie, jak w przypadku dzieci zdrowych, analogicznej opieki prawnej nad dzieckiem niepełnosprawnym. Większość ze zgłoszonych wniosków nigdy nie doczekała się realizacji. Szkolnictwo specjalne wymagało dużych nakładów finansowych dlatego działania naprawcze mogły być widoczne dopiero w perspektywie kilku lub nawet kilkunastu lat.
W roku szkolnym 1937/38 działały 104 szkoły podstawowe specjalne. Dla dzieci niewidomych zorganizowano 8 szkół (678 uczniów), dla głuchoniemych 16 (1311 uczniów), dla opóźnionych w rozwoju umysłowym 64 (8265 uczniów), dla moralnie zaniedbanych 16 (1822 wychowanków). Łącznie w szkołach tych przebywało 12076 uczniów. Do wybuchu wojny nie utworzono żadnych przedszkoli specjalnych, szkól średnich ogólnokształcących oraz szkół zawodowych. Sieć szkół specjalnych w niewielkim stopniu zaspokajała potrzeby opieki nad dzieckiem. Oblicza się, że potrzeby opieki nad dzieckiem upośledzonym umysłowo zaspokajano w 12%, nad dzieckiem moralnie zaniedbanym w 10%, nad dzieckiem głuchym w 15%, nad niewidomym w 20%. Generalnie ujmując do rozpoczęcia II wojny światowej zaledwie 10% spośród wszystkich niepełnosprawnych dzieci w Polsce objętych było różnymi formami nauczania. Istniały przy tym ogromne dysproporcje między poszczególnymi regionach kraju. Przeszło połowa uczniów uczyła się w woj. centralnych (56%), niemal trzecia ich część w woj. zachodnich (30%), 8% w woj. wschodnich i tylko 6% w woj. południowych.
Okres wojny i okupacji tragicznie odbił się na stanie przedwojennego szkolnictwa specjalnego. Zamknięto wszystkie szkoły specjalne na ziemiach polskich bezpośrednio wcielonych do III Rzeszy, a na obszarze Generalnej Guberni większość szkół, wobec braku środków finansowych, zmuszona była po prostu zawiesić działalność. Polityka okupanta niemieckiego zmierzała do eksterminacji jednostek słabych, chorych, kalekich, psychicznie chorych i niepełnosprawnych. Wymordowano pacjentów szpitali psychiatrycznych w Choroszczy, św. Jana Bożego w Warszawie, w Kochanówce k. Łodzi, Kocborowie. W lublinieckim szpitalu psychiatrycznym dzieci upośledzone umysłowo zabijano poprzez podanie znacznej dawki luminalu.
Polska wyszła z wojny jako kraj szczególnie zniszczony. Straty w majątku narodowym sięgały 38% i były trzynastokrotnie wyższe niż dochód narodowy wytworzony w 1938 r. Straty szkolnictwa były jeszcze wyższe, sięgały 60% przedwojennego stanu posiadania. Nieodzownym zadaniem państwa była odbudowa zniszczonej sieci szkół, przygotowanie kwalifikowanych kadr nauczycielskich, zorganizowanie akcji alfabetyzacji setek tysięcy dzieci oraz zapewnienie opieki dla około 1,5 miliona dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej.
Trudne zadanie odbudowy administracji szkolnej realizowano w warunkach działań wojennych i niepewności politycznej kraju. Pomimo tego uruchamianiu szkół, w 1944 r. i 1945 r., towarzyszył ogromny entuzjazm społeczny i zaangażowanie nauczycieli. Już w roku szkolnym 1946/47 nauką szkolną objęto 89,6% dzieci szkół powszechnych w wieku 7-13 lat.
Z punktu widzenia opieki nad dzieckiem ważna decyzja zapadła w połowie 1945 r. Ministerstwo Oświaty roztoczyło opiekę i nadzór nad wszystkimi dziećmi i młodzieżą od 3 do 18 r. życia. Był to pierwszy i zarazem ważny krok na drodze skoordynowania opieki nad dzieckiem w Polsce. W tym samym czasie Minister Oświaty Czesław Wycech powołał, przy Departamencie II Szkolnictwa Ogólnokształcącego Ministerstwa Oświaty, Referat Szkół Specjalnych. Urzędowy komunikat głosił iż: „Referat Szkół Specjalnych załatwia w zakresie szkół dla dzieci umysłowo upośledzonych, moralnie zaniedbanych, głuchych, niewidomych itp. Sprawy sieci szkolnej, nadzoru nad wychowaniem i nauczaniem, sprawy potrzeb rzeczowych i pomocy naukowych, doboru i kształcenia nauczycieli i pracowników pedagogicznych administracji szkolnej oraz sprawy ustawodawstwa, organizacji i nadzoru nad wykonywaniem ustaw i przepisów”.
W nowo powstających kuratoriach okręgów szkolnych ustanowiono pierwszych wizytatorów szkolnictwa specjalnego. Na mocy decyzji Ministerstwa Oświaty reaktywowano Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej (PIPS) - drugą w świecie i jedyną w okresie XX-lecia międzywojennego placówkę zajmującą się przygotowaniem nauczycieli na potrzeby szkolnictwa specjalnego.
O stanie i potrzebach szkolnictwa specjalnego dyskutowano podczas Ogólnopolskiego Zjazdu Oświatowego w Łodzi, a następnie na ogólnopolskim zjeździe ZNP w Bytomiu. Na zjeździe łódzkim, z ramienia Ministerstwa Oświaty, sprawy szkolnictwa specjalnego prezentował Henryk Ryll. Uważał, że system opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym wymaga: ustawowych zapisów w zakresie obowiązku szkolnego, wprowadzenia ośmioklasowej szkoły dla dzieci niewidomych, moralnie zaniedbanych i kalek, rozbudowy różnorodnych form opieki i kształcenia (szkoła zawodowa, szkoła średnia, zakłady leczniczo-wychowawcze). W Bytomiu, szkolnictwo specjalne reprezentowali działacze ZNP Kazimierz Kirejczyk i Franciszek Karpiński. Spowodowali oni, że zjazd zaakceptował wnioski dotyczące opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym.
Należy podkreślić, że spośród wielu dezyderatów zgłoszonych na obydwu zjazdach oświatowych, Ministerstwo Oświaty przyjęło zdecydowane stanowisko w sprawie zakładania ośmioklasowych szkół ogólnokształcących dla: niewidomych, kalek, głuchych, upośledzonych umysłowo oraz moralnie zaniedbanych. Natomiast przy ZNP już w połowie 1945 r. reaktywowano Sekcję Szkolnictwa Specjalnego, której zarząd bardzo aktywnie wspierał działania Ministerstwa Oświaty na rzecz usprawnienia całego systemu kształcenia specjalnego.
