ETYKA A EKOLOGIA I OCHRONA ŚRODOWISKA

Tematem tej pracy są normy i zasady moralne i etyczne stosowane przez człowieka w ekologii i ochronie przyrody. Są to wartości bardzo trudno mierzalne. Etyka ekologiczna ma przede wszystkim określać stosunek człowieka do przyrody.

Degradacja całości środowiska przyrodniczego szczególnie wyraźnie widoczna jest w przekształceniach krajobrazu, gleby i stosunków wodnych. Przekształcenie krajobrazu polega na zniszczeniu naturalnych form rzeźby i struktur geologicznych, tworzeniu w ich miejscu sztucznych układów ukształtowania powierzchni i sieci hydrograficznej oraz wprowadzeniu trwałych zmian szaty roślinnej. Zmiany tego rodzaju dokonują się w wyniku powierzchniowej i podziemnej eksploatacji złóż, prowadzenia różnego rodzaju prac inżynierskich, budowlanych, rolniczych wylesień. Współczesna ochrona środowiska naturalnego najpełniej wyraża się w czynnej ochronie ekosystemów. Skuteczna ochrona wymaga jednak ukierunkowania działalności człowieka w taki sposób aby było to zgodne z prawnymi , gospodarczymi, estetycznymi i etycznymi normami.

Każdy z nas, będąc obywatelem danego państwa, zobowiązany jest przestrzegać prawa istniejącego w danym państwie - jest to oczywiste dla wszystkich. Większość z nas natomiast jest przekonana, że dokonując różnych wyborów w życiu, podejmując decyzje, kieruje się własnym systemem wartości, własnymi kryteriami wyboru. Ten system wartości pomaga nam w dokonywaniu wyborów, w budowaniu związków i relacji z innymi ludźmi.

Inna sprawa, czy wartości te są jasno sprecyzowane, czy stosujemy je wybiórczo i czy kierujemy się nimi zawsze, czy zależnie od okoliczności. Zadaniem norm etycznych jest takie ułożenie stosunków międzyludzkich w różnych sferach życia, aby wszyscy członkowie społeczeństwa, grupy, mieli poczucie bezpieczeństwa. To samo zadanie, aczkolwiek w znacznie szerszym stopniu, spełniają normy prawne. Etyka norm, praw i uprawnień pozwala na precyzyjne określenie tego co jest akceptowalne moralnie lub jak jest to w przypadku etyki formalnej Imanuela Kanta umożliwia wyeliminowanie niewłaściwych celów działania..

Jednakże normy etyczne funkcjonują inaczej niż normy prawne, chociażby z tego powodu, że nie są spisane w żadnym "kodeksie", a i sankcje za przekroczenie takiej normy są zupełnie innego rodzaju. Czy w takim razie są mniej ważne od norm prawnych: a może w ogóle niepotrzebne? O ile przekonanie o ważności norm etycznych w życiu prywatnym jest powszechnie akceptowalne, o tyle funkcjonowanie ich i przestrzeganie w życiu zawodowym, już nie jest takie oczywiste dla wszystkich.

Możemy różnie rozumieć czym jest dobro i czym są poszczególne wartości jak również możemy być przywiązani do odmiennych hierarchii wartości. Natomiast co do słuszności obowiązywania pewnych norm jesteśmy w stanie się zgodzić czy to na drodze dobrowolnego ich uznania czy przyjęcia ich do wiadomości jako funkcjonujących w organizacji.

Ochrona środowiska i przyrody jest zespołem idei, środków i działań zmierzających do zachowania, a w razie potrzeby także odtworzenia obiektów przyrody w postaci pierwotnej lub możliwie mało zmienionej we wszystkich formach jej różnorodności, łącznie z warunkami i procesami decydującymi o ich trwałości a także działań zmierzających do utrzymania środowiska w stanie zapewniającym optymalne warunki bytowania człowieka i gwarantującym ciągłość najważniejszych procesów a biosferze jako podstawy produkcyjnej działalności człowieka.

