Test Rysowania Rodziny

- zasady interpretacji -

opracował: Jacek Łukasiewicz SCJ

(wyłącznie do użytku wewnętrznego)

Test Rysunku Rodziny jest metodą niewerbalną, projekcyjną, której celem jest określenie więzi emocjonalnych w rodzinie, a zwłaszcza zbadanie stopnia przystosowania się dziecka do środowiska rodzinnego. Metodę zaproponował L. Corman opierając się na założeniu, że rysunek dziecka, wśród wielu innych technik graficznych, najlepiej odzwierciedla istotę badanego problemu.

Rysunek rodziny należy rozpatrywać zarówno w aspekcie formy, jak i treści. Według L. Cormana uzasadnia to interpretację rysunku według trzech kryteriów: sprawności graficznej, struktury formalnej i treści.

Aspekt formalny rysunku

Najczęściej w interpretacji formalnej rysunku wyodrębnia się następujące elementy: poziom formalny rysunku, typ rysunku, elementy graficzne, symbolika przestrzeni i symbolika barw. Kryteri

Poziom formalny

Analiza poziomu formalnego rysunku odpowiada na pytanie, czy poziom graficzny rysunku odpowiada wiekowi badanego. W tym celu odwołuje się do testów określających ten poziom bądź przy pomocy odpowiednich norm (jak w teście F. Goodenough), bądź wskaźników rozwoju rysunku dziecka opracowanych przez wielu badaczy.

Natomiast dorośli w przedstawianiu postaci wykazują dużą różnorodność. Czasem posługują się schematem lub ujęciem symbolicznym, a czasem rysunek jest bardzo realistyczny. Jeśli jest to realizm typu dziecięcego, to świadczy on o infantylizmie autora.

Typ rysunku

Można wyróżnić dwa typy rysunku: sensoryczny (emocjonalny) i racjonalny. Pierwszy wykonują osoby spontaniczne, z łatwą ekspresją uczuć, dla których w rodzinie najważniejsze są bliskie i ciepłe więzi emocjonalne. W rysunkach tych linie są krzywe lub zaokrąglone, a postacie ukazane w sposób dynamiczny (w działaniu). Typ racjonalny charakteryzuje się linią prostą i sztywną. Postacie są nieruchome, często wyizolowane, jakby reprodukowane stereotypowo, ale z dbałością o szczegóły. W ten sposób rysują osoby zahamowane, ostrożne w ujawnianiu swoich emocji, poddające się sztywnym regułom.

Według M. Braun-Gałkowskiej różnice te nie są odzwierciedleniem różnych poziomów funkcjonowania intelektualnego, ale odmiennej emocjonalności. Na typ rysunku wpływa też szkoła. Świeżość i spontaniczność obrazu maleje w wieku szkolnym. Szkoła uczy myślenia racjonalnego i dyscypliny umysłowej. Rysunek racjonalny często współistnieje z przystosowa­niem szkolnym. Także osobowość badanego może wpływać na to, jakie rysunki preferuje. Praktycznie najczęściej występują typy mieszane.

Elementy graficzne

Najczęściej rozpatrywane elementy graficzne to rozmach kreski i jej siła (nacisk). Kreska o dużym rozmachu jest długa, zajmująca znaczna część kartki i powstająca od jednego pociągnięcia. Ujawnia wtedy życiowy rozmach, łatwą ekspresję wewnętrznych stanów emocjonalnych, energię i odwagę autora. Kreska o małym rozmachu jest krótka lub złożona z niewielkich odcinków, niepewna, jakby urywana, co wskazuje na powściągliwość i zahamowania wewnętrzne jak i zewnętrzne rysującego.

O dużym nacisku kreski świadczy często jej grubość oraz ślady odciśnięte na kartce. Odzwierciedla on siłę napięcia badanego, jego ekspansywność, odwagę oraz gwałtowność (czasem brutalność). Słaby nacisk kreski mówi o delikatności i nieśmiałości autora, a czasem o tendencjach neurotycznych oraz wysokim niepokoju.

Wystąpienie w rysunku jednej lub kilku wyróżniających się postaci, wykonanych kreską o dużym naciski, wskazuje na szczególne napięcie emocjonalne jakie charakteryzuje relacje autora z tymi osobami. Dodatkowym wskaźnikiem mogą być także użyte kolory.

W analizie formalnej rysunku uwzględnia się również wielkość narysowanych postaci w stosunku do kartki, co wyrażać ma ekspansywność autora zwłaszcza w jego odniesieniu do przedstawionej sytuacji. Elementy łączące aspekt formalny i treściowy w odniesieniu do przedstawionych relacji rodzinnych to odległości między postaciami, sposoby przedstawiania bliskości, staranność wykonania postaci (w tym elementy brakujące, elementy dodane oraz nadmiernie uwydatnione).

Symbolika barw

Barwy użyte w rysunku, ich intensywność oraz ilość i rodzaj, mówią o emocjonalności autora. Duża intensywność kolorów wskazuje na żywą emocjonalność, brak zahamowań i niepokoju. Podobne wnioski sugeruje duża ilość użytych barw.

Analizie poddaje się też rodzaj zastosowanych kolorów. W takiej interpretacji barw można posłużyć się symboliką kolorów zaproponowaną przez M. Lüschera w jego Teście Kolorów. M. Lüscher nie posługuje się kolorami czystymi w sensie malarskim. Kolory użyte w teście zostały eksperymentalnie wybrane spośród 4500 różnych odcieni. Przy wyborze kolorów, które uznano za najbardziej nadające się do zastosowania w teście, kierowano się wyłącznie tym, aby mogły one wyrazić tak silnie i tak precyzyjnie, jak to tylko jest możliwe, podstawowe funkcje psychiczne człowieka. Ich znaczenie symboliczne przedstawia się następująco:

Kolor niebieski

Kolor niebieski reprezentuje jedną z podstawowych potrzeb fizjologicznych człowieka: potrzebę spokoju. Oznacza więc pragnienie harmonii i uczucia, przebywania w przyjaznym środowisku pełnym wrażliwości i uporządkowania.

Kolor czerwony

Kolor czerwony oznacza dynamiczne przenikanie i przekształcanie się. U człowieka silnego, pełnego witalności i energii, samopoczucie odpowiada temu, co wyraża kolor czerwony: on czuje się potężny i gotów do działania. Mówi o pełni życia a czasem agresywności i pragnieniach seksualnych.

Kolor zielony

Czysty kolor zielony jest konserwatywny. Ludzie preferujący czysty kolor zielony pragną poprzez wytrwałość osiągnąć niewzruszoną ugruntowaną pozycję. Ponad wszystko pragną poczucia pewności siebie i bezpieczeństwa. Dzięki dobrej sytuacji materialnej i posiadanej pozycji dochodzą często do przeświadczenia, że już osiągnęli te upragnione cele. Wytyczenie sobie tego rodzaju celów posiada też pozytywne wartości. Należą do nich przede wszystkim wytrwałość i wytrzymałość.

Kolor żółty

Kolor żółty reprezentuje jedną z pod­stawowych potrzeb psychicznych człowieka: pragnienie rozwijania się. Dążenie do rozwoju i ewolucji leży u podstaw każdej zmiany. Związane jest z tym uczucie nadziei, dążenie do radości i szczęścia. Kolor żółty preferują więc ludzie, którzy szukają stosunków niekonwencjonalnych, swobodnych, pragnący rozluźnić od­czuwane napięcie i doznać szczęścia. Spodziewają się oni rozwiązania swoich problemów poprzez oderwanie się od uciążliwej sytuacji albo od uciążliwego związku, który odczuwają jako przykrą zależność.

Kolor fioletowy

Kolor fioletowy wyraża uczuciową identyfikację, która jednak często ma charakter infantylny, lub może wyrażać sugestywność. Kolor fioletowy symbolizuje niezdecydowanie i ciągłe wahanie w podejmowaniu decyzji.

Kolor szary

Kolor szary nie jest ani kolorowy, ani jasny, ani ciemny. Jest zupełnie pozbawiony pobudzenia i jakiejkolwiek psychicznej tendencji. Kolor szary jest jak neutralność: ani subiektywny, ani obiektywny, ani wewnętrzny, ani zewnętrzny, nie wyraża ani napięcia, ani rozluźnienia. Jego preferencja oznacza to, że badany nie chce dać się poznać, że pragnie uchronić się od wszelkich wpływów, aby pozostać wolny od napięć lub ukryć je przed innymi.

Kolor brązowy

Kolor brązowy reprezentuje odczucia witalne cielesno-zmysłowe, popęd skierowany na „coś". Preferencja koloru brązowego oznacza pragnienie zakorzenienia i osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa w prostym środowisku (rodzinnym, zmysłowym), czerpania zadowolenia w sposób niewyrafinowany i ale dostarczający silnych doznać w sferze zmysłowej i cielesnej.

Kolor czarny

Kolor czarny wyraża zahamowanie, obronę przed czymś oraz wypieranie podniecających bodźców. Wybór koloru czarnego oznacza gotowość do konfrontacji w sytuacjach trudnych i niebezpiecznych, to zdecydowany sprzeciw stawiany jakimkolwiek wpływom i manipulacjom. Po przez ten kolor ujawnia się protest wypływający z poczucia niesprawiedliwości i niedocenienia.

1. Symbolika przestrzeni

Autorzy opracowań poświęconych testom rysunkowym przypisują różne znaczenie poszczególnym sposobom rozmieszczenia rysunku na kartce. Najczęściej odwołują się oni do symboli powszechnych, niezależnych kulturowo, określając kolejne rogi kartki nazwami czterech żywiołów: wody, powietrza, ognia i ziemi. Uznając takie założenia najogólniej można przyjąć następującą klasyfikację:

1. zapełnienie całej kartki, co wydaje się być najnormalniejsze i najbardziej poprawne. Znawcy problemu sugerują, iż jednolite tło pomoże być nawykiem, będącym następstwem wymagań szkolnych, a wtedy można je traktować jako przestrzeń nie zajętą.

2. rysunek w lewym dolnym rogu (woda - symbol początku życia, narodzin, łączności z matką) sugeruje skupienie na własnej osobie, zatrzymanie w rozwoju, regresji, chęci cofnięcia się do wcześniejszego etapu życia, który wydaje się być bardziej szczęśliwy, gdyż zapewniał czujną i czułą opiekę. O tendencjach regresyjnych można mówić również w przypadku rysowania od prawej do lewej strony (u praworęcznych).

3. umieszczenie rysunku w prawym dolnym rogu kartki (ziemia - symbol przytłaczającej materii, ciężaru i porażki) wskazuje na świadomość poniesionych strat i pogrzebanych marzeniach.

4. prawy górny róg kartki (ogień - symbol życia) mówi o witalności i sile własnych przedsięwzięć, które wyznacza jasny cel oraz o pełnym zaangażowaniu.

5. w lewym górnym rogu (powietrze - symbol pustki, czegoś niewidocznego i nie stawiającego oporu) rysują najczęściej osoby preferujące bierność życiową, niechętnie angażujące się w jakiekolwiek działanie, bez odwagi; obserwatorzy życia, uciekający w zadumę.

6. górna część kartki wskazuje na tendencje do idealizowania, marzycielstwa, sferę wyobrażeniową.

7. umieszczenie rysunku na środku (i tylko na środku) kartki wskazuje, że odnosi się do spraw najbardziej uświadomionych, podczas gdy innych badany nie chce ujawnić, nie chce się odsłonić.

8. przesuniecie rysunku w dół wskazuje na zmęczenie, nerwice, depresje.

9. lewa strona kartki mówi o przeszłości i bierności (według niektórych wiąże się z introwersją).

10. strona prawa wskazuje na przyszłość i witalność (związek z ekstrawersją).

Znaczącym dla interpretacji jest również wielkość zużytej przez autora rysunku czystej przestrzeni w stosunku do pozostawionego wolnego miejsca.

Aspekt treściowy rysunku

Osoby znaczące

Sposób, w jaki rysowane są postacie ujawnia charakter związku emocjonalnego między autorem rysunku a poszczególnymi osobami. Wyróżniającymi się spośród narysowanych są tzw. osoby znaczące. Osoby, z którymi badany jest najbardziej emocjonalnie związany, które kocha i podziwia, na których mu najbardziej zależy, są w rysunku waloryzowane. Znaczy to, że przedstawiana je w jakimś sensie lepiej niż inne osoby. Z niektórymi z tych osób badany najczęściej się identyfikuje.

Można wymienić kilka wskaźników waloryzacji. Mimo, że nie muszą one wszystkie występować jednocześnie, zwykle jednak połączenie kilku z nich w jednej postaci zdecydowanie potwierdza waloryzację tej osoby.

Wskaźniki waloryzacji:

1) osoba rysowana jako pierwsza, gdyż ba­dany przywiązuje do niej specjalną wagę;

2) osoba umieszczona w centrum kartki;

3) ponieważ rysunek najczęściej rozpoczynany jest od strony lewej do prawej - postać ta może być umieszczona raczej z lewej strony, ale nie na samym brzegu (odnosi się to do osób praworęcznych);

4) miejsce tej osoby na rysunku jest „najlepsze" w tym sensie, że inni są do niej zwróceni, stoi ona górując nad innymi lub na przykład siedzi na fotelu, podczas gdy inni stoją;

5) osoba waloryzowana bywa większa od innych, czasem rysowana jest wyżej;

6) osoba najdłużej rysowana, czasem z powracaniem do niej po prze­rwie;

7) osoba rysowana najstaranniej, z największą ilością szczegółów;

8) osoba, przy której badany użył więcej kolorów niż przy innych;

9) osoba, która ma najwięcej przedmiotów dodanych (np.: kape­lusz, torebka, fajka, kwiatek);

10) osoba, której w rozmowie badany przypisał najwięcej pozytywnych przymiotów.

Osoby budzące niepokój, lęk, niechęć mogą zostać w rysunku pominięte. Badany często racjonalizuje potem tę nieobecność tłumacząc brakiem miejsca. Osoba pominięta wskazuje, że relacje z nią są dla autora rysunku co naj­mniej trudne. Pominięcie siebie wskazuje na nieakceptowanie siebie w swojej aktualnej sytuacji. Czasem opuszczenie dotyczy tylko części ciała. Mówimy wtedy o dewaloryzacji, która nie musi się posuwać aż do pominięcia postaci, ale uwidacznia się w jakimś sensie gorszym przedstawieniu postaci. Wskaźnikami dewaloryzacji są najczęściej:

1) osoba rysowana jako ostatnia;

2) osoba narysowana z brzegu, w kącie, z daleka od innych postaci, in­ni mogą być zwróceni do niej tyłem;

3) osoba proporcjonalnie mniejsza;

4) osoba narysowana niestarannie, z mniejszą ilością szczegółów, cza­sem brakiem części ciała;

5) osoba narysowana z użyciem mniejszej ilości kolorów;

6) osoba rysowana pośpiesznie (obserwacja);

7) osoba, której w rozmowie badany przypisał cechy negatywne.

Specjalnym rodzajem dewaloryzacji jest wykreślenie po narysowaniu (jak wiadomo, gumki nie pozwala się używać). Wskazuje to zwykle na pro­jekcję sprzecznych uczuć.

Osoby dodane

Jeżeli jakieś tendencje nie mogą być zaspokojone ani przyjęte do świa­domości, gdyż przynoszą poczucie winy, mogą się ujawnić w rysunku przez inną osobę. Są to osoby, z którymi badany identyfikuje się - najczę­ściej postacie waloryzowane, albo osoby dodane.

Osobą dodaną jest osoba nienależąca do faktycznej rodziny (niemieszkająca w domu rodzinnym), a jednak pojawiająca się na rysunku. Może to być:

1) dziecko - wyraża pragnienie powrotu do „złotego wieku", w którym nie miało się kłopotów. Na przykład dziecko, którego rodzice się rozwiedli, może pragnąć być „dzidziusiem" z czasów, kiedy jeszcze wszystko - przy­najmniej w jego mniemaniu - było dobrze;

2) osoba dorosła - wyrażająca siłę, mówi o chęci wyzwolenia od nad-opiekuńczych rodziców, pragnieniu pokonania swojej słabości i niepowo­dzeń, dążeniu do samodzielności;

3) sobowtór - alter ego, ktoś o tym samym wieku i płci co badany, kto może wyrazić pragnienia, do których badany sam nie śmie się przyznać;

4) zwierzę - wyraża tendencje specjalnie silnie tłumione. Trzeba tu za­wsze upewnić się, czy badany nie przedstawił po prostu zwierzęcia mieszkającego z rodziną. Jeżeli jednak zwierzę takie nie istnieje w rzeczywisto­ści, a przede wszystkim gdy badany nie rysuje samego siebie, zwierzę wyraża pro­jekcję tendencji osoby badanej. Najczęściej będzie to agresja, zwłaszcza jeśli będzie to zwierzę takie, jak wilk, lew itp. Może też być to poczucie bezsilności, poczucie winy, pragnienie swobody i inne.

5) członkowie dalszej rodziny lub spoza rodziny, z którymi dziecko z jakichś powodów jest emocjonalnie szczególnie związane.

Relacje odległości

Relacje między postaciami przedstawionymi na rysunku wskazują na związki prawdziwe lub upragnione przez badanego. Bliska odległość, trzy­manie się za ręce, obejmowanie, wspólna zabawa - wskazują na zażyłość. Duża odle­głość, odwrócenie od siebie wskazują na niechęć. Jeżeli autor przedstawia siebie z dala od innych, wskazuje to na poczucie wyobcowania lub agre­sję. Izolacja ta może być wzmocniona na rysunku przez oddzielenie kre­ską lub jakąś przeszkodą, np. drzewo, szafa, albo przez przedstawienie jednej osoby jakby w innym planie. Podane tu wskazówki zawierają różne, alternatywne interpretacje - to, którą wybrać, zależy od innych wskaźników.

Identyfikacja w rysunku

Interpretacja rysunku uwzględnia również zagadnienie identyfikacji autora. Poprzez rozmowę z badanym można wskazać jak wygląda identyfikacja świadoma, natomiast w sposobie przedstawienia poszczególnych osób (waloryzacja i dewaloryzacja postaci) ujawnia się identyfikacja nieświadoma. Porównanie obu poziomów identyfikacji jest pomocne w rozpoznaniu zasadniczych tendencji i potrzeb autora rysunku.

Konflikty rodzinne

W rysunku rodziny odzwierciedlony jest również sposób przeżywania relacji rodzinnych przez samego autora. Relacje te są poprawne, gdy potwierdza to rozmowa z badanym oraz elementy formalne i treściowe rysunku. W analogiczny sposób można rozpoznać konflikty rodzinne i ich rodzaj. L. Corman wyodrębnia tu konflikty jawne i ukryte.

Konflikty jawne według L. Cormana wiążą się przede wszystkim z przeżywanym kompleksem Edypa. M. Braun-Gałkowska widzi je raczej w poczuciu braku miłości i akceptacji, żalu do rodziców o ich zachowanie postawy. Wskaźnikami takich przeżyć, których przyczynę badany sobie uświadamia, będą:

• pominiecie rodziców (lub jednego z nich),

• dewaloryzacja rodziców,

• dewaloryzacja rywala (najczęściej kogoś z rodzeństwa),

• pominiecie rywala.

Konflikty ukryte (maskowane) mogą ujawniać się w podobny sposób jak wcześniej omówione lub specyficznie, w zależności od rodzaju konfliktu.

Agresja rzadko wyrażana jest wprost i wtedy najczęściej w formie humorystycznej, bądź w przenośni. Pośrednio ujawnia się w następujący sposób:

• przez utożsamienie się z agresorem,

• wyrażona przez zwierzę (z natury agresywne),

• przez relacje na dystans z przedmiotem agresji,

• poprzez przedmioty utożsamiane z przemocą.

Reakcje depresyjne mogą ujawnić się wprost w rozmowie z badanym, kiedy uważa siebie z mało wartościowego i „niegodnego” swojej rodziny. Widoczne są one również w:

• dewaloryzacji własnej postaci,

• pominięciu siebie,

• identyfikacji ze zwierzęciem uznawanym za słabe i niepozorne.

Do konfliktów maskowanych niektórzy autorzy zaliczają także identyfikację regresywną, zwroty narcystyczne oraz nieprawidłowa identyfikacja płci. Pierwszy wiąże się z poczuciem bezsilności i rezygnacją, a w konsekwencji chęcią powrotu do okresu, kiedy „wszystko było dobrze”. Wyrazem takich przeżyć może być:

• identyfikacja z małym dzieckiem - niemowlęciem

• wprost przedstawienie siebie jako młodszego, niż się jest w rzeczywistości.

Zwroty narcystyczne ujawniają się przede wszystkim w wyraźnej waloryzacji własnej postaci przez autora oraz nadmiernym skupieniu uwagi na sobie tak w rozmowie, jak i w rysowaniu. Natomiast nieprawidłowa identyfikacja płci może wyrażać się waloryzacji lub dewaloryzacji właściwych problemowi postaci bądź podobieństwo osoby rysującej z tymi postaciami (np. w ubraniu, kolorze itp.). Nieakceptowanie swojej płci albo niezadowolenie z niej wyraża się częściowym lub całkowitym pominięciem ciała w rysunku.

Przeżywane przez autora rysunku konflikty z otoczeniem oraz konflikty wewnętrzne, zarówno jawne, jak i ukryte, wpływają dezorganizująco na kształtującą się osobowość. Do najczęściej wymienianych cech takiej osobowości, rozpatrywanych w analizie Testu Rysunku Rodziny, należą niepokój i agresja.

Wskaźnikami niepokoju są:

• duże białe przestrzenie,

• rysunek mało barwny,

• brak ruchu,

• małe postacie,

• przesunięcie rysunku w lewo,

• brak podstawy,

• ciało niepełne,

• brak elementów dodanych,

• treść wskazująca na lęk.

Podwyższona tendencja do agresji ujawnia się poprzez:

• jednoczesne używacie koloru czerwonego i czarnego w połączeniu z dużym naciskiem kredki,

• silną kreskę,

• wyraźnie duże postacie (lub niektóre fragmenty ciała),

• występowanie zwierząt agresywnych,

• podkreślanie elementów seksualnych wyrażających różnice płci (często w sposób wulgarny),

• agresywna treść rysunku.

Dodatkowa część informacji służących pomocą w interpretacji pochodzi z obserwacji czynionej w trakcie rysowania oraz wywiadu przeprowadzonego z osobą badaną. Podczas wykonywania rysunku należy zwrócić uwagę i wynotować kolejność rysowania osób i przedmiotów, czas wykonywania rysunku i reakcje emocjonalne badanego. Rozmowa z autorem rysunku ma dostarczyć możliwie najpełniejszych informacji o narysowanych osobach, relacjach emocjonalnych charakterystycznych dla danej rodziny, a zwłaszcza stosunku samego rysującego do poszczególnych postaci. Konieczne jest również ustalenie faktycznego składu rzeczywistej rodziny badanego. Wszelkie fakty pominięcia przez dziecko na rysunku pewnych członków rodziny, dodanie osób nie mieszkających w domu albo deformacje niektórych postaci mogą być bardzo znaczące.

Opracowane na podstawie literatury:

Braun-Gałkowska M. (1985). Test Rysunku Rodziny, Lublin: RW KUL.

Braun-Gałkowska M., Steuden S. (1987). Projekcja niepokoju w rysunkach dzieci. Zagadnienia wychowawcze a Zdrowie Psychiczne, 4, 67-76.

Corman L. (1970). Le test du dessin de famille. Paris

Frydrychowicz A., (1984). Rysunek Rodziny. Projekcyjna metoda badania stosunków rodzinnych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe.

Rembowski J. (1986). Rodzina w świetle psychologii. Warszawa: WSiP

---