Do 1948 r., staraniem Referatu (od 1947 Wydziału Szkół Specjalnych) ukazały się: dwie szczegółowe Instrukcje Ministerstwa Oświaty w sprawie organizacji roku szkolnego 1945/46 oraz roku szkolnego 1947/48 w szkolnictwie specjalnym, okólnik „W sprawie wykonywania opieki i nadzoru nad szkolnictwem specjalnym”, zarządzenie w sprawie „Selekcji dzieci upośledzonych umysłowo i kierowaniu ich do zakładów, szkół i oddziałów specjalnych dla upośledzonych” oraz zarządzenie „W sprawie dodatku służbowego dla wybitnych fachowców w szkołach specjalnych”
Na podstawie powyższych przepisów wyznaczone zostały zasady selekcji i kwalifikowania dzieci upośledzonych umysłowo do szkół specjalnych, skrócono czas pracy nauczyciela z 28 do 22 godzin tygodniowo, określono wymiar zajęć uczniów w poszczególnych klasach szkół specjalnych (od 24 do 30 godzin), uruchomiono po raz pierwszy na ziemiach polskich pierwsze szkoły specjalne dla dzieci przewlekle chorych, szkoły zawodowe, przedszkola specjalne oraz jedną szkołę średnią ogólnokształcącą dla młodzieży przewlekle chorej. W zakresie pracy wychowawczej i metod nauczania korzystano z dorobku pedagogicznego okresu międzywojennego, w tym zakresie za wzorcowe uznano ustalenia i prace badawcze PIPS w Warszawie.
W końcu roku szkolnego 1947/48 liczba szkół specjalnych przewyższyła już statystyki przedwojenne (104 szkoły dla 12076 dzieci w roku szk.1937/38). Łącznie naukę pobierało 12792 uczniów, w 122 szkołach podstawowych specjalnych, 15 szkołach zawodowych i 17 przedszkolach specjalnych.
W latach 1949-1955, na fali przeobrażeń społeczno-gospodarczych kraju, związanych z realizacją przyjętej przez Sejm ustawy „O 6-letnim planie rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu na lata 1950-1955”, zaszły głębokie zmiany w systemie całego szkolnictwa. Podporządkowanie szkolnictwa wytycznym gremiów rządzących doprowadziło do jego niepotrzebnego upolitycznienia.
Na lata planu sześcioletniego przed szkolnictwem specjalnym postawiono kilka ważnych zadań, wymagających kolosalnych nakładów finansowych i koordynacji działań resortów: edukacji, zdrowia, sprawiedliwości, pracy i opieki społecznej. Rozbudowa poszczególnych typów szkół specjalnych (w szczególności zawodowych) miała być dostosowana do rozwijających się skupisk ludności. Zapowiadano radiofonizację szkół, poprawę zaopatrzenia w sprzęt, podręczniki i pomoce naukowe. Nadzwyczajną opieką, wobec postępującej demoralizacji młodzieży, miały być otoczone dzieci zaniedbane, opóźnione w nauce i kwalifikujące się do szkół specjalnych dla społecznie niedostosowanych. Władze państwowe wspierały działania Polskiego Związku Głuchych na rzecz walki z analfabetyzmem.
Zasady na których opierało się funkcjonowanie szkolnictwa specjalnego w latach 1949-1955 precyzowały kolejne instrukcje Ministerstwa Oświaty.
W roku szkolnym 1948/49 szkołom specjalnym zalecono objęcie szczególną opieką dzieci z rodzin ubogich, zagrożone deprawacją, a więc często kwalifikujące się do szkół specjalnych dla społecznie niedostosowanych. Równie dużo troski władze szkolne przywiązywały do opieki nad dziećmi i młodzieżą przewlekle chorą.
W kolejnych latach szkolnych zintensyfikowano prace w zakresie obowiązkowego przysposobienia zawodowego i zatrudnienia niepełnosprawnych (wyłączając przewlekle chorych), a także szkolenia ideologicznego nauczycieli szkół specjalnych. W roku szkolnym 1951/52 wprowadzono do szkół pierwsze programy i podręczniki szkolne. Zreorganizowano zasady selekcji dzieci głuchych, upośledzonych umysłowo i społecznie niedostosowanych. Poczynione zmiany nie zawsze były korzystne dla szkolnictwa specjalnego i często towarzyszyło im niezadowolenie ze strony wykładowców PIPS i działaczy związkowych (Sekcja Szkolnictwa Specjalnego). Nawiasem mówiąc, na skutek rozbicia niezależności ZNP o pracach Sekcji decydowało Ministerstwo Oświaty, a PIPS utracił funkcję instytutu badawczego i jako studium zajmował się wyłącznie przygotowaniem nauczycieli.
W I połowie lat 50-ych, na gruncie wszechobecnej ideologii, narodziło się niesłuszne skądinąd założenie, że problem niepełnosprawności ma bezpośredni związek z zaniedbaniami społeczno-ekonomicznymi i kulturalnymi poprzednich epok. Spodziewano się, że w miarę postępu ekonomicznego i idącego z nim w parze skoku cywilizacyjnego Polski, potrzeby opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi zostaną sprowadzone do minimum W konsekwencji ograniczono współpracę psychologów ze szkołami specjalnymi, negacji poddano sprawdzone we wcześniejszym okresie metody pracy i organizacji szkół. Taka polityka oświatowa powodowała ostatecznie, że zapisy konstytucji z 1952 r., w której dostępność szkół dla ogółu dzieci i młodzieży uznano za fundament reformy szkolnej, stawały się w przypadku szkolnictwa specjalnego niezrozumiałe.
Polityka gospodarcza i oświatowa z lat 1950-1955 została zweryfikowana i ostatecznie odrzucona na fali niezadowolenia społecznego i przeobrażeń na scenie politycznej w październiku 1956 r.
Problematykę niepełnosprawnych podjęły wówczas opiniotwórcze czasopisma i dzienniki, jak „Życie Warszawy”, „Trybuna Ludu”, „Kobieta i Życie”, „Głos Nauczycielski”. W wielu publikacjach zwracano uwagę na złe, a niekiedy tragiczne warunki pracy szkół specjalnych, na niezadowalającą opiekę nad dziećmi i wielorakie trudności towarzyszące życiu codziennemu dzieci, młodzieży i dorosłych osób niepełnosprawnych.