W dotychczasowym systemie wartości moralnych grabież czy stosunek do natury był i jest w dalszym ciągu cnota a nie grzechem. Jeszcze kilka, kilkanaście lat temu w gospodarce światowej nie uwzględniano strat spowodowanych eksploatacją środowiska, traktując zasoby przyrody jako dobro powszechnie dostępne praktycznie niewyczerpalne. Dopiero kurczenie się przestrzeni życiowej człowieka, terenów rolnych, lasów, zasobów mineralnych, wody i czystego powietrza zwróciło uwagę na rolę zasobów przyrody i spowodowało wliczanie ich w koszt działalności gospodarczej człowieka. Statystyki międzynarodowe i krajowe nie uwzględniają ceny zasobów przyrodniczych państw, co sprawia, że dochód narodowy wielu krajów statystycznie rośnie, mimo że, potencjał produkcyjny, do którego należy wliczać także zasoby przyrodnicze, kurczy się.

Kształtowanie postaw ludzkich zorientowanych na zrozumienie przyrody i ułożenie z nią współżycia na zasadach proponowanych przez psychologię, etykę i estetykę, tak pożądane w realizacji właściwej ochrony przyrody, okazuje się bardzo często niewystarczające w ochronie środowiska, potrzebna jest także odpowiedzialność człowieka w stopniu znacznie wyższym niż to było konieczne kiedykolwiek wcześniej.

Odpowiedzialność jako kwalifikacja życia jest warunkiem moralności, a zarazem ugruntowania rozumienia świata jako całości. Dlatego obejmuje ona nie tylko gotowość do ponoszenia konsekwencji własnych poczynań i nie tylko poczytalność jako możność kierowania swym postępowaniem, ale także zainteresowanie i przejecie losami innych istot zarówno bliskiego, jak i najdalszego otoczenia. Aby móc podjąć się dyskusji na temat etyki a ekologii i ochrony środowiska musimy zdać sobie sprawę z kilku podstawowych wniosków:

• Zasoby nieodnawialne mogą szybko się skończyć,

• Zasoby odnawialne maja swój ograniczoność w odnawianiu się,

• Ilość substancji toksycznych wytwarzanych przez gospodarkę, a nie występujących w przyrodzie jest tak znaczna, że całkowicie wymknęła się spod kontroli,

• Środowisko ma określona pojemność na odprowadzanie doń zanieczyszczeń,

Zagadnienia kształtowania, ochrony środowiska i ekologii można rozpatrywać w kilku sferach. Jedną z nich która dotyczy tematu tej pracy jest sfera moralno- etyczna w której dokonujemy wyboru i wartościowania.

Jednym z przykładów potrzeby dokonywania wyborów w tym temacie jest przykład wilgotnych lasów równikowych. Potrzeba szybkiego wstrzymania ich degradacji nie ulega wątpliwości: są przecież głównym producentem tlenu, konsumentem dwutlenku węgla, pompa tłocząca parę wodna do atmosfery. Ich zniszczenie mogłoby w bardzo dużym stopniu przyczynić się do efektu cieplarnianego na naszej planecie. Powstrzymanie degradacji jest możliwe z technicznego punktu widzenia, ale bardzo kosztowne. Wymaga przekształcenia rolnictwa, powstrzymania eksplozji demograficznej, zaopatrzenia ludności miejscowej w energie. Gdyby ograniczyć się tylko do zakazu wyrębu lasów, to albo pozostałby on tylko na papierze, albo też gdyby usiłowano wprowadzić go w życie, doszłoby do rewolucji społecznych. Pozostaje wiec otwarte pytanie, kto poniesie koszty ochrony lasów równikowych? Odpowiedz na nie można, a nawet należy, oceniać w kategoriach etycznych.

Zawężając obszar przykładów można skupić się na Europie gdzie przykładem mogą być zanieczyszczenia. Niemal regułą jest, że zanieczyszczenia powietrza otrzymuje się od „ sąsiada”, a swoje podrzuca się komu innemu. Polska należy do krajów najbardziej zanieczyszczonych i najbardziej zanieczyszczających. Stajemy przed koniecznością wyborów, które maja aspekt nie tylko ekonomiczny ale także etyczny.

Według P. Dutkiewicza podstawą etyki ekologicznej i ochrony przyrody jest teza, że istoty maja prawo do życia. Działania są wtedy słuszne, jeśli nie zagrażają życiu, a także integracji, stabilizacji i piękna biosystemu, a nawet je kształtują i rozwijają. Wymaga to umiejętności holistycznego spojrzenia. Ekosystem jest źródłem życia nie tylko w aspekcie indywidualnym, ale przede wszystkim gatunku. Dlatego też zasady i wartości etyki winny być respektowane w życiu przez każdego człowieka na miarę jego obecności w świecie, jak też muszą być chronione w życiu społecznym.³

Śladów omawianego tematu szukać już można w XIX w., gdzie bardzo przełomowy był artykuł L. Whitea, który wygłosił tezę, że przyczyną kryzysu ekologicznego i postępującego niszczenia środowiska przyrodniczego jest rozpowszechnianie się na świecie chrześcijaństwa. Chrześcijanie w różnych okresach różnie pojmowali swe prawa i obowiązki. Rozrost chrześcijaństwa rozpoczął się od niszczenia świętych gajów, doprowadziła do obecnych zniszczeń i kryzysu ekologicznego, więc jeśli ludzkość będzie dalej wyznawać zasadę swego panowania nad przyrodą \ „Po czym Bóg pobłogosławił, mówiąc do nich: < Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemie i uczynili ją sobie poddaną: abyście panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszelkim zwierzątkiem naziemnym>”(Księga Rodzaju Rdz. 1.28)\ dojdzie do nieuchronnej katastrofy. Zgodnie z tekstem Księgi Rodzaju człowiek jakościowo różni się od reszty stworzenia, zajmuje szczególne miejsce w Bożych planach, ma też być „panem” przyrody.

Bardzo trudno jednak jednoznacznie stwierdzić jak duże są związki pomiędzy rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa, a nasileniem degradacji środowiska naturalnego. Pewne jest to, iż chrześcijaństwo pośrednio przyczyniło się do degradacji środowiska naturalnego w krajach rozwijających się, wpływając na wzrost przyrostu naturalnego i wystąpienie eksplozji demograficznej.

Jednak w ostatnich latach zaobserwować duży wzrost różnego rodzaju oficjalnych dokumentów i wystąpień przedstawicieli Kościoła w sprawie degradacji i ochrony środowiska. Z całym naciskiem podkreślany jest moralny aspekt sprawy, wielokrotnie zwracano uwagę na potrzebę miłości do przyrody. Podkreśla się, iż niszczenie środowiska naturalnego, stanowią przestępstwo względem V i VII przykazania a ziemia nie należy d człowieka, jest tylko dana mu do użytkowania, przy czym obecne poklenia muszą pamiętać o przyszłych.⁴

Wymienia się jedenaście podstawowych zasad ekoetyczych, opracowanych przez filozofa A.S. Timoshenkę. Są one następujące:

1. Zasada równego bezpieczeństwa ekologicznego, dotyczy ona min. zakazu transferu zanieczyszczeń i szkodliwych odpadów,

2. Zasada agresji ekologicznej,

3. Zasada monitoringu uzgodnionych kwestii bezpieczeństwa ekologicznego,

4. Zasada regularnej wymiany informacji, dotyczącej sytuacji ekologicznej na szczeblu krajowym i regionalnym

5. Zasada zapobiegania transgraniczym szkodom ekologicznym, odejście od modelu regulacji prawnej typu regulować i korygować do modelu przewidywać i zapobiegać,

6. Zasada kooperacji w nagłych zagrożeniach ekologicznych

7. Zasada współpracy naukowo- technicznej; postuluje ona pomoc techniczna oraz rozwijanie międzynarodowego systemu wymiany ekonomicznie bezpiecznych technologii oraz systemów monitoringu,

8. Zasada pokojowego rozwiązywania międzynarodowych sporów dotyczących transgranicznych szkód ekologicznych,

9. Zasada międzynarodowej odpowiedzialności za środowisko,

10. Zasada samopodtrzymujacego się rozwoju opierającego się na przekonaniu, ze zapobieganie dewastacji ekologicznej jest gospodarczo korzystniejsze niż naprawianie szkód oraz na praktyce ochraniania ważnych dla biosfery ekosystemów i procesów ekologicznych,

11. Zasada posiadania prawa do korzystnego środowiska, odnosząca się nie do państw, ale do ludzi jako jednostek, powinna być elementem praw i wolności człowieka.

Nie tylko ochrona i rozwój środowiska powinno być etyczne, ale etyczne powinno być poznanie tego środowiska. Ponieważ to nie przyroda zagraża ludzkości, ale dla człowieka groźny jest sam człowiek i jego działalność. Zdaniem niektórych osób tradycyjna etyka traktuje całą przyrodę jako przedmiot eksploatacji ludzkiej, która nie ma żadnej własności wartości, a jