Gwara poznańska
Gwara poznańska - jest to gwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Poznania i całego Poznańskiego, ale z pominięciem niektórych elementów, typowa również dla mieszkańców wszystkich ziem byłego zaboru pruskiego z wyjątkiem Górnego Śląska, z którym łączy ją jednak podobny zestaw słownictwa będącego zapożyczeniami z języka niemieckiego. Fonetycznie spokrewniona z gwarą krakowską.
Poznańczyk o gwarze
Jak mówią poznańczanie?
Przybysze twierdzą, że zaciągamy w charakterystyczny sposób, ale pierdoły godojom tej, niee?
A oto najsłynniejsza bodaj poznańska rymowanka. Prawda, że nie trudno ją zrozumieć?
po poznańsku: |
po polsku: |
W antrejce na ryczce |
W przedpokoju na stołku |
Geneza gwary
Obok tzw. języka ogólnego (inaczej ponaddialektycznego języka ogólnopolskiego) rozwijały się w Polsce przez wieki lokalne i regionalne dialekty ludowe (gwary ludowe i wiejskie). Jak wskazuje M. Gruchmanowa: „pogranicze stylu potocznego polszczyzny ogólnej i dialektów ludowych stanowi miejska polszczyzna potoczna zwana na ogół gwarą miejską” („Mowa mieszkańców Poznania”, red. M. Gruchmanowa, Poznań 1987, s. 8). Jakkolwiek zwykle gwara przypisywana jest niewykształconym warstwom społeczeństwa, w Poznaniu „cechy dialektu wielkopolskiego, a także zapożyczone w okresie zaborów z języka niemieckiego, przy znacznym oddziaływaniu języka ogólnopolskiego, miały i mają nadal szeroki zasięg społeczny (obejmują również warstwy inteligenckie).” (op. cit. - s. 8)
Na rozwój polszczyzny w Poznaniu i Wielkopolsce miał niebagatelny wpływ okres zaborów. Jakkolwiek, co należy wyraźnie podkreślić, władze pruskie, a później niemieckie, nie prowadziły polityki penalizującej posługiwanie się językiem polskim, to w istocie poprzez liczne zabiegi prawne i faktyczne nie sprzyjały rozwojowi czy choćby podtrzymywaniu znajomości polszczyzny wśród społeczeństwa. Nie bez znaczenia było tu rugowanie języka polskiego z urzędów, a ostatecznie, począwszy od roku 1887 (na skutek zarządzenia ministra Grosslera) usunięcie jego nauki z wszystkich szkół ludowych Prus Zachodnich i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Skutkiem braku powszechnej edukacji językowej było wykształcenie wielowarstwowej polszczyzny funkcjonującej w Poznaniu, zawierającej wiele cech regionalnych, w szczególności słownictwo gwarowe i liczne germanizmy. M. Gruchmanowa dostrzega wśród przyczyn takiego stanu rzeczy (1) rozwój i strukturę społeczną miasta, (2) związek z gwarami w wyniku wchłaniania ludności wiejskiej i z małych miasteczek Wielkopolski, (3) brak nauki języka polskiego w szkołach publicznych (w latach 1887-1918) oraz (4) stały do roku 1918 kontakt z „żywiołem niemieckim” (op. cit. - s. 28).
Drugim niezwykle istotnym dla poznańskiej polszczyzny okresem był czas po zakończeniu II wojny światowej. O ile przed wojną Poznań był miastem rzemieślniczo-kupiecko-urzędniczym, to po 1945 roku nastąpiła zmiana struktury ludnościowej w stronę robotniczo-inteligenckiej. Proces intensywnej industrializacji przyciągnął do Poznania tylko do 1950 roku ponad 157.000 ludzi, w znacznej mierze mieszkańców wielkopolskich wsi i miasteczek. Przyjezdni z jednej strony przejmowali lokalne zwyczaje językowe, a jednocześnie zachowywali w swym języku przejęte w rodzinnych stronach naleciałości gwarowe.
Cechy gwary
Charakterystyczne cechy wymowy w gwarze poznańskiej (charakterystyczne, poza ostatnim, dla jej formy literackiej oddającej stan z przełomu XIX i XX wieku; opisane w kontraście do standardowej polszczyzny):
charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby, np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej
wymowa o jako kontynuanta dawnego a pochylonego, np.: kolejorz (kolejarz), chłopok (chłopak)
wymowa u lub ó zamiast o, np.: cóś (coś), doktór (doktor)
wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó, np.: łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna bo ci obleję głowę wodą od ogórków)
wymowa ły zamiast ło i łó, np.: łyszko (łóżko)
wymowa y zamiast e - mlyko (mleko), chlyb (chleb)
wymowa yj lub ij zamiast końcówki -ej, np.: gorzyj (gorzej), lepij (lepiej)
wymowa ej zamiast aj, np.: dej (daj), trzymej (trzymaj)
wymowa oł zamiast eł, np.: diaboł (diabeł)
wymowa u zamiast ół, uł lub łu, np.: na du (na dół), dugi (długi), suchej (słuchaj)
wymowa uł zamiast ił lub ył, np.: kupiuł (kupił), buł (był)
wymowa końcówki -om zamiast -ą, np.: jakom (jaką), pałkom (pałką)
udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r, np.: krug otfrunoł (kruk odfrunął), schyłeg nocy (schyłek nocy), mozd Rocha (most Rocha)
wymowa dźwięczna w po głoskach bezdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas)
miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić (drażnić), dźwi (drzwi), śpilka (szpilka)
zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki)
stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż) np.: czy (trzy), szczała (strzała), baży (bardziej), poedział (powiedział)
w niektórych wyrazach zamiana ń na j, np.: gnieźniejski (gnieźnieński)
przyrostki zdrabniające -ik, -yszek, np.: wózik (wózek), kamyszek (kamyczek)
zmiana rodzaju np.: por - pora, zapałka - zapałek, magiel - magla
zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach:
niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w dopełniaczu końcówkę z -ę na -ą, np.: lekcją (lekcję)
mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)
w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana końcówki -y na -i, np.: dobzi (dobrzy), dzici (dzicy)
w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów (myszy), wsiów (wsi)
zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech (do Prus), z Węgrzech (z Węgier), do Włoszech (do Włoch)
końcówka narzędnika ujednolicana do -ami, np.: dzieciami (dziećmi), ludziami (ludźmi)
celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi, np.: wujewi (wujowi)
niestandardowy dobór niektórych zaimków np.: te słońce (to słońce)
zmiany w wymowie czasowników:
zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: ućknąć (uciec), stojeć (stać)
zmiany we wzorze odmiany np.: bierę - bieremy - bierą (biorę - bierzemy - biorą)
końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy
końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)
odmiana czasowników przez "żem" w czasie przeszłym, np. [ja] żem widział(widziałem), [ty] żeś widział (widziałeś), [ja] widziałżem (widziałem), [ty] widziałżeś (widziałeś)
zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem (szedłem), poszłem (poszedłem)
zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone (ukradzione), zamiecone (zamiecione)
zmienione formy przysłówków np.: możno (można), skędy (skąd)
podwajanie niektórych przyimków: zez domu (z domu) wew domu (w domu)
niemiecki wzór wymowy:
litera s w zapożyczeniach wymawiana jako z, np.: senzacja (sensacja), uniwerzytet (uniwersytet)
niemiecka wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea, np.: Ojropa (Europa), idejał (ideał)
obok licznych niemieckich zapożyczeń np.: kista (skrzynia niem. Kiste) pojawiają się kalki czyli dosłowne tłumaczenia np. szkolnica (uczennica niem. Schülerin) czasem nawet całych zdań np.: On jest 20 lat stary (On ma 20 lat niem. Er ist 20 Jahre alt)
obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np.: maszyna do chleba krajania (maszyna do krojenia chleba), to jest ale źle (niem. das ist aber schlecht)
nie należące do kanonu literackiego gwary lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, - np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające
Charakterystyczne zwroty
A czymu? - Dlaczego?
A po czemu to? - Ile to kosztuje?
Ady idź - Co ty opowiadasz, daj spokój, to niemożliwe!
Ady tam! - Ależ skąd!
Ależ bez niczego! - Oczywiście! Rozumie się!
Biegać na łyżwach - Jeździć na łyżwach
Bimbać się - Jechać tramwajem
Być nie do żdżarcia - Być rewelacyjnym, nie do podrobienia
Co ja za to mogę? - Co ja jestem temu winien?
Co jest tej? - Co się dzieje?
Co to kosztuje? - Ile to kosztuje? (kalka z języka niemieckiego, Was kostet das?)
Dość to przyńdzie? - Ile to będzie kosztowało?
Dalij, dalij! - Szybciej, żwawo!
Idź w kieretyny - Odczep się (kieretyny - krzaki, inaczej - idź na drzewo)
Iść komuś na nerwy - Denerwować kogoś, drażnić
Kusić po nocach - Zajmować się czymś w nocy, robić coś niepotrzebnego zamiast spać
Lelać się - Zachowywać się dziecinnie
Gdzie ja wszędzie nie byłem! - Gdzie ja nie byłem!
Kapelusz dobrze siedzi - Kapelusz ma dobry rozmiar, dobrze się trzyma
Mieć fefry - bać się
Mieć fifa, mieć dryg - Posiadać do czegoś zdolności, talent
Mieć rachę na kogoś - Długo i mocno złościć się, gniewać na kogoś, pragnąć zemsty (por. niem. Rache f - zemsta)
Nie przychodź mi tak głupio! - nie docinaj mi!
Nu dalij! - szybciej! rusz się!
Ile to uczyni? - Ile to będzie kosztowało?
Ja na to nie wychodzę! - Ja do tego nie dążę!
Jaki on jest stary? - Ile on ma lat?
Jak ty do tego przyjdziesz? - Jak ty to zrobisz?
Juchta nie śpi - Złodziej jest wśród nas/Złodziej jest czujny
Kozięcina cię rąbie?' - Zwariowałeś?
Mam ból zęba - Ząb mnie boli
Mam głód - Jestem głodny
Mam ćmiki i leberkę ze składu - Mam papierosy i wątrobiankę ze sklepu
Mieć ambę - Mieć głupie pomysły, być zwariowanym
Mieć za sobą lanię - Skończyć szkołę
Musieć się uśmiać - Uśmiać się
Musieć z kimś wiele wystać - Musieć przez kogoś wiele znieść
Nie idzie - Nie da się (od niem. Es geht nicht)
Nie wiedziałem sobie rady - Czułem się nieswojo, ponuro
Obłożyć skibkę/sznytke - Na kromkę chleba (kromka=skibka) położyć obkład (czasem obłożenie) czyli plaster wędliny lub sera
Okno wygląda na ulicę - Okno jest od strony ulicy
Ona ci nic nie życzy - Ona ci źle życzy
Ona nie jest dziś do mówienia - Nie można z nią dziś rozmawiać
Ona przychodzi mi taka znajoma - Ona wydaje mi się taka znajoma
Ona stoi dobrze - Powodzi się jej dobrze
Ona została stać - Ona stanęła
Opowiadać pierdoły - Mówić głupstwa
Pierdoła z Gądek - Plotkarz, roznosiciel wiadomości prowincjonalnych, przestarzałych i nieciekawych
Przepowiadać lekcję - Powtarzać lekcję
Raz po raz - Od czasu do czasu
Sprawić sobie śrubę - Upić się
Spuścić się na kogoś - Polegać na kimś
Stoi mi do dyspozycji - Mam to do dyspozycji, mogę tym zarządzać
Stroić muki - Dąsać się
Szneka z glancem - Drożdżówka z lukrem
To przyjdzie tu - To będzie tu
Tytka na bejmy - Papierowa torebka na pieniądze
Coś wyszło - Coś skończyło się, uległo zniszczeniu
Trzymać sobie kogoś ciepło - Żyć z kimś w przyjaznych stosunkach
Tu dostaniesz kupić - Tu kupisz
Ty za to nie możesz - Nie jesteś temu winien
W gazecie stoi - W gazecie jest napisane
Widzi mi się - Podoba mi się
Wuchta wiary - Sporo ludzi
Wygląda za niczym - Wygląda na coś bezwartościowego
Wystrojony jak do ośpic - Ubrany z większą elegancją niż otoczenie (ośpice - blizna po szczepieniu ospy)
Zrobić łóżko/wyro - Pościelić łóżko
Zostać siedzieć w klasie - Siedzieć w klasie, repetować, powtarzać
Zmudzić czas - Zmarnować czas
Współcześni użytkownicy i propagatorzy gwary
Gwarę poznańską propagowały słuchowiska z cyklu:
"Wuja Ceśku opowiada" - nadawane przez poznańską rozgłośnię Polskiego Radia w latach 60. XX wieku, opracowane i wygłaszane przez Stanisława Strugarka,
"Blubry Starego Marycha" - nadawane przez poznańską rozgłośnię Polskiego Radia od 1983. Autorem tekstów wygłaszanych przez Starego Marycha i jego żonę Frąckę był Juliusz Kubel, zaś w postać Marycha wcielał się Marian Pogasz. Postać ta, choć fikcyjna, urosła do rangi tak wielkiego symbolu, że 21 marca 2001 na poznańskim placu Wiosny Ludów odsłonięto pomnik Starego Marycha, którego twarz nosi rysy zmarłego Mariana Pogasza.
Ponadto poznański dom kultury Jubilat od lat 80. organizuje coroczny amatorski konkurs gwary Godejcie po naszymu, w którym niemałe sukcesy odnosi nawet młodzież licealna.
Poznański raper Peja (Ryszard Andrzejewski) w swoich tekstach także używa wiele elementów gwary poznańskiej, np. "winkiel". Sam pseudonim artystyczny Andrzejewskiego oznacza "wesz".
Rówież poznański zespół rapowy Aifam używa wiele elementów gwary poznańskiej, np. "Wuchta wiary", "szczon".
Gwarę badała prof. Monika Gruchmanowa, która opublikowała kilka książek, w tym słownik.
Odczytane w gwarze poznańskiej bajki autorstwa:
Ferdynand Głodzik - Biniu i Eda
Marian Bartkowiak - Abecadło, Grześ, Zasadziuł se dziadzia, Murzynek Bambo, Pón Hilary