W marcu 1956 r. ukazał się długo oczekiwany, od razu bardzo dobrze przyjęty przez środowisko nauczycieli, dekret o obowiązku szkolnym, w którym przyjęto, że: „obowiązek szkolny trwa do ukończenia 7 klas szkoły podstawowej, najdłużej jednak do końca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 16 lat”. W art. 4, w p. 2 napisano, iż „dzieci uznane za niezdolne do nauki w normalnych szkołach podstawowych wypełniają obowiązek szkolny w szkołach specjalnych”. Administracja terenowa została zobligowana do ewidencjonowania, kontroli i egzekwowania obowiązku szkolnego. Stworzono tym samym ramy prawne do rozwoju szkolnictwa specjalnego.
W czerwcu 1956 r. na temat stanu i perspektyw rozwoju szkolnictwa specjalnego dyskutowała Sejmowa Komisja Oświaty i Nauki. Wiceminister Oświaty Zofia Dembińska zaprezentowała posłom program naprawczy w szkolnictwie specjalnym, w którym za naczelne zadanie przyjęła.: zmiany w kształceniu kadr nauczycielskich, selekcji, powrót do szkół psychologów i psychologii, podwyżkę płac nauczycieli, poprawę bazy lokalowej szkół. W ciągu 1957 r. szkolnictwo specjalne jeszcze czterokrotnie było przedmiotem prac Komisji. Na początku roku 1958/59 w szkołach specjalnych przebywało około 30% ogólnej liczby dzieci zakwalifikowanych do szkół dzieci, a co gorsza potrzeby rosły szybciej niż organizowane miejsca. Komisja przyjęła szereg dezyderatów w sprawie szkolnictwa specjalnego z których na uwagę zasługuje m.in. projekt opracowania ustawy o profilaktyce, rewalidacji, opiece i zatrudnieniu niepełnosprawnych. O. Lipkowski - Dyrektor Departamentu Zakładów Wychowawczych i Szkół Specjalnych wnioskował m.in. o rozszerzenie opieki wychowawczej na dzieci niedosłyszące, z wadami wymowy, słuchu, kalekie i przewlekle chore.
Lata 1956-61 były dobre dla szkolnictwa specjalnego. Z chwilą ustawowego rozwiązania Centralnego Urzędu szkolenia Zawodowego Ministerstwo Oświaty przejęło pełny nadzór nad szkołami zawodowymi. Przy ZNP prace wznowiła Sekcja Szkolnictwa Specjalnego. PIPS przywrócono statut placówki naukowo-badawczej, a Ministerstwo Oświaty wróciło do metody ośrodków pracy. Po 8 latach przerwy wznowiono druk „Szkoły Specjalnej” jedynego (od 1924r.) czasopisma pedagogiki specjalnej. W okresie tym obserwujemy dalszy wzrost poszczególnych typów placówek szkolnictwa specjalnego.
Zwieńczeniem zmian organizacyjnych i dyskusji na temat szkolnictwa specjalnego po 1956 r. była ustawa szkolna z 15 lipca 1961 r. „O rozwoju systemu oświaty i wychowania”. Ustawa potwierdzała powszechne prawo do nauki i oświaty. W odniesieniu do dziecka niepełnosprawnego powyższą tezę rozwinięto w art. 20 ustawy, w stwierdzeniu, że: „kształcenie i wychowanie dzieci i młodocianych przewlekle chorych, opóźnionych w rozwoju umysłowym i upośledzonych fizycznie lub umysłowo, odbywa się w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach przy szkołach podstawowych lub w ośrodkach szkolno-wychowawczych. Szkoły i zakłady specjalne zapewniają młodzieży opiekę wychowawczą, oświatę w dostępnej dla niej zakresie oraz przygotowanie do odpowiedniego zawodu”. Ustawa dopuszczała otwieranie klas specjalnych przy szkołach powszechnych dla dzieci upośledzonych umysłowo. Tę kwestię uregulowało Ministerstwo Oświaty wydając osobne zarządzenie we wrześniu 1961 r.
Ustawa szkolna z 15 lipca 1961 r., tak jak wprowadzony przez nią 8-letni cykl nauczania w szkole powszechnej, przetrwały kilka dziesięcioleci.
W szkolnictwie specjalnym lat 60-ych ukazało się szereg szczegółowych zarządzeń, w tym statuty dla szkół podstawowych, zakładów wychowawczych i ośrodków szkolno-wychowawczych. W 1963 r. powstała w Polsce pierwsza „szkoła życia” dla dzieci głębiej upośledzonych umysłowo. Do 1970 r. system opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym uległ dużemu zróżnicowaniu i prócz szkół dla: niewidomych, głuchoniemych, przewlekle chorych i kalekich, upośledzonych umysłowo i społecznie niedostosowanych - obejmował szkoły dla: niedowidzących i niedosłyszących, głęboko upośledzonych umysłowo i sprawiających trudności w nauce. Ponadto organizowano odrębne oddziały, szkoły i zakłady dla dzieci niewidomych, głuchych, kalekich i niedostosowanych społecznie z równoczesnym upośledzeniem umysłowym. Rozbudowie poszczególnych typów szkół specjalnych towarzyszył wzrost powszechności nauczania (w Raporcie o stanie oświaty w PRL podano wartość 58,6%). Należy też zauważyć, ze od 1958 r., kiedy od podstaw wybudowano pierwsza nową szkołę specjalną, do 1971 r. powstało 71 nowych obiektów szkolnych. Mimo to blisko połowa szkół podstawowych specjalnych dla upośledzonych umysłowo mieściła się w złych warunkach.
W latach 60-ych i 70-ych w Polsce rosło zainteresowanie problematyką pedagogiki specjalnej. Po 1958 r., kiedy to utworzono przy UW pierwszą Katedrę Pedagogiki Specjalnej, kształcenie pedagogów specjalnych rozpoczęto w uniwersytetach w: Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Lublinie, a także w wyższych szkołach pedagogicznych w: Bydgoszczy, Częstochowie, Szczecinie i Krakowie. Badania naukowe z zakresu pedagogiki specjalnej podjęto w instytutach naukowych i wyspecjalizowanych komisjach (np. Komisja Kompensacji czynności Narządów Zmysłów PAN). Polska mogła poszczycić się osiągnięciami wielu wybitnych znawców problematyki szkolnictwa specjalnego, w tym: Marii Grzegorzewskiej, Janiny Doroszewskiej, Kazimierza Kirejczyka, Wacława Tułodzieckiego, Aleksandra Hulka, Ottona Lipkowskiego, Czesława Czapowa i Stanisława Jedlewskiego.
Po II wojnie światowej Polska stała się współuczestnikiem i sygnatariuszem wielu umów międzynarodowych w zakresie poszanowania praw dziecka i opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym. Najważniejsza z nich, ogłoszona przez ONZ, Deklaracja Praw Dziecka z 20 listopada 1959 r., stanowiła rozwinięcie Deklaracji Praw Dziecka z 1924 r. i uzupełnienie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. W jednej z 10 zasad Deklaracji Praw Dziecka przyjęto, że „dziecko upośledzone fizycznie, umysłowo czy pod względem socjalnym powinno być otoczone specjalnym leczeniem. Powinno mu się zapewnić i umożliwić odpowiednia naukę oraz opiekę potrzebną w jego szczególnej sytuacji”. Państwa - strony konwencji uznały, że należy zapewnić dziecku niepełnosprawnemu dostęp do wykształcenia i zawodu, usług w zakresie ochrony zdrowia i rehabilitacji.
Na gruncie polskim, w ślad za międzynarodową klasyfikacją chorób Światowej Organizacji Zdrowia z 1968 r., zastosowano typologię upośledzenia umysłowego. Wyróżniano w niej jednostki z pogranicza upośledzenia, lekko upośledzone, umiarkowanie, znacznie i głęboko upośledzone umysłowo.
Prawa przyznawane niepełnosprawnym w świecie, wzrost zainteresowania i rosnąca świadomość społeczna względem niepełnosprawnych oraz towarzyszący im rozwój badań w zakresie pedagogiki specjalnej spowodowały, że jednorodny dotąd system kształcenia, obejmujący w zasadzie placówki szkolne (system segregacyjny), wymuszały wprowadzenie nowatorskich rozwiązań, adekwatnych do zmieniających się warunków społeczno-ekonomicznych. W tym kontekście, w Polsce od lat 70-ych, obok klas specjalnych coraz śmielej mówiło się o potrzebie pełniejszej integracji dzieci niepełnosprawnych z dzieckiem pełnosprawnym (system integracyjny). Jednocześnie trzeba dodać, że podejmowane tak w Polsce jak i np. w Skandynawii próby pełnej integracji wykazały, że najbardziej wskazany jest model mieszany, tj. taki w którym funkcjonują zarówno szkoły specjalne jak i placówki integracyjne. W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo popularyzowano sprawdzone formy edukacji, które pozwalały wychowankom szkół specjalnych na możliwie pełne uczestnictwo w życiu społecznym. W ostatnim dwudziestoleciu XX-wieku w całym świecie najwięcej uwagi poświęcono działaniom profilaktycznym w wychowaniu i rehabilitacji niepełnosprawnych przy zapewnieniu maksymalnych możliwości kontaktu dziecka z domem. Wielkie nadzieje wiązano z uspołecznieniem niepełnosprawnych przez pracę zarobkową.
W Polsce, w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku, poprzedzonym obradami „okrągłego stołu” i lawiną demokratycznych przemian, zaszły głębokie zmiany w systemie opieki i kształcenia dzieci niepełnosprawnych.
W lipcu 1991 r. powstał Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), powołany w celu finansowego wspierania działań samorządów, w zakresie rehabilitacji, szkolenia i zatrudnienia oraz przełamywania różnorakich barier negatywnie wpływających na codzienne życie osób niepełnosprawnych. Powołano powiatowe i wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności. Ustanowiono urząd Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, którego organem doradczym stała się Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Na niespotykaną skalę wzrosła liczba organizacji pozarządowych działających na rzecz i w środowisku osób niepełnosprawnych (około 5 tys. aktywnie działających organizacji u schyłku XX w.).
W Polsce, przy zachowaniu wypracowanych przez dziesięciolecia form nauczania i wychowania niepełnosprawnych, coraz skuteczniej upowszechniano model kształcenia integracyjnego. Uważano, że dziecko z odchyleniami od normy powinno otrzymać pomoc i opiekę o charakterze profilaktycznym i terapeutyczno - wychowawczym. Słusznie też uznano, że opieka nad dzieckiem niepełnosprawnym nie powinna kończyć się wraz z ukończeniem szkoły podstawowej lecz, w innej formie, należy ją kontynuować w życiu dorosłym osoby niepełnosprawnej. Dużą rangę nadano wczesnej interwencji i odpowiedniemu rozpoznaniu potrzeb dziecka niepełnosprawnego.
Główne ramy prawne systemu oświaty w Polsce reguluje ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, wraz z wydanymi do niej aktami wykonawczymi. Zawiera ona postanowienia dotyczące dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością, łącznie z prawem do nauki we wszystkich typach szkół i zindywidualizowanego procesu kształcenia, programów nauczania i organizacji nauczania. Sprawy dotyczące dyskryminacji w zakresie edukacji kieruje się do Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka. Znakomita większość funduszy przeznaczonych na edukację pochodzi z budżetu państwa i jest przekazywana w formie subwencji oświatowej.
Prawo do nauki zagwarantowano niepełnosprawnym w Konstytucji RP z 1997 r., która w art. 69 stanowi, iż: „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. W Konstytucji zapisano, że do ukończenia 18 r. życia, nauka jest powszechna i obowiązkowa. Zakazana jest jakakolwiek dyskryminacja w zakresie dostępu do edukacji.
Uchwalona przez Sejm w dniu 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych przyznaje niepełnosprawnym pełne prawo do nauki w szkole, na równi z pełnosprawnymi rówieśnikami. W art. 1 tejże Karty Sejm stwierdza m.in., że niepełnosprawnym w Polsce przysługuje dostęp do dóbr i usług, umożliwiających uczestnictwo w życiu społecznym, dostęp do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, do pomocy psychologicznej, pedagogicznej i specjalistycznej, nadaje prawo do pracy na otwartym rynku pracy „zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami.
Przedstawione akty prawne gwarantują dziecku niepełnosprawnemu w zasadzie pełne, na równi z innymi dziećmi prawo do nauki, opieki i wychowania. Państwo nie ma jednak rzetelnych danych dzieci niepełnosprawnych, które nie realizują obowiązku szkolnego. Ponadto gminy, częściowo odpowiedzialne za kontrolę spełniania obowiązku nauki przez uczniów, nie zawsze wywiązują się ze swych obowiązków.
W ostatnich latach osobny, ale jakże istotny problem społeczny w Polsce stanowi zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Oblicza się, że spośród rzeszy 5-5,5 miliona osób niepełnosprawnych w Polsce, tylko kilkanaście procent z nich ma stałą pracę zarobkową, a ponad 80% korzysta z zasiłków i rent wypłacanych z funduszu państwa.
Organizacje społeczne niepełnosprawnych, starają się przekonać pracodawców (w tym PFRON), że warto zatrudniać osoby niepełnosprawne. Temu między innymi miały służyć i służą emitowane w ostatnich miesiącach reklamy telewizyjne pod hasłem „niepełnosprawni-pełnosprawni w pracy”.
Z.Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 14.
J.D. Georgens, H.M. Deinhard, Pedagogika lecznicza ze szczególnym uwzględnieniem idiotyzmu i zakładów dla idiotów. Na gruncie polskim termin- pedagogika specjalna spopularyzowała Maria Grzegorzewska.
Zob. E. Key, Stulecie dziecka. Wyd. 1900 (polskie 1928) (rozwój nauki i różnorodnych form opieki nad dzieckiem skłonił autorkę do wniosków, może nazbyt optymistycznie, że kolejne stulecie stanie się „stuleciem dziecka”.
W. Gasik, Rozwój praktyki i teorii pedagogiki specjalnej w wieku XIX i początkach XX, s. 76-104, w S. Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa specjalnego i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990 (we Francji w 1909 r. wydano ustawę „O nauczaniu dzieci upośledzonych umysłowo” - nowelizowana w 1944 i w 1958r.). W Anglii prawo o obowiązkowym nauczaniu upośledzonych umysłowo przyjęto w 1899 r. nowelizacja 1913 r.), w Niemczech w 1911 „Ustawa w sprawie kształcenia dzieci niewidomych i głuchych”. W Belgii w 1891 weszła wżycie ustawa o opiece społecznej obejmująca dzieci niepełnosprawne. Jej rozwinięciem była ustawa z 1912 o opiece nad dzieckiem oraz ustawy z 1914 i 1921 r.. Obowiązek dla niepełnosprawnych w Belgii uregulowano ustawą z 1931 r.).
E.J. Dukaczewski, Szkoły i zakłady specjalne dla dzieci trudnych w XIX w. i na początku XX wieku, s. 105 - w: S. Mauresberg (red.), Dzieje (...) (w Królestwie Polskim w 1818 r. uchwalono pierwszy kodeks karny. W dziale społecznie niedostosowanych na szczególne przypomnienie zasługuje działalność Fryderyka Skarbka i Stanisława Jachowicza)
W. Gasik, Rozwój (...), s. 94-102, w: S. Mauersberg (red.), Dzieje (...) ; Porównaj W.Gasik, Rozwój teorii i praktyki pedagogiki specjalnej w Polsce w latach 1816-1945, w: K. Poznański, U, Eckert (red.), Pedagogika Specjalna w Polsce. Wybrane zagadnienia z przeszłości, współczesności oraz tendencje rozwojowe, Warszawa 1992, s. 21-27.
K. Pozański, Rozwój systemu kształcenia pedagogów specjalnych, w: Pedagogika specjalna w Polsce (...), s. 28-34.
W. Gasik, Życie Marii Grzegorzewskiwej. Dzieciństwi i młodość - studia (w:) E. Żabczyńska (red.) Maria Grzegorzewska (...), s. 20- 28 / wydaje się, że momentem przełomowym w życiu Grzegorzewskiej mogła być wizyta w szpitalu dla dzieci upośledzonych umysłowo w Bicetre. Wcześniej zainteresowania M. Grzegorzewskiej koncentrowały się wokół zagadnień z zakresu estetyki (doktorat w 1916 r.). U boku Józefy Joteyko od 1918 r. brała czynny udział w pracach paryskiej Polskiej Ligi Nauczania postulując konieczność rozbudowy szkolnictwa specjalnego w Polsce / ; Zob. art. A. Gołubiewa (w:) „Tygodnik Powszechny”, nr 959, s. 1-2 / po wizycie w Bisetre Grzegorzewska miała powiedzieć: „zrozumiałam, że chcąc służyć Najwyższej Harmonii, człowiek nie może ograniczyć się do spraw i dzieł harmonijnych (...) szczęśliwi są ci, którzy mogą się takiej pracy poświęcić, lecz cóż by było, gdyby wszyscy się odsunęli od tego co patologiczne i ułomne?” . ; Zob. L. Bandura, Maria Grzegorzewska nie żyje (w:) „Życie Szkoły”, nr 6, 1967 /spotkaniom z nauczycielami i hospitacjom lekcji nadawała zawsze szczególne znaczenie do tego stopnia, że rezygnowała nieraz z wyjazdów zagranicznych czy spotkań z urzędnikami na różnych szczeblach /.
J. Hellman, Szkoły i zakłady dla dzieci anormalnych jako kwestia społeczna oraz projekt sieci szkół specjalnych na terenach Rzeczypospolitej w związku z materiałami statystycznymi, Warszawa 1921.; Porównaj M. Balcerek, Dzieje opieki nad dzieckiem w Polsce, Warszawa 1977, s. 119 (w szkołach specjalnych przebywało wówczas około 800 dzieci głuchoniemych, 200 niewidomych, 150 kalekich i przewlekle chorych i około 2000 upośledzonych umysłowo).
M. Pęcherski, M. Świątek, Organizacja oświaty w Polsce w latach 1917-1977, Warszawa 1978.
W. Gasik, Praca wychowawcza z moralnie zaniedbanymi i nieletnimi przestępcami w Polsce międzywojennej, s. 220- 229, w: S. Mauersberg (red.), Dzieje (...) (do 1932 r. w zakresie prawa karnego obowiązywały ustawy p. zaborczych, tj. ustawa austriacka z 1852 r., niemiecki kodeks karny z 1871 r. i rosyjski kodeks karny z 1903 r.).
W. Gasik, Praca wychowawcza (...), s. 224 (do 1939 r. zorganizowano w Polsce 47 szkół, zakładów, schronisk, domów opieki dla dzieci i młodzieży moralnie zaniedbanych (społecznie niedostosowanych) i przestępczych. W Polsce nie było ani jednego zakładu wychowawczo-poprawczego dla dziewcząt wobec tego dziewczęta kierowane były przez sądy dla nieletnich do zakładów prywatnych, głównie zgromadzeń zakonnych. Nadzór nad tymi placówkami pełniło przez cały okres XX- lecia międzywojennego Ministerstwo Sprawiedliwości - wyłączając nieliczne szkoły-internaty (7 placówek do 39 r.) podległe MWRiOP).
O szkołę polską. Pierwszy Ogólnopolski Wielki Zjazd Nauczycielski 14, 15, 16 i 17 kwietnia 1919 r. w Warszawie, Lwów-Warszawa 1919.
W. Sterling, Opieka lecznicza nad dzieckiem anormalnym, Warszawa 1935 ( podczas I Zjazdu psychiatrów Polskich w 1920 r. apelowano o: rozbudowę szkół i oddziałów specjalnych przy szkołach powszechnych, budowę przytułków dla dzieci z objawami głuptactwa i idiotyzmu, tworzenie oddziałów dziecięcych przy zakładach psychiatrycznych): „Szkoła Specjalna”, nr 1, 1924, s. 2 / Maria Grzegorzewska w 1924 r. napisała: „nie rozumie społeczeństwo, że ci wszyscy, znajdujący się poza ramami życia społecznego, mogliby stać przy warsztatach pracy, jako pożyteczne jednostki i nie obciążać budżetu społecznego i nie być społeczeństwa postrachem”/ ; Zob. M. Balcerek, Dzieje opieki nad dzieckiem w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo, Warszawa 1977 (wg autora MWRiOP, w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, nie miało wypracowanej koncepcji opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym)
Dz.U., 1921, nr 52, poz. 334.
Dz.U, nr 92, 1923, poz. 726.
Na uwagę zasługuje projekt MPiOS z 1925 r. w którym mowa była m.in. o potrzebie budowy m.in. 10 zakładów dla społecznie niedostosowanych, 2 zakładów dla kalek, 10 zakładów dla głuchych, 10 zakładów dla dzieci ze schorzeniami gruźliczymi. Widziano potrzebę budowy 60 zakładów specjalnych w latach 1926-1930. ; Osobną rolę odgrywała Sekcja Szkolnictwa Specjalnego (od 1924 r.) przy ZNP. Jej zarząd, w którym zasiadali wybitni pedagodzy, m.in. z PIPS (założony 1922r.) zajmował się teoretycznym pogłębieniem wiedzy nauczycieli szkół specjalnych, doskonaleniem metod nauczania, opiekę nad materialnymi i prawnymi potrzebami nauczycieli, działalnością wydawniczą („Szkołą Specjalna” od 1924 r.) W grudniu 1925 r. Sekcja zorganizowała I Ogólnopolski Zjazd Nauczycielstwa Szkół Specjalnych. W rezolucjach pozjazdowych domagano się opracowania ustawy o systemie kształcenia specjalnego, przygotowanie perspektywicznego planu rozbudowy szkół i zakładów specjalnych, zorganizowanie szkolenia zawodowego dla uczniów szkół specj.).
M. Balcerek, Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku, w: S. Mauersberg (red.), Dzieje (...), s. 190-191 ( z ramienia Ligi Narodów w 1924 r. powstał Komitet Opieki nad Dzieckiem. W 1926 r., na wniosek delegata z Hiszpanii, podjęto próbę zbadania losu dzieci niepełnosprawnych na świecie).
M. Balcerek, Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce 1918-1939, Warszawa 1978.
Dz. U. RP, 1932, nr 38, poz. 389.
M. Balcerek, Rozwój (....)
„Szkoła Specjalna”, 1934/35, s. 49-56.
Podstawa prawna Ustawa z 1932 r. Do szkół specjalnych kwalifikowano uczniów, którzy uzyskali iloraz inteligencji w granicach od 35 do 70. w roku szkolnym 1937/38 do badań skierowano 6498 dzieci, zbadano 6138, zakwalifikowano do szkół specjalnych 2410 dzieci, przyjęto 1831 (z braku miejsca 579 dzieci pozostało w domu lub uczęszczało do szkoły normalnej.
„Szkoła Specjalna”, 1938/39 ; Zob. też „Życie Młodych”, nr 11-12, 1938.
Szkolnictwo w liczbach 1944/45 (prace Biura Badań i Statystyki ministerstwa Oświaty pod red. M. Falskiego), Warszawa 1946, s. 2-3. (ze 104 szkół podstawowych specjalnych 93 należały do państwa, 11 stanowiło własność prywatną) ; porównaj M. Balcerek, Dzieje opieki nad dzieckiem w Polsce, Warszawa 1977 (własność szkół dla głuchych- 4 samorządowe, 4 publiczne, 1 państwowa (IGO), 7 prywatnych. Przy IGO zorganizowano jedyną szkołę zawodową dla dzieci głuchych. Dla niewidomych: 1 samorządowa w Bydgoszczy, 3 prywatne (Laski, Lwów, Bojanów k. Poznania), 2 publiczne (Łódź i Wilno) i 1 państwowa przy IGO (założona w 1842 r.). Do 1939 r. zorganizowano w Polsce 7 zakładów dla kalek i dzieci przewlekle chorych. Nauka odbywała się w nich bez ustaleń normatywnych. Nie udało się powołać zakładów leczniczo-wychowawczych.)
H. Ryll, Stan szkolnictwa specjalnego w ostatnim piętnastoleciu, w „Szkołą specjalna”, 1938/39, s. 147 in. ; Porównaj W.Gasik, Rozwój (...), s. 25. ; Zob. W. Gasik, Ewolucja edukacji specjalnej, w: A. Hulek (red.), Edukacja osób niepełnosprawnych, Warszawa 1993, s. 9 (pomimo wielu zaniedbań w szkolnictwie specjalnym XX-lecia międzywojennego w jakiejś mierze miarodajna wydaje się wypowiedź Władysława Radwana, który tuż po zakończeniu II wojny światowej konstatował, że: „obiektywnie z niedostatecznych środków, jakie młode państwo polskie przeznaczało na oświatę, wydzielono na szkolnictwo specjalne znaczne środki”).
Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 44 (pracowały nieliczne szkoły specjalne w Krakowie, Lublinie, Siedlcach, Piotrkowie Trybunalskim, Laskach i w Warszawie /do czasu Powstania Warszawskiego /) ; Porównaj W. Gasik, Szkolnictwo specjalne w latach wojny i okupacji (1939-1945), w: S. Mauersberg (red.), Dzieje (...), s. 240-247 (w oparciu o wyliczenia Janiny Kaźmierskiej w roku szkolnym 1943/44 w Warszawie działało 13 szkół specjalnych dla 1748 uczniów).
W. Gasik, Szkolnictwo specjalne w latach wojny i okupacji (...), s 241 i 245 (ponad 30 nauczycieli szkół specjalnych Warszawy brało udział w tajnym nauczaniu) ; Zob. Z. Sękowska, Wprowadzenie (...), s. 44 (wielu nauczycieli i wykładowców PIPS zostało zamordowanych, w tym współtwórca metody ośrodków pracy Michał Wawrzynowski, Halina Jankowska, Witold Łuniewski, Michalina Stefanoowska, Janusz Korczak).
Główny Urząd Statystyczny, Polska w liczbach, 1962, s.7.
S. Mauersberg, Reforma szkolnictwa w Polsce w latach 1944-1948, Warszawa 1974, s. 29-32 (podczas okupacji hitlerowskiej zostało zamordowanych około 20 tys. nauczycieli. Zniszczeniu uległo 30% budynków szkolnych z terenu przedwojennej Polski i ok. 50% na tzw. Ziemiach Odzyskanych) ; Zob. T. Pasierbiński, Problemy likwidacji analfabetyzmu w Polsce Ludowej, Warszawa 1960, s. 24 (oblicza się, że analfabetów było od 3 do 3,5 mln jednak większość z nich stanowili ludzie starzy).
F. Bielecki, Rola oświaty w rozwoju Polski Ludowej, w: B. Suchodolski (red.), Osiągnięcia i problemy rozwoju oświaty i wychowania w XX-leciu Polski Ludowej, Warszawa 1966, s. 100 (pełna realizacja obowiązku szkolnego została osiągnięta w r. sz. 1960/61) ;
M. Balcerek, Ochrona praw dziecka w Polsce w latach 1944-1984, w: J. Krasuski, Z. Ruta, (red.), Główne problemy oświaty i wychowania na Kielecczyźnie w 40-leciu PRL, Kielce 1987.
Dz. Urzędowy Ministerstwa Oświaty, 1946, nr 4, poz. 117. (dalej Dz. Urz.Min. Ośw.)
O powołaniu wizytatorów: Okólnik nr 6 z 26 stycznia 1946 r. (Dz. Urz. Min. Ośw., 1946, nr 1, poz. 191). Pierwszymi wizytatorami zostali: Henryk Ryll od 1 września 1945 r. o raz Władysław Woźnicki od 1 marca 1946 r.
Dz. Urz. Min. Ośw., 1945, nr 4, poz. 193. Zob. Dz. Urz. Min. Ośw., 1946, nr 1, poz. 28 (organizacja PIPS)
I Ogólnopolski Zjazd Oświatowy w Łodzi 18-22.06.1945, Warszawa 1945, s. 208 i 229 (Ryll wnioskował ponadto o organizowanie szkół specjalnych z internatami, o to by czas pracy nauczyciela nie przekraczał w tygodniu 24 godzin i by nauczyciel szkoły specjalnej mógł 5 lat wcześniej od nauczyciela szkoły powszechnej przechodzić na emeryturę)
Biuletyn Zarządu Krajowego Sekcji Szkolnictwa Specjalnego, Warszawa 1957 (artykuł Stefana Dziedzica).
Archiwum ZNP, Sprawozdanie z działalności w okresie od 29.11.1945 do 31.03.1948, Warszawa 1948 (Sekcja formalnie wznowiła działalność 6 marca 1946 r., a jej przewodniczącą sekcji została Maria Grzegorzewska).
Dz. Urz .Min. Ośw., 1945, nr 4, poz. 179 (Instrukcja z 5 września 1945 r. w sprawie organizacji roku szk. 1945/46) ; Dz. Urz. Min. Ośw., 1946, nr 7, poz. 225 (Okólnik z 15 lipca 1946 r. „W sprawie (...)” ; Dz. Urz., Min., Ośw., 1947, nr 6 poz. 135 (instrukcja na rok szkolny 1947/48) ; Dz. Urz., Min., Ośw., 1948, nr 6, poz. 108 ( zarządzenie z 3 czerwca 1948 r. w sprawie selekcji dzieci upośledzonych) ; Dz. Urz. Min. Ośw., 1946, nr 11, poz. 326 (zarządzenie w sprawie dodatku dla nauczycieli).
GUS, Statystyka Polski, z. 67, Warszawa 1962. Struktura szkolnictwa specjalnego, podobnie jak w okresie międzywojennym była nierównomierna. Zgoła najgorsza sytuacja występowała na terenie woj.: olsztyńskiego, rzeszowskiego, kieleckiego i lubelskiego. Na terenie Ziem Odzyskanych szkolnictwo specjalne budowano niemal od podstaw.
Dz. Ustaw. RP, 1950, nr 21, poz. 179.
Służyły temu negacja dorobku pedagogiki zachodnioeuropejskiej i zmiany programowe, przymusowa indoktrynacja nauczycieli (konferencje sierpniowe), ustawa „O terenowych organach jednolitej władzy państwowej”- znosząca kuratoria szkolne, ustawa z 21 czerwca 1949 r. o powołaniu Centralnego Urzędu Szkolenia Zawodowego, ingerencja w struktury ZNP i inne.
Zobacz „Ruch Pedagogiczny”, 1949, nr 3, s. 221-234 (szkolnictwo w planie sześcioletnim) ; M. Falski, Fragmenty prac z zakresu oświaty 1945-1973, Ossolineum 1973, s.73 (w materiałach Biura i Badań Statystyki napisano w 1949 r., że: „konieczne jest również bardziej kompletne niż dziś opieką dzieci anormalnych i kalekich. Dzieci te winny być umieszczone w szkołach i zakładach specjalnych”).
Dz. Urz. Min., Ośw., 1948, nr 6, poz. 113 (Instrukcja z 10 czerwca 1948 r. „W sprawie organizacji roku szkolnego 1948/49 w szkolnictwie specjalnym”) ; Dz. Urz. Min. Ośw., 1949, nr 9, poz. 165 (Instrukcja z 15 czerwca 1949 r. na rok szk.1949/50) ; Dz. Urz. Min. Ośw., 1952, nr 6, poz. 48 (Instrukcja na rok szk. 1952/53)
Archiwum Akt Nowych, Sejm Ustawodawczy RP, syg. 282 (sprawą wypaczeń charakterologicznych młodzieży i jej wchodzeniem w konflikt z prawem interesowały się: Wydział Oświaty KC PZPR, Sejmowa Komisja Oświaty i Nauki, MPiOS. Ministerstwo Sprawiedliwości)
Dz. Urz. Min. Ośw., 1950, nr 5, poz. 75 (decyzja Ministerstwa Oświaty w sprawie przemianowania PIPS w Państwowe Studium Pedagogiki specjalnej) ; Zob. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Oświaty, syg. 1735, syg.1252, Trudności szkolnictwa specjalnego wywoływała reforma administracyjna skutkiem której zniesiono kuratoria szkolne (współpraca wydziałów oświaty rad narodowych z Ministerstwem oświaty napotykała na wiele nieporozumień) ; Zob. O. Lipkowski, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie 1922-1982, Warszawa 1982, s. 62 (niezadowolenie nauczycieli wywołała decyzja władz szkolnych, ze stycznia 1955, o zakazie stosowania metody ośrodków pracy i zastąpienie jej nauczaniem przedmiotowym) ; Zob. W. Gasik. Sytuacja szkolnictwa specjalnego w latach 1945-1956, w: S. Mauersberg, Dzieje (...), s. 267 -268 (w końcu 1951 r. Minister Oświaty Stanisław Dobosiewicz powołał komisję programową na czele której stały osoby nigdy nie związane z problematyką szkolnictwa specjalnego!).
Dz. Ustaw PRL, 1952, nr 33, poz. 232. ; Zob Statystyka Polski, z. 67, Warszawa 1962 (w okresie od 1949 do 1955 r. liczba szkół specjalnych wzrosła do 353 placówek, w których przebywało 35 713 uczniów. Prace prowadziło 95 przedszkoli specjalnych, 8 liceów ogólnokształcących, 52 szkoły zawodowe specjalne i 293 szkoły podstawowe specjalne).
Dz. Ustaw PRL, 1956, nr 9, poz. 52.
W. Gasik, Rozwój (...), s. 269-271. ; Zob. Archiwum Akt Nowych, Sejm II Kadencji 1957-1961, syg. 129, 130, 131, 132, 133, 134, (spośród 75 posiedzeń Komisji dwa w całości poświęcono sprawom szkolnictwa specjalnego - 21marca 1958 r. i 16 maja 1958 r. największym sukcesem Komisji było ożywienie prac i nagłośnienie spraw szkolnictwa specjalnego, m.in. w pracach rządu i parlamentu. W posiedzeniach Komisji brali udział przedstawiciele Ministerstwa Oświaty, ZNP, organizacji związkowych głuchoniemych i niewidomych).
Dz. Ustaw PRL, 1956, nr 41, poz. 186.
„Szkoła Specjalna”, 1974, nr 4, s. 299 (nt. czasopisma „Szkoła Specjalna”) ; Archiwum ZNP, Sekcja Szkolnictwa Specjalnego, syg. 681 (majowe i czerwcowe posiedzenia Sekcji w 1956 r.)
GUS, Statystyka Polski, Warszawa 1962, s. 67. W roku szkolnym 190/61 działało 475 szkół specjalnych dla 53 125 dzieci. W tym szkół zawodowych było 58, liceów ogólnokształcących- 9, szkół podstawowych - 408. liczba przedszkoli specjalnych wzrosła nieznacznie, z 3 przedszkoli w roku szkolnym 1956/57 (dla 134 dzieci) do 8 przedszkoli (dla 418 dzieci) w roku szk. 1960/61. Niestety utrzymały się dysproporcje w sieci szkolnej pomiędzy poszczególnymi regionami kraju. Najwięcej szkół zorganizowano w woj.: katowickim, warszawskim, gdańskim, krakowskim i bydgoskim. Najmniej w woj.: olsztyńskim, kieleckim, lubelskim, białostockim.
Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania w Polsce Ludowej, Warszawa 1961.
Dz. Urz., Min. Ośw., 1961, nr 12, poz. 159 9zarządzenie z 22 września w sprawie organizacji klas specjalnych) ; Zob. W. Gasik, Rozwój (...), s. 271-272 (dzięki klasom specjalnym odraczano konieczność podejmowania kosztownych inwestycji budowlanych. W roku szkolnym 1960/61 działało tylko 14 klas specjalnych, ale 10 lat później takich klas było już 1000 dla 12, 5 tys. dzieci).
Raport o stanie oświaty w PRL, Warszawa 1973 ; Zob. J. Buczkowski, Szkoła podstawowa. Przepisy i komentarze, Warszawa 1970 (nt. statutów szkoły podstawowej specjalnej i zakładu wychowawczego) ; Dz. Urz. Min. Ośw., 1964, nr 8, poz. 80 (zarządzenie z 25 maja 1964 r. w sprawie klas specjalnych dla niedosłyszących i niedowidzących) ; Dz. Urz., Min. Ośw., 1963, nr 9, poz. 92 zarządzenie z 19 lipca 1963 r. w sprawie trybu powoływania i zakresu działania ośrodków selekcyjnych dla dzieci upośledzo. umysł.) ; Dz. Urz. Min. Ośw., 1962, nr 10, poz. 113 (zarządzenie z 20 lipca 1962 r. w sprawie organizacji nauki dla uczniów szkół podstawowych specjalnych opóźnionych w nauce).
W. Gasik, Rozwój (...), s. 275-276.
Tradycje tej współpracy sięgają okresu XX-lecia międzywojennego i wojny, kiedy to Polak - Ludwik Rajchman pełnił funkcję dyrektora Międzynarodowej organizacji higieny w Lidze Narodów. Od 1943 r. stał na czele UNRRA, a następnie UNICEF.
M. Balcerek, Kierunki rozwoju praw dziecka, kształcenia specjalnego i pedagogiki specjalnej po drugiej wojnie światowej, w: S. Mauersberg (red.), Dzieje (...), s. 248- 262.
Tamże, s. 252 (na rzecz niepełnosprawnych utworzono: w 1960 r. Europejska Ligę Stowarzyszeń Pomocy dla Upośledzonych Umysłowo, po 1966 r. rozwinięto działalność UNESCO w dziedzinie opieki i edukacji niepełnosprawnych, w 1971 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Deklarację Praw Osób Upośledzonych Umysłowo.
Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998 (w Polsce brakuje szkół dla dyslektyków, dla dzieci z wadami słuchu i mowy, dla dzieci wykazujących trudności w uczeniu się.)
Dz. U. , 2004, nr 256, poz. 2572 (tekst jednolity)
Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, tekst jednolity: Dz. U. Z 2001 , nr 14, poz.147. ; Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz. U., 2000, nr 6, poz. 69.
W odniesieniu do osób niepełnosprawnych intelektualnie ważne miejsce zajmuje ustawa z 19 stycznia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U., 1994, nr 11, poz. 535.
Art. 32 Konstytucji: „Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym lub z jakiejkolwiek przyczyny”.
Porównaj Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do edukacji i zatrudnienia, Raport. Warszawa 2005, s. 40 in.
Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do edukacji i zatrudnienia, Raport. Warszawa 2005, s. 43 (na podstawie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka)).
Mały Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1998 (w 1997 r. w Polsce było m.in. : 789 szkół podstawowych specjalnych, 29 szkół przysposobienia zawodowego, 635 oddziałów specjalnych przy szkołach podstawowych, 291 szkół zawodowych specjalnych, 23 licea i technika zawodowe specjalne, 7 policealnych szkół zawodowych specjalnych, 23 licea ogólnokształcące specjalne.