Odmiany planów eksperymentalnych.

PLANY JEDNO-JEDNOZMIENNOWE, DWUWARTOŚCIOWE („0-1”).

Legenda:

• X - zmienna niezależna główna (postępowanie eksperymentalne); zmienna X przyjmuje dwie wartości - w grupie eksperymentalnej przyjmuje wartość „1” (oddziałuje na zmienną Y)

• ~X - zmienna niezależna-główna przyjmuje, w grupie kontrolnej, wartość „0” (nie oddziałuje na zmienną Y)

• Y - zmienna zależna

• Y_p - pomiar początkowy zmiennej zależnej Y (pretest Y), czyli pomiar zmiennej Y przeprowadzony na początku badania - przed wprowadzeniem postępowania eksperymentalnego do grupy eksperymentalnej oraz przed wprowadzeniem placebo do grupy kontrolnej (Y_2p - pomiar początkowy zmiennej Y w grupie drugiej).

• Y_k - pomiar końcowy zmiennej zależnej Y (podtest Y), czyli pomiar zmiennej zależnej Y przeprowadzony po zakończeniu badania - po wprowadzeniu do grupy eksperymentalnej zmiennej X (Y_1k - pomiar końcowy zmiennej Y w grupie pierwszej)

• R - randomizacja (losowe rozdzielenie osób badanych do grup porównawczych)

• > - w przypadku hipotez kierunkowych przeciętna wartość zmiennej zależnej w danej grpie powinna być „lepsza” (in plus i in minus - w zależności od kierunku różnicy) od przeciętnej wartości zmiennej zależnej w grupie drugiej, z którą ta pierwsza jest porównywana

Plan 1 - z grupą kontrolną, z pomiarem początkowym i końcowym zmiennej zależnej.

R Y_1p X Y_1k Grupa 1.

R Y_2p X Y_2k Grupa 2.

Badanie wg tego planu przebiega w trzech etapach:

1. przeprowadzenie pretestu Y w grupie 1. i 2.

2. wprowadzenie do grupy 1. (eksperymentalnej) zmiennej X (postępowania eksperymentalnego) oraz pozostawienie w warunkach nie zmienionych grupy 2. (kontrolnej)

3. przeprowadzenie posttestu Y w obu grupach

Aby potwierdzić hipotezę badawczą, powinno się wykazać, iż:

- spełniony jest warunek wstępny, bez czego nie można przejść do dalszych analiz:

Y_1p = Y_1k

Warunek wstępny mówi, iż grupy powinny „startować” z tego samego poziomy zmiennej Y.

Spełnione są następujące warunki potwierdzenia hipotezy: Y_1k > Y_2k

Randomizacja i przeprowadzenie w obu grupach zarówno pretestu Y, jak i posttestu Y sprawia, że kontrolowane są wszystkie czynniki zakłócające trafność - z wyjątkiem interakcji pretestu Y z postępowaniem eksperymentalnym X, zakłócającej trafność zewnętrzną.

Jest to podstawowy plan E i wchodzi on w skład bardziej rozbudowanych planów - np. planu 4.

Plan 2. - z grupą kontrolną, bez pomiaru początkowego zmiennej zależnej.

R X Y_1k Grupa 1.

R ~X Y_2k Grupa 2.

Badanie przeprowadzone wg tego planu przebiega w dwóch etapach:

1. badacz wprowadza do grupy eksperymentalnej zmienną X. Grupa kontrolna pozostaje w tym czasie w nie zmienionych warunkach

2. badacz przeprowadza w obu grupach postetst Y

Hipoteza potwierdzona, jeżeli: Y_1k > Y_2k

Randomizacja.

Plan stosowany jest jako prosty sposób na wyeliminowanie efektu pretestu.

Plan 3. - z pomiarem początkowym i końcowym zmiennej zależnej w różnych grupach.

R X Y_1k Grupa 1.

R Y_2p ~X Grupa 2.

Trzy etapy:

1. przeprowadzenie pretestu Y w grupie 2. (kontrolnej)

2. wprowadzenie do grupy 1. (eksperymentalnej) zmiennej X oraz pozostawienie grupy 2. (kontrolnej) w nie zmienionych warunkach lub podaniu jej placebo

3. wykonanie posttestu Y w grupie 1. (eksperymentalnej)

Hipoteza potwierdzona, gdy:

Y_1k > Y_2p

Plan te stanowy inne, niż przyjęte w planie 2., rozwiązanie problemu uwrażliwiającego wpływ pretestu Y. Trafność wewnętrzna tego planu jest zachwiana przez wpływ czynnika dojrzewania i historii.

Randomizacja.

Plan ten może być stosowany wówczas, gdy okoliczności nie pozwalają na równoległą obserwację - zarówno grupy eksperymentalnej, jak i grupy kontrolnej - oraz na przeprowadzenie, na tej podstawie, posttestu Y.

Plan 4. - czterogrupowy, Solomona.

R Y_1p X Y_1k Grupa 1.

R Y_2p ~X Y_2k Grupa 2.

R X Y_3k Grupa 3.

R ~X Y_4k Grupa 4.

Trzy etapy:

1. przeprowadzenie w pierwszej grupie eksperymentalnej oraz w pierwszej grupie kontrolnej pretestu Y

2. wprowadzenie do obu grup eksperymentalnych postępowania eksperymentalnego, a obie grupy kontrolne pozostawia się bez zmian lub wprowadza placebo

3. wykonanie przez badacza posttestu Y w obu grupach eksperymentalnych

Plan ten pozwala na kontrolę wszystkich czynników zakłócających jego trafność wewnętrzną i zewnętrzną, a zwłaszcza bardzo dolegliwego wpływu czynnika testowania

Plan ten znajduje zastosowanie szczególnie w badaniach: nad efektywnością w psychoterapii, nad zmianą postaw i opinii, edukacyjnych, nad rozwojem.

Plan 5. - trzygrupowy, z podwójnym pomiarem początkowym i jednym pomiarem końcowym zmiennej zależnej.

R X Y_1k Grupa 1.

R Y_2p ~X Grupa 2.

R Y_3p ~X Grupa 3.

Planem tym posługujemy się wówczas, gdy jesteśmy szczególnie zainteresowani sprawdzeniem tego, czy obserwowana zmiana Y nie została, tak naprawdę, wywołana czynnikiem dojrzewania, a nie manipulacją eksperymentalną.

Zastosowanie - badania edukacyjne

Plan 6. czterogrupowy, z pomiarem początkowym i końcowym zmiennej zależnej w różnych grupach.

R X Y_1k Grupa 1.

R Y_2p ~X Grupa 2.

R X Y_3k Grupa 3.

R Y_4p ~X Grupa 4.

Plan ten skonstruowany został z myślą o uzyskaniu potwierdzenia, iż w badaniu wystąpił efekt czynnika historii.

Plan znajduje zastosowanie w badaniach edukacyjnych i socjologicznych, prowadzonych w warunkach braku stabilności społecznej i politycznej.

1

---