Wstęp

Pracę na temat terapii interpersonalnej z rodziną niewydolną wychowawczo postanowiłam napisać głównie z dwóch powodów. Z niepokojem obserwuję wzrost liczby rodzin niepełnych, ludzie coraz częściej jako priorytet stawiają przed sobą pogoń za pieniądzem, nie mając czasu dla rodziny, na chociażby `zwykłą' rozmowę, co prowadzi często do rozpadu więzi rodzinnej. Równocześnie wszystkie te czynniki sprawiają, iż człowiek nie potrafi unieść ciężaru sytuacji (zarówno rodzinnej jak i zawodowej) i ucieka się coraz częściej do przemocy wobec bliskich, alkoholizmu czy popada w inne uzależnienia spowodowane frustracją czy depresją. Jeszcze gorzej jest w przypadku, kiedy głowa rodziny nie potrafi znaleźć pracy. Jak wiadomo bezrobocie staje się coraz szerszym problemem. Statystyki pokazują, iż przybywa osób korzystających z pomocy opieki społecznej. Ośrodki terapeutyczno - wychowawcze, domy dziecka i inne tego typu placówki również nie świecą pustkami. To przecież dom rodzinny powinien być bezpiecznym azylem, schronieniem dla dziecka, a często tak nie jest. Przerażające statystyki ukazują ogrom problemu. Według policyjnego systemu statystycznego `Temida' w roku 2004 odnotowano ponad 22 tys. osób podejrzanych o znęcanie się i agresję wobec rodziny. Nie można więc zamykać oczu na to, co się wokół nas dzieje i udawać, że nas to nie dotyczy.

Istnieje obszerna literatura na temat komunikacji interpersonalnej, powstało także wiele koncepcji i opracowań terapii rodzinnej, w których niezwykłą wagę przywiązuje się do relacji między członkami rodziny. Fakt ten jest niezbitym dowodem na to, jak ważna jest umiejętność wyrażania uczuć.

W pracy przedstawię autorski program warsztatów profilaktycznych opracowany przez Annę Jaskulską. Program ten nie był nigdzie wcześniej publikowany.

Istnieje wiele form terapii, niemożliwym byłoby więc opracowanie ich wszystkich na stronach tejże pracy, dlatego wybrałam i omówiłam, moim zdaniem, najistotniejsze rodzaje i techniki prowadzenia terapii. Do takich można z pewnością zaliczyć interakcyjno- komunikacyjną terapię rodzin, gdzie duży nacisk kładzie się na poprawę relacji między członkami grupy jaką tworzy rodzina. Równie ważne miejsce zajmuje psychoanalityczna terapia, której poświecę uwagę przy okazji omawiania terapii rodzinnej. Ujęte przeze mnie sposoby prowadzenia zajęć terapeutycznych, wskazują na potrzebę indywidualnego dostosowania terapii do charakteru i osobowości jednostki. Każda z rodzin ma bowiem swoje zwyczaje, nawyki, własny system wartości, osobowość. Błędem byłoby więc generalizowanie tego problemu. Techniki teorii badań, które można znaleźć w niniejszej pracy mają na celu pokazanie tego, jak można pracować z rodziną, jakie tematy wymagają poruszenia na zajęciach terapeutycznych. Warsztaty mają na celu usprawnienie funkcjonowania rodziny. Jednak aby osiągnąć oczekiwane rezultaty konieczne jest uświadomienie sobie przez zainteresowane strony problemu, wypracowanie pewnego mechanizmu rozwiązywania problemów i sposobu radzenia sobie z problemem o czym będę pisała w kolejnych rozdziałach.

Problemy rodziny niewydolnej wychowawczo a terapia

„Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne,

każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób”.

Lew Mikołajewicz Tołstoj (1828 - 1910)

Rodzina jest podstawowym naturalnym środowiskiem socjalnym i wychowawczym dla rozwoju dziecka. To w niej wszyscy członkowie wspólnoty znajdują bezpieczeństwo, stabilizację, uczą się i tworzą tradycje, swoistą kulturę bycia. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie dziecko nie tylko zdobywa pierwsze doświadczenia i kontakty z innymi ale przede wszystkim uczy się miłości. Rodzice są autorytetem i wzorcem osobowym, dziecko przejmuje od nich takie reakcje i zachowania jakie sami reprezentują. Co się jednak dzieje kiedy rodzina nie zapewnia optymalnego rozwoju? Nie chodzi tutaj jedynie o rozwój fizyczny ale głównie psychiczny i emocjonalny. To dwa najważniejsze aspekty w życiu każdego człowieka, a dzieci odbierają i przeżywają wszelkie sytuacje znacznie mocniej niż dorosły. Nie są one samodzielne w żadnej ze sfer swojej egzystencji, dlatego potrzebują wsparcia i widzą świat oczami rodziców. Mając na względzie to, iż rodzina jest nie tylko określonym środowiskiem ale przede wszystkim miejscem codziennego bytowania, komunikowania się i źródłem rozwoju jednostki, trafne jest sformułowanie: „ osnową wspólnotowego charakteru rodziny jest miłość, szacunek oraz poczucie współodpowiedzialności wszystkich członków rodziny”.¹

Rodzina niewydolna wychowawczo nie musi oznaczać patologii w sensie uzależnienia jednego lub obojga rodziców, jak się powszechnie uważa. Na taki stan rzeczy wpływa wiele czynników dezorganizujących życie rodzinne. Wśród nich jest z pewnością odejście od tradycyjnego modelu rodziny wielopokoleniowej. Różnorodne przemiany społeczne, polityczne oraz kulturowe sprawiają, że coraz częściej jest to rodzina jednopokoleniowa o składzie 2+1 lub 2+2. Więzi łączące dziadków z wnukami zostały w znacznym stopniu osłabione. To oderwanie od korzeni rodzinnych sprawia, iż zaczyna brakować żywej wymiany doświadczeń społecznych i kulturowych. Członkowie rodziny żyją w hermetycznym obszarze swojego osiedla, bloku, mieszkania. W takiej sytuacji odosobnienia, rodzina pozostaje sama ze swoimi problemami, niema się do kogo zwrócić w trudnych

momentach. Zawężenie pola społecznych relacji przyczynia się również do zaniku tradycji

1. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, s.94

rodzinnej, a tym samym w znacznym stopniu osłabia, dezorganizuje wspólnotowy wymiar życia rodzinnego.

Wyrazem dezorganizacji w systemie rodziny jest nie tylko zawężenie relacji interpersonalnych w niej występujących. Bardziej istotny jest fakt ograniczenia relacji interpersonalnych w rodzinie oraz autonomizacja życia wewnętrznego. Powszechnie obserwowana pogoń za pieniądzem jest jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy. Rodzice nie mają czasu na rozmowę z dziećmi, co obrazują wyniki ankiety przeprowadzonej w jednej ze szkół podstawowych w klasach od 2 do 3 gimnazjum. Dzieci były pytane o ilość czasu jaki poświęcają im rodzice. Okazuje się, że na rozmowach upływa im nie więcej niż 30 min. dziennie. Rodzina czas wolny spędza nie na omawianiu wspólnych problemów lecz przed telewizorem. Wydaje się, że dzieci nie są uczone otwartego rozmawiania z rodzicami, co prowadzi do zamknięcia się w sobie dziecka, frustracji, nie potrafi ono głośno mówić o swoich lękach, problemach czy trudnościach z jakimi musi się zmagać. Szeroko postrzeganym problemem z jakim boryka się rodzina jest brak pracy. Przyczynia się to do dezorganizacji pełnionych funkcji przez rodziców. Dotyka to nie tylko sfery materialnej ale i potrzeb wyższych (np. kulturalnych). Taka sytuacja wywołuje często poczucie bezradności, gniewu i frustracji, wzmacnia poczucie winy, ogranicza możliwości rozwojowe rodziny, zwłaszcza dziecka.

U członków rodziny w której występują problemy związane z nałogiem, agresją czy brakiem środków do życia zauważa się zanik więzi emocjonalnych. Ludzie żyją w szponach lęku o przyszłość, tworzy się zamknięte koło w centrum którego istnieje dany problem. Kumulują się wokół niego negatywne emocje. Trudno się wyrwać jednostce z tak zarysowanej sytuacji bytowej i egzystencjalnej. Potwierdzeniem tego jest historia życia jednej z moich bliskich przyjaciółek (pozwolę ją sobie w tym miejscu przytoczyć). Przez wiele lat ojciec rodziny nałogowo nadużywał alkoholu, co prowadziło do wielu spięć i frustracji. Dziewczyna czuła się opuszczona, zdana w wielu sprawach tylko na siebie, mimo swoich kilkunastu lat. Jej mama ciężko pracowała, a rozmowy z córką nie były tak szczere i otwarte jak w dobrze funkcjonującej rodzinie. Po wielu latach małżeństwo rozpadło się. Kobieta zabierając ze sobą wówczas 9-letnią córeczkę wyjechała za granice kraju. Później sprowadziła do siebie resztę z trojga dzieci. Po dwóch latach, kiedy miałam okazję z nią rozmawiać powiedziała: „Wcześniej nie znałam tak naprawdę własnych dzieci. Uwierz mi, nie znałam. Żyłam wokół alkoholizmu własnego męża”. Słowa te utkwiły mi w pamięci tym bardziej, że Ola (bo tak ma na imię moja przyjaciółka) jeszcze w dzieciństwie podkreślała ten fakt. Czy musiało upłynąć tyle czasu aby dorosły człowiek mógł to dostrzec i zrozumieć? Czy naprawdę potrzeba było tylu lat, rozpadu małżeństwa i straconego dzieciństwa? Czy dorośli mogą aż tak zatracić się w swoich problemach, że nie widzą tragedii jaka dzieje się w duszach własnych dzieci? To naprawdę sprawa tylko danej rodziny (?), a może społeczeństwo po prostu nie chce widzieć, zamyka oczy i nie próbuje nawet pomóc? Wiele pytań przychodzi do głowy. Teraz patrząc z perspektywy czasu widzę jak bardzo potrzebna była tej rodzinie terapia, gdzie uczy się pokonywania trudności i nabywa umiejętności komunikowania się. Przytoczony przykład rodziny z problemem alkoholowym nie jest niestety odosobniony. Często różne dysfunkcje nakładają się na siebie. Nie ma jednak typowej rodziny, o takich samych problemach, wartościach, tradycjach... Każdy człowiek ma własną osobowość, a to przecież ludzie tworzą rodzinę. W związku z tym należy poszukiwać optymalnych rozwiązań. Mówiąc `optymalnych' mam na myśli wspomagających rozwój zarówno dzieci jak i rodziców. Taką rolę pełni właśnie terapia. Musi być ona dostosowana do konkretnej rodziny, jednostki i sytuacji. Aby osiągnąć tak postawiony cel pomocne są techniki umożliwiające poznanie funkcjonowanie rodziny, przyczyny i skutki problemu. Co jednak są warte wszystkie te działania pomocowe bez zrozumienia siebie nawzajem? Jak to osiągnąć aby zmiana była trwała? Od tak postawionego pytania rozpoczyna się każdą terapię niezależnie od tego jaki jej rodzaj zastosujemy.

Rodzaje terapii

Sposób w jaki prowadzone są warsztaty z rodziną zależy głównie od celu spotkań i szkoły terapeutycznej w jakiej się odbywają. Zadaniem terapii jest pomoc rodzinie w radzeniu sobie z problemem. Ważne jest aby członkowie rodziny nauczyli się w jaki sposób rozwiązywać konflikty, rozwinęli zachowania asertywne a także wzmocnili pewność siebie. Podstawowym elementem terapii jest pokazanie członkom rodziny jak mogą radzić sobie z problemem.

Interakcyjno - komunikacyjna terapia rodzin

Rodzina jest źródłem rozwoju każdej jednostki, która opiera swoje funkcjonowanie na wzajemnych, bezpośrednich relacjach. Zaburzenia w komunikowaniu się prowadzi do rozstroju systemowego rodziny. Sama Virginia Satir podkreśla, że im bardziej ukryte i skomplikowane są przekazy, tym gorzej działa rodzina. Gdy para małżonków nie potrafi rozmawiać pojawiają się zamaskowane intencje, ukryte oskarżenia, przeczucia i domysły oraz własna interpretacja uczuć, myśli i działań partnera. Przyjście na świat dzieci pogłębia trudności życia rodzinnego. Podkreślmy, że komunikacja między rodzicami i dziećmi obejmuje przede wszystkim wymianę informacji na temat potrzeb życiowych dziecka, ich sytuacji w domu, środowisku szkolnym i rówieśniczym. Poprzez bezpośredni, codzienny kontakt, a przede wszystkim rozmowę z dzieckiem, rodzice dowiadują się o jego problemach, o tym co się wydarzyło w szkole i na podwórku. Mają wtedy szansę pomocy dzieciom w rozwiązywaniu problemów, uczą dzieci kultury słowa, pokazują wzorce prawidłowego zachowania i uczą sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach oraz unikania zagrożeń dla rozwoju. Komunikowanie się między rodzeństwem pomaga dzieciom w opanowaniu zasad współżycia w grupie, uczy dzielenia się wspólną przestrzenią w miejscu zamieszkania i dopasowania własnych potrzeb do potrzeb wszystkich członków rodziny.

Stanislaw Kratochril w swojej książce „Podstawy psychoterapii” pisze: „Terapia komunikacyjna upodobała sobie dziedzinę terapii rodzinnej, zwłaszcza w zakresie pokonywania oporu rodzinnego systemu wobec zmiany, z jego tendencją do utrzymywania dotychczasowej równowagi nawet za cenę kontynuowania symptomów u któregoś z członków rodziny. Różnorodne i nagłe paradoksalne manipulacje utrudniają obronę systemu, wprowadzają w błąd członków rodziny, rozluźniają skostniały system i pozwalają na osiąganie stopniowych zmian, które z kolei umożliwiają osiąganie zmian większych”.² W procesie komunikowania się możemy wyróżnić symetryczność i komplementarność. Pojęcia te oznaczają pozycje jakie przyjmują partnerzy wobec siebie. Typ wymiany informacji jakim jest symetryczność wskazuje na mniej więcej równe pozycje wobec siebie w czasie dialogu. Może on jednak stać się „porozumiewaniem się niezwykle rywalizacyjnym- mamy wtedy do czynienia ze symetryczną eskalacją”³. Dialog przeradza się w kłótnię, w której treść komunikatów staje się często bez znaczenia. Komunikacja komplementarna natomiast, jest wymianą informacji gdzie rozmówcy zajmują nierówne pozycje we wzajemnej relacji. „Komplementarność komunikacji prowadzi często do znacznej sztywności upośledzając w ten sposób wymianę informacji”.⁴ Słowny przekaz wiąże się zawsze z informacją

ukrytą wyrażoną w tonie głosu, gestach itp. Osoba odbierająca sprzeczne komunikaty (np. kobieta mówi do męża `miło Cię widzieć wcześniej w domu niż zwykle' a tonem głosu wyraża wrogość) niewie jak się do tego ustosunkować i jaką postawę ma przyjąć w relacji z partnerem. Taką sytuacje znamy pod nazwą „wiązania podwójnego”. Oznacza to notorycznie otrzymywane od innych członków rodziny sprzeczne komunikaty. Co gorsza, jakikolwiek wybrany aspekt komunikatu będzie zły. Zawsze wiąże się to z karą. „Jednocześnie `ofiara' tej sytuacji (najczęściej dziecko) nie może komentować tej sprzeczności ani też nie może wycofać się z relacji, która zwykle jest dla niej życiowo ważna. Tak więc każda relacja jest skazana z góry na niepowodzenie”.⁵ Taką dwoistość przekazu, na którą człowiek jest narażony według wielu psychologów jest jednym z czynników prowadzących do schizofrenii, zwłaszcza gdy dotyczy to dziecka. Podwójne wiązanie stało się modelem systemowej terapii rodzin.

Inny wariant teorii komunikacji stworzyli Crone i Pearce. Uznali oni komunikacje międzyludzką za cyrkularny, interaktywny proces współtworzenia jej przez zaangażowane w nią strony. Wyróżniają oni dwie zasadnicze kategorie praw, które rządzą tym procesem. Pierwszym z nich są prawa regulacyjne. Określają, jakie zachowania powinny być generowane lub których należy unikać w specyficznych sytuacjach. Drugą kategorią jaką wymieniają to prawa znaczeniowe, które przypisują znaczenie konkretnym zachowaniom, komunikatom, zdarzeniom itp.

2. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.95

3. Tamże, str.96

4. Tamże, str.96

5. Tamże, str.96

Interakcyjno- komunikacyjna terapia rodzin stworzyła teorię powstania objawów, a raczej problemów w systemie rodzinnym o podstawowych implikacjach dla terapii rodzin. Jej przedstawiciele sądzą, że objawy w rodzinie powstają w wyniku nasilenia i zaostrzenia się codziennych problemów. Takim okresem sprzyjającym powstaniu problemów będą zmiany w cyklu życia rodziny.⁶ Problem powstaje i narasta, kiedy rodzina podejmuje próbę rozwiązania konfliktu poprzez nieskuteczne sposoby, które powielane są za każdym razem gdy stają w obliczu konwersacji. Tym samym poprzez wysiłki rozwiązywania konfliktu tworzą go na nowo.

Jedną z najbardziej charakterystycznych strategii terapeutycznych dla interakcyjno - komunikacyjnej terapii jest interwencja paradoksalna (szerzej opiszę ją przy okazji omawiania technik terapii w kolejnym rozdziale). Jako pierwszy zastosował ją Frankl w odniesieniu do jednej ze swoich pacjentek. Tak więc techniki te, mogą być stosowane zarówno w terapii indywidualnej jak i grupowej. W obu przypadkach terapeuta zaleca utrzymywanie objawów, przejmuje kontrolę nad przebiegiem terapii. „ Rodzina zwykle o dużym poziomie sztywności zachowań i nasilonej obawie przed zmianą jest postawiona przed niezwykle trudnym dylematem. Może albo zrezygnować z objawu, tym samym pozostawając w opozycji do instrukcji terapeuty, lub może kontynuować objawy, tym samym rezygnując z oporu i poddając się sugestii terapeuty”.⁷ Prowadzący terapię proponując rodzinie zaniechanie zmiany wyzwala przeciwstawną mu pozycję co prowadzi do osiągnięcia zmiany.

Watzlawik, Weakland i Fish twierdzą, iż system funkcjonowania rodziny może zmienić się w dwojaki sposób. Zmiany mogą zachodzić w sposób ciągły, co oznacza niewielkie ale systematyczne postępy w sferze indywidualnej parametrów. Typ ten nazwano zmianą pierwszego rzędu. Oparty jest on na mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Jest to zmiana ilościowa, natomiast zmiana jakościowa jest już drugim typem zmian. Jest to zmiana nagła, która dokonuje się w oparciu o mechanizm dodatniego sprzężenia zwrotnego (nasilając zmiany w systemie doprowadza do powstania nowych struktur). Zmiana drugiego rzędu jest najbardziej pożądana w procesie terapii.

Omówienie tej formy terapii zakończę słowami I. Namysłowskiej, która trafnie zarysowuje jej

6. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.97

7. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.98

charakter. Terapia interakcyjno- komunikacyjna „to orientacja terapeutyczna, w której dużą wagę przypisuje się technice i taktyce terapii. Równocześnie jednak strategia terapii jest bardzo mocno osadzona w rozbudowanej teorii dotyczącej głównie natury komunikacji między ludźmi”.⁸

Psychoanalityczna terapia rodzin

Za prekursora terapii rodzin uważany jest Ackerman. Kluczowym pojęciem w jego koncepcji jest „rola”. Termin ten łączy procesy życia wewnętrznego jednostki z procesami związanymi z jej społeczną aktywnością; jest to swoisty synonim „ja społecznego”. Dla utrzymania tożsamości jednostki niezbędne jest zachowanie tożsamości rodziny jako grupy. Poczucie przynależności uwarunkowane jest pewną stałością zachowań członka rodziny, która uwzględnia zmiany rozwojowe jak i zmiany zewnętrzne. Oznacza to, że role pełnione w rodzinie powinny charakteryzować się pewną elastycznością. Zmiany same w sobie nie muszą prowadzić do konfliktów, zależy to w głównej mierze od tego w jaki sposób zostają wykorzystane. Rozwój w dużym stopniu uwarunkowany jest zdolnością danej jednostki do akomodacji względem nowych doświadczeń, tworzenia nowych poziomów komplementarności w układzie ról rodzinnych, poszukiwania sposobów rozwiązywania problemów i konfliktów, budowania pozytywnego obrazu „JA” oraz podtrzymywania podstawowych form obrony przed lękiem i dostarczania oparcia. Załamanie się komplementarności tych czynników i niezgodność w ich rozumieniu mogą doprowadzić do poważnych problemów. Celem terapii jest ustanowienie równowagi pomiędzy nadmiernie sztywnym lub zbyt płynnym wypełnianiem ról, która pozwoli na kontynuacje dawnych zachowań i równocześnie otwartość na nowe doświadczenia. Terapeuta nastawiony jest na rozwiązywanie patologicznego konfliktu, zminimalizowanie lęku oraz wzmacnianie funkcjonujących w rodzinie sił, które mają na celu uzyskanie zdrowia emocjonalnego. Nie wystarczy jedynie zmiana sposobu porozumiewania się lecz niezbędne jest wypracowanie odpowiednich wzajemnych postaw, a czasem konieczna jest zmiana samych wartości.

8. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.99

Według Ireny Namysłowskiej najtrafniej i jednocześnie najbardziej rygorystycznie koncepcje i techniki psychoanalitycznej terapii rodzin stosują francuscy psychoanalitycy Anzieu oraz Racamier. „Analizowane są nieświadome fantazje, skojarzenia i sny, a także przepracowywane jest przeniesienie i przeciwprzeniesienie, w odniesieniu do całej rodziny. Cel takiej pracy jest analogiczny jak w indywidualnej psychoanalizie”.⁹

Psychoanaliza odnosi się bardziej do terapii samej pary małżeńskiej, niż całej rodziny. Dicks w wydanej przez siebie w 1967 roku książce pod tytułem „Marital tensions” przyjął za podstawę nie klasyczną formę psychoanalizy lecz teorię związku z obiektem. Uważa on, że „partner małżeński w diadzie staje się w percepcji emocjonalnej jedną z osób znaczących z okresu dzieciństwa lub jej częścią”.¹⁰Postrzeganie to może być na tyle silne, iż uniemożliwia widzenie w partnerze autonomicznej jednostki, a także odczuwanie prawdziwych emocji, które stają się jedynie odzwierciedleniem uczuć do jednej z osób, która miała niezwykle ważny wymiar w okresie wczesnego dzieciństwa. „W zaburzonej `koluzyjnej relacji' podstawowe znaczenie zyskują nieuświadomione potrzeby obojga partnerów(...)W mężu lub żonie partner próbuje odnaleźć utracone aspekty podstawowej relacji z obiektem”.¹¹

Pojęciem koluzji małżeńskiej posługuje się również Willi. Według niego niepowodzenia i trudności funkcjonowania rodziny wynikają z nierealizowania trzech podstawowych zasad, a mianowicie: zasada zdrowych granic wewnętrznych i zewnętrznych; zasada równego podziału zachowań regresywnych i progresywnych oraz zasada równowagi poczucia własnej wartości obojga partnerów. Realizacja tych zasad jest koniecznym warunkiem do prawidłowego rozwiązywania podstawowych konfliktów związanych z okresem wczesnego dzieciństwa. Willi podjął się klasyfikacji koluzji zgodnie z fazami rozwojowymi. Wyróżnia on koluzję narcystyczną, oralną, analną oraz genitalną. Każda z nich oznacza nieprawidłowe funkcjonowanie w małżeństwie jak i przekroczenie granic wyżej wymienionych zasad. „Terapia małżeńska polega na przepracowaniu neurotycznych relacji obojga partnerów poprzez odniesienie ich do konfliktów wczesnodziecięcych i nieprawidłowej relacji z obiektem”.¹²

9. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.48

10. H.V.Dicks „Marital tensions”, New York 1967, str.54

11. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.48

12.Tamże, str.49

Zwolennicy psychoanalitycznej terapii małżeńskiej uważają, że w relacjach między partnerami znajdują odbicie wszelkie nieświadome, sprzeczne oczekiwania, które są wyrazem potrzeb neurotycznych. Jak duży wpływ mają przeżycia z czasów dzieciństwa (które pamięta przecież nasza podświadomość) na życie dorosłych już ludzi? W tej kwestii nie ma wątpliwości, że emocje jakie towarzyszą jednostce już od momentu poczęcia odgrywają ogromną rolę w rozwoju psychicznym ludzi. Dlatego tak ważna jest umiejętność interpretacji i zrozumienia samego siebie począwszy od zagłębienia się w „korzenie własnej psychiki”. Idąc za Framo możemy zmierzyć się ze stwierdzeniem, iż dzieci, które urodziły się po śmierci swojego rodzeństwa mają szczególnie trudną psychicznie sytuację. Zastępując inną ważną osobę zmarłą w życiu rodziców nie mają dużych szans rozwoju własnej tożsamości. Niektórzy z psychoanalityków, traktują taką sytuacje jako jeden z ważnych czynników wpływających na powstanie schizofrenii. Framo kładł duży nacisk na to aby spotkania podczas terapii były integracyjne, w których uczestniczy wiele rodzin.

Zaległe i nierozwiązane problemy emocjonalne (zwłaszcza te nieuświadomione) rodziców mają niewątpliwie duży wpływ na rozwój psychiczny dzieci. Mogą powodować trudności w wyrażaniu uczuć, a co za tym idzie dezorganizację i poczucie osamotnienia w kręgu rodzinnym.

Techniki stosowane w terapii rodzin

Techniki pośrednie- paradoksalne

Techniki pośrednie są jednymi z podstawowych elementów w terapii komunikacyjno- interpersonalnej rodzin. Zajmował się nimi między innymi Watzlawik, według którego paradoks określa sprzeczność, następującą po prawidłowej dedukcji z logicznych przesłanek. Definicję tą krytykuje jednak Selrini- Palazzoli zarzucając jej zbytnią teoretyczność i zaciemnienie klinicznej natury paradoksu. Przychyla się natomiast do opisu interwencji paradoksalnych jakie przedstawiła Hare- Mustin. Uważa ona, że techniki pośrednie cechuje oczywista sprzeczność, a w związku z tym wydają się absurdalne. Wynika to z wymagania od klienta nie zmiany a kontynuowania tego co do tej pory robili. Z kolei Papp określa je w aspekcie celu. Według niej są to interwencje, które dają przeciwny rezultat od planowanego przez terapeutę. Z takiego rozumowania wynika określenie „zmieniaj nie zmieniając”.

Czytając literaturę możemy wnioskować, iż terapia ta może być stosowana w odniesieniu do każdej z rodzin czy jednostek. Są jednak pewne kryteria zarówno wobec rodziny jak i terapeuty, które należy spełnić aby terapia mogła przynieść rzeczywiste korzyści. Podkreśla to również Irena Namysłowska twierdząc, że osoba prowadząca warsztaty powinna widzieć objawy jako „ środek do osiągnięcia zmiany, umieć nadać mu pozytywne znaczenie takie jak ochrona stabilności rodziny, ochrona jej przed innym poważniejszym konfliktem lub problemem (...) Terapeuta powinien być zdolny zauważyć, jak kontekst objawu podtrzymuje problem” ¹³Jako warunek zasadniczy widzi umiejętność myślenia cyrkularnego jakim powinien odznaczać się terapeuta. Niespełnienie tych warunków grozi nie tylko niepowodzeniem terapii ale może przynieść wiele szkody w funkcjonowaniu rodziny.

Haley natomiast wskazuje na rodziny z problemem przejścia do kolejnej fazy cyklu życia jako te u których interwencje paradoksalne mają największą szansę powodzenia. Jednym ze wskazań prowadzenia tego typu terapii widzi osoby (rodziny), które borykają się z problemem tzw. oporu. Jednostki nastawione są na przeciwdziałanie zmianie. Na ten aspekt zwracają uwagę także Weeks i Abate. Twierdzą oni, że gdy mamy do czynienia z postawą rodziny ukierunkowaną na „pokonywanie terapeuty za wszelką cenę”, to właśnie w tym przypadku techniki paradoksalne mogą okazać się najskuteczniejsze.

13. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.162

Kończąc powyższą myśl posłużę się słowami I. Namysłowskiej, która stwierdza, iż „ rodziny ze szczególnymi wskazaniami do stosowania technik paradoksalnych to rodziny sztywne, oporne na zmianę, o chronicznym trwaniu i dużym nasileniu dysfunkcji rodzinnej”¹⁴.

Przechodząc do bardziej praktycznego opisu konstruowania interwencji paradoksalnych, przytoczmy klasyfikację technik, którą proponuje Rohrbaugh. Na pierwszym miejscu stawia on zalecenie objawu, a później kolejno powstrzymywanie przed zmianą i operacje pozycyjne (akceptacja a nawet przerysowanie objawów). Tworzenie interwencji paradoksalnej polega na połączeniu objawów z funkcją, którą pełni terapeuta w systemie. Dokładnie wymienia się konsekwencje zmian jakie ponoszą wszyscy członkowie rodziny, poczym prowadzący doradza kontynuację dotychczasowych rozwiązań. Oczywistą rzeczą jest, że wcześniej ów objaw musi być zdefiniowany w kategoriach pozytywnych. Takim przykładem może być zachowanie uznawane przez rodzinę za niepożądane, a mianowicie agresywne zachowanie się dziecka. Może być to podjęcie próby ratowania małżeństwa rodziców czy chęć odwrócenia uwagi od żalu jaki odczuwają po stracie kogoś bliskiego. Przedstawienie problemu w takim świetle jest niezwykle istotne z oczywistych względów. Jeśli zaistnieją pewne zmiany po sesji, prowadzący nie powinien okazywać radości z tego powodu a wręcz przeciwnie. Terapeuta przestrzega i powstrzymuje zmiany zapewniając, że rodzina nie jest do niej jeszcze przygotowana.

W tym miejscu pozwolę sobie na przytoczenie ośmiu stadiów interwencji paradoksalnej jakie wyróżnił Haley.

1. Relacja między klientem a terapeutą zostaje zdefiniowana jako taka, która ma spowodować zmianę

2. Postawiona zostaje jasna definicja problemu

3. Zostają jasno zdefiniowane cele terapii

4. Terapeuta oferuje uzasadniony plan działania

5. Terapeuta dyskwalifikuje poprzednie autorytety zajmujące się dotychczas problemem- rodziców, lekarzy

6. Terapeuta oferuje interwencję paradoksalną

7. Obserwowana jest reakcja na interwencję, a terapeuta nadal podtrzymuje zalecenie, aby rodzina nie zmieniła swego zachowania

8. Terapeuta musi unikać przypisywania sobie zasługi za zmianę.

14. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.163

W niektórych przypadkach nie jest możliwa pozytywna redefinicja wszystkich destrukcyjnych zachowań rodziny. Stanton , idąc tym tropem, twierdzi, że w takich sytuacjach przypisuje się rodzinie wagę szlachetnych intencji.

Techniki paradoksalne niosą za sobą ogromną moc sprawczą. Stosowanie ich przez terapeutę powinny być podparte mocnymi filarami wiedzy, doświadczeniem jak i kliniczną wrażliwością. Jak podkreśla Irena Namysłowska, iż istnieje duże ryzyko, że nie do końca poprawnie zastosowane, bardziej niż inne powodują wypadanie rodziny z terapii.

Rzeźba rodziny

Technika stosowana w terapii rodzinnej jaką jest rzeźba rodziny została stworzona przez Duhla, a następnie rozwinięta w Instytucie Ackermana, gdzie łączy się ją z takimi nazwiskami jak Papp, Silverstien oraz Carter. Może ona służyć zarówno terapii rodzinnej jak i diagnozie. Stosowanie rzeźby rodzinnej „pozwala rodzinie unaocznić i przeżyć charakteryzujące ją związki”.¹⁵(s.167 ter.rodz.) Znajdują tu swoje odbicie więzi jakie charakteryzują rodzinę w danej chwili oraz związki z rodzinami pokrewnymi (nawet już nieżyjącymi). Dzięki tej technice, co bardzo ważne, rysują się wyraźnie wzajemne relacje w rodzinie oraz wyodrębnia się jej struktura - podsystemy, przymierza i koalicje, hierarchia członków rodziny oraz bliskość i odległość uczuciowa panująca między jednostkami.

Technika ta polega na stworzeniu przez każdego z członków rodziny obrazu rodziny uwzględniając relacje jakie panują pomiędzy konkretnymi osobami. Jest to schemat ukazujący te osoby, które mają lub miały wpływ na kształt obecny danej grupy (osoby nieżyjące włącznie). Takie przedstawienie, mówi wiele o jej rzeczywistej sytuacji emocjonalno- psychicznej. Skłania to również rodzinę do zastanowienia się nad rolami jakie odgrywają w ich życiu poszczególne osoby. „Uczy to rodzinę myślenia o sobie w kategoriach systemu, w którym każda z osób ma miejsce, ale miejsce to pozostaje zawsze w relacji do innych”.¹⁶ (s.167 ter.rodz.) Jeśli na przykład dziecko narysuje siebie oddalonego od rodziców, unaocznia swe głębokie uczucia. Druga faza to interpretacja przedstawionych przez rodzinę „rzeźb rodziny”. Terapeuta poprzez analizę wyciąga konkretne wnioski, co daje mu możliwość uzyskania informacji o więzi psychicznej i relacjach jakie panują między członkami rodziny. Następnym krokiem w terapii jest powtórne stworzenie rzeźby lecz tym

15. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.167

16. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.167

razem odzwierciedlającej stan pożądany. Jest to o tyle ważne, iż każda osoba chcąc zmienić swą pozycje w rodzinie, musi również zmienić miejsca zajmowane przez resztę jej członków.

Technika ta jest istotnym elementem w odniesieniu do terapii rodzinnej. Czasami jednak członkowie rodziny nie są w stanie podejść emocjonalnie do tego co sami stworzyli lub są to rysunki bardzo stereotypowe. Jak zauważa Irena Namysłowska „szczególnie trudno jest pracować tą techniką z rodzinami, których wzorce rodzinne są bardzo chaotyczne. Także zaprzeczenie i uporczywy mechanizm kozła ofiarnego w stosunku do jednego z członków rodziny potrafią pomniejszyć znaczenie tej techniki”.¹⁷ Niemniej jednak technika jaką jest rzeźba rodziny to, jak już wcześniej podkreślałam, istotny lecz często niedoceniany element terapii rodzinnej.

Praca z rodziną przy użyciu genogramu

Genogram polega na rysowaniu drzewa rodzinnego, dzięki któremu możemy uzyskać informacje o członkach rodziny w zakresie trzech pokoleń. Jest on narzędziem, które pozwala na zrozumienie rodziny pod względem uwarunkowań wielopokoleniowych, mających wpływ na obecny stan rzeczy. Według Browera jest to przekaz wielogeneracyjny wzorców rodzinnych. „Analiza relacji wzorców, mitów rodzinnych, sekretów przekazywanych z pokolenia na pokolenie pozwala przewidzieć wystąpienie pewnych problemów w analizowanym systemie rodzinnym”.¹⁸

Na konstruowanie genogramu wpływają takie elementy jak rysowanie struktury rodziny, zbieranie informacji oraz nanoszenie relacji rodzinnych. Jest to graficzne przedstawienie relacji panujących wśród członków rodziny. Dołączam więc, dla zarysowania pełnego obrazu tej techniki, używane w niej symbole.

Uzyskuje się informacje o płci i wieku członków rodziny, daty śmierci, miejsca zamieszkania, wykształceniu oraz zawodzie. Istotną dla terapeuty wiedzą jest to, czy w poprzednich pokoleniach występowały choroby psychiczne, depresje, próby samobójcze itp. Pytamy także o ważne wydarzenia życiowe takie jak rozwód, utrata pracy, zmiana miejsca zamieszkania, śmierć bliskiej osoby lub inne aspekty życia danej rodziny (jednostki), które mogą mieć wpływ na sytuację domową.

Sporządzając genogram mamy na uwadze trzy konteksty funkcjonowania rodziny: „aktualną sytuacje (zadając pytania o to, co wydarzyło się ostatnio i jakie w rodzinie zaszły zmiany),

17. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.173

18.Tamże,str.173

szerszym konspektem rodzinnym i kontekstem społecznym”. ¹⁹

Mity i sekrety rodzinne to elementy na które warto zwrócić uwagę przy tworzeniu genogramu. Mogą mieć one istotny wpływ na funkcjonowanie rodziny. Zaryzykujmy nawet stwierdzenie, iż są one w pewnym stopniu siłą, która wpływa w znacznym stopniu na system wartości danej rodziny. Zarówno mity jak i sekrety, w zależności od stopnia wpływu na psychikę jednostki, oddziałują w większym stopniu na całą rodzinę. „Genogram jest tym narzędziem, które pozwala ujawnić sekret rodzinny, czasami dzięki uważnemu zestawieniu faktów lub prześledzeniu sekwencji zdarzeń. Uwalnia to żyjących członków rodziny od nie w pełni zrozumiałego ciężaru”.²⁰ Opracowanie genogramu przez samych członków rodziny jest również formą terapii. Jednostka zagłębiając się we własne korzenie poznaje także samego siebie. Konstruowanie „drzewa” zmusza do prowadzenia otwartego dialogu między członkami rodziny (tej bliższej jak i dalszej), a to z kolei może pociągnąć za sobą pewne pozytywne zmiany w sferze osobowości człowieka. Taka zmiana ma dużą szanse przyjęcia i adaptacji przez rodzinę a więc i w całym systemie rodzinnym. Genogram pozwala przeżyć członkom rodziny wspólnie wszystkie aspekty życia, które wydarzyły się w przeszłości. Wpływa na umocnienie się więzi rodzinnej, gdyż poznanie i zrozumienie mitów i sekretów daje poczucie większej przynależności. Sam terapeuta powinien chociaż raz zastosować tą technikę na przykładzie własnej rodziny. Pozwoli to na pełniejsze zrozumienie siebie i innych.

19. I.Namysłowska „Terapia rodzin”, Warszawa 1997, str.48

20.Tamże, str.175

Podstawowe symbole genogramu

Autorski program warsztatów profilaktycznych dla rodziców

„Rozmowy o naszych dzieciach”

W poniższym rozdziale przyjrzymy się bliżej praktycznej części terapii. Przedstawiam tu autorski program zajęć jaki stworzyła mgr Anna Jaskulska dla potrzeb pracy z rodziną problemową. Na podstawie niniejszego opracowania były prowadzone zajęcia z rodzicami dzieci uczęszczających na świetlice terapeutyczno- wychowawczą.

1. CEL WARSZTATÓW

1. wsparcie prawidłowego rozwoju dzieci z rodzin wielodzietnych, dysfunkcyjnych, bądź zagrożonych patologią,

2. wspomożenie prawidłowego funkcjonowania rodziny,

3. profilaktyka zaburzeń emocjonalno - społecznych dzieci.

3. ZADANIA

1. Praca nad zasobami rodziców i rodziny

2. Praca nad uświadomieniem potrzeb dziecka, znaczenia stosowanych metod wychowawczych dla rozwoju dziecka i poszerzeniem spektrum postaw rodzicielskich

4. wzajemne wspieranie i wspomaganie się w sytuacjach trudnych wychowawczo z uwzględnieniem sytuacji rodziny (takich jak bezrobocie, bieda, alkoholizm)

5. praca nad poczuciem wewnątrzsterowności i zaangażowaniem oraz odpowiedzialnością osoby rodzica za własny i dziecka rozwój

4. FORMY REALIZACJI

1. uczestnikami warsztatów są rodzice dzieci uczęszczających do świetlic profilaktyczno - wychowawczych na terenie Pszczyny.

2. zajęcia prowadzone są przez pedagoga Teresę Urzoń oraz psychologa Annę Jaskulską.

3. metody aktywne oparte na uczeniu się przez własne doświadczenie rodziców, dzieleniu się spostrzeżeniami i refleksjami oraz wymianę poglądów, przekazanie rozumienia psychologiczno-pedagogicznego.

4. zajęcia mają formę spotkań grupowych realizowanych jako 10 warsztatów odbywających się raz w tygodniu.

5. czas trwania - 3 godziny. Spotkaniom towarzyszy poczęstunek i ciepła herbata.

6. OCZEKIWANE EFEKTY

oczekiwanym efektem spotkań będzie wzmocnienie kompetencji rodziców jako odpowiedzialnie wychowujących, a także aktywnych i przedsiębiorczych w konstruktywnym

rozwiązywaniu własnych problemów oraz trudności rodzinnych

7. RAMOWY PLAN WARSZTATÓW zakłada realizację podstawowych celów warsztatów ale prowadzący szczególną uwagę przywiązują do potrzeb uczestników i procesu grupowego - w związku z tym program ten może być na bieżąco modyfikowany.

RAMOWY PLAN WARSZTATÓW

Spotkanie I

1. Przedstawienie się osób prowadzących z uwzględnieniem ich doświadczeń jako rodziców bądź dzieci:)

2. Przedstawienie się uczestników - oraz próba charakteryzacji własnych dzieci i ich mocnych stron

3. Do czego wychowuję moje dziecko? - refleksje uczestników

4. Cel spotkań oraz oczekiwania uczestników co do poruszanej problematyki

5. Uzgodnienie formy spotkań

Spotkanie II

1. Moje dziecko jest radością - analiza sytuacji ,kiedy dziecko sprawiało radość, czymś zaskakiwało,

2. Jestem dobrym rodzicem bo.................. - próba opisu własnych zasobów jako rodzica

3. Moje wyobrażenia dotyczące mojego dziecka w przyszłości

4. Bajki wymyślone przez dzieci - próba analizy potrzeb i przeżyć dzieci

Spotkanie III i IV

1. Jak ja byłem wychowywany - co pamiętam z własnego dzieciństwa,

2. Rola matki i ojca w mojej rodzinie generacyjnej i aktualnej rodzinie

3. Rola rodzeństwa

4. Pokoleniowe wzorce wychowania

5. Co jest ważne, aby dobrze wychowywać dziecko? - refleksje uczestników

Spotkanie V

1.Jaki rysunek córka/syn najczęściej lubi rysować? jaki rysunek pamięta Pani/pan ze swojego dzieciństwa - rysunek opis, uzasadnienie

2.wybierzcie Państwo jeden z kolorów ze swojego rysunku. Narysowanie rysunku na dowolny temat jednym kolorem. Opis jak się czuję

3.Rozmowa na temat treści rysunków oraz tego jak się czuli, w czym te zajęcia mogły przybliżyć rodziców do swoich dzieci

Spotkanie VI

1.Jak radzić sobie z trudnymi zachowaniami dziecka ?

2. Kryteria różnicujące ADHD

3. W czym mogę pomóc swojemu dziecku, od kogo oczekuję pomocy, na czym ta pomoc miałaby polegać - opis, rozmowa

Spotkanie VII

1. Opis sytuacji kiedy ja byłem nagradzany przez swoich rodziców- moje emocje, wpływ na moje zachowanie

2. Opis sytuacji kiedy ja nagradzam swoje dziecko, jakie stosuję nagrody, jak moje dziecko reaguje

3. Rola nagrody w wychowaniu

Spotkanie VIII

1.Sprawiedliwe i niesprawiedliwe kary które spotkały mnie jako dziecko - opis własnych przeżyć

2. Które kary wpływają na zmianę zachowania moich dzieci

3. Kara(co zamiast bicia?) a konsekwencja w wychowaniu

Spotkanie IX

1. wychowanie do samodzielności

Spotkanie X

1.rodzice przychodzą razem z dziećmi

część wspólna: wspólne działanie np. wydzieranie drzewa, opis jak powstało drzewo, czyj to był pomysł. opowiadanie wobec innych - Ci którzy chcą

osobno rodzice i uczniowie: Rodzice: czym było dla nich wspólne działanie z córką, synem dzielenie się odczuciami

dzieci: co mogą zrobić z wydzieranych drzew wspólnie? a następnie nadają tytuł i opisują

Dzieci prezentują swoje prace wśród rodziców, a także prezentują przedstawienie.

teatralne.

Zakończenie

„Najgorszą chorobą nie jest trąd czy gruźlica,

ale świadomość, że jest się nikomu niepotrzebnym,

przez nikogo nie kochanym, przez wszystkich opuszczonym”

Matka Teresa z Kalkuty

„Nie można być dość wybrednym w wyborze rodziców” - z ironią stwierdziła kiedyś Maryla Wolska. Zdanie to można by również odwrócić: nie można być też wybrednym w wyborze własnych dzieci. Rodzina z założenia to także wzajemna, bezinteresowna miłość i akceptacja. Wiadomo jednak, że relacje między dziećmi a rodzicami, są często o wiele bardziej skomplikowane. Niełatwo też o wzajemną akceptację opartą na szacunku, której brak prowadzi do rozmaitych konfliktów. Mniej lub bardziej ostre nieporozumienia są nieuniknione. Umiejętność ich rozwiązywania, choć trudna, jest podstawą wzajemnego zaufania a tym samym prawidłowego funkcjonowania rodziny.

Odnosząc się do terapii rodzin nie można zapomnieć o tym jakie znaczenie dla człowieka ma wiara. Nie istotne jest jaką wyznajemy religię, ale to czy wierzymy w świat poza bytem cielesnym. Osoby wierzące w Boga, mają przekonanie, że śmierć jest jedynie pomostem łączącym nas z życiem wiecznym. Wielu psychologów twierdzi, iż terapia jest skuteczniejsza w przypadku osób religijnych. Jan Paweł II mówi w swym orędziu: „Człowieka nie można do końca zrozumieć bez Chrystusa. A raczej: człowiek nie może do końca sam siebie zrozumieć, ani kim jest, ani jaka jest jego właściwa godność, ani jakie jest jego powołanie i ostateczne przeznaczenie”.

Terapia pozwala stawiać czoło problemom, którym do tej pory baliśmy się przeciwstawić. Epikur mawiał: „Wszelki ból jest złem, ale nie każdego bólu należy unikać”. Autor tej sentencji żył w latach 341 - 271 p.n.e., mimo to słowa te nie tracą na aktualności. Jest to credo, którym terapeuci kierują się w swoich działaniach i pomagają pacjentom w zrozumieniu własnego cierpienia. Pomóc im w tym mają formy i techniki stosowane w terapii. Pamiętajmy jednak: aby pomagać innym trzeba pomóc najpierw sobie.

Bibliografia

1. Adamski Franciszek „Człowiek, wychowanie, kultura” ,

Wydawnictwo WAM Księża Jezuici , Kraków 1993

2. Brink Otto "Partnerskie reguły gry. Terapia systemowa według Berta Hellingera", Wydawnictwo 'Jedność', Kielce 2002

3. Charles D. Garwin, Brett A. Seabury. „Działania Interpersonalne w Pracy Socjalnej” tom I i II, Biblioteka pracownika Socjalnego „Śląsk”, Katowice 1998

4. Fritz, Simon, Sterlin "Słownik terapii rodzin",

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1998

5. Gerstman Stanisław " Rozmowa i wywiad w psychologii",

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985

6. Izdebska Halina "Rodzina i dom", Wydawnictwo CRZZ, Warszawa 1975

7. Jones C., Shilito-Clarke C., Syme G., Hill D., Casemore R., Murdin L.

"Co wolno, a czego nie wolno terapeucie. Zagadnienia etyczne w pytaniach i odpowiedziach", Wydawnictwo GWP, Gdańsk 2004

8. Kratochvil Stanislav "Podstawy psychoterapii", Wydawnictwo Zysk i S-ka,

Poznań 2003

9. Keplinger Alicja "Uwarunkowania stylu rozwiązywania problemów życiowych", w: 'Psychologiczne aspekty funkcjonowania w rodzinie", Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1992

10. Konarzewski Krzysztof „Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych” ,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe , Warszawa 1982

11. Kopiec Herbert "Rozumiejący wgląd w wychowanie", Wydawnictwo "Sprint", Katowice 1998

12. Leźnicka - Łoś Agnieszka "Nauczyć się kochać. Terapia psychoanalityczna w teorii i praktyce", Jacek Santorski & CO Wydawnictwo, Warszawa 2002

13. Łęcki Krzysztof, Szóstak Andrzej "Komunikacja interpersonalna w pracy socjalnej", Wydawnictwo "Śląsk" Sp z o.o., Katowice 1999

14. Namysłowska Irena "Terapia rodzin", Wydawnictwo Springer PWN, Warszawa 1997

15. Plopa Mieczysław "Psychologia rodziny. Teoria i badania", Wydawnictwo WEUHE, Elbląg 2004

16. Pospieszył Irena "Razem przeciw przemocy", Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000

17. Schneider- Corey Marianne, Corey Gerland " Grupy. Metody grupowej pomocy psychologicznej", Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2002

18. Siek Stanisław "Autopsychoterapia" Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1999

19. Stierlin H " Pierwszy wywiad z rodziną", Gdańskie Wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 1999

20. Tyszka Zbigniew "Rodzina we współczesnym świecie", Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2003

21. Żygulski Kazimierz „Wartość i wzory kultury” Warszawa 1975

22. "Metoda warsztatowa w kształceniu umiejętności interpersonalnych"

pod red.Alicji Majewskiej-Gałęziak, Wydawnictwo "Śląsk", Katowice 1998

23. "Psychoterapia: szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy"

pod red. Lidia Grzesiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995

24. "Społeczne konsekwencje integracji i dezorganizacji rodziny" pod red. Ziemska Maria, Warszawa 1986

1

Małżeństwo po rozwodzie

(data rozwodu)

Małżeństwo w separacji

(data separacji)

Związek nieformalny (data jego powstania)

2001

Małżeństwo (data jego zawarcia)

Tzw. Identyfikowany pacjent lub osoba z powodu której podjęta jest terapia

Kobieta

Dana osoba nie żyje

(1945-data urodzenia

1990- data śmierci)

Mężczyzna

1999-

2000-

1980-

1945 - 1990

35

Rodzice i dzieci z uwzględnieniem wieku każdej z osób

33

2

4

10

Dzieci adoptowane

Bliźnięta dwujajowe

Bliźnięta jednojajowe

Ciąża trzymiesięczna

3 mies.

Samoistne poronienie

Sztuczne poronienie

Osoby zamieszkujące wspólnie z pacjentem

Bardzo bliski związek

Bliski związek

Dystans

Związek konfliktowy

Ostre odcięcie się od siebie

Związek bardzo bliski,

ale konfliktowy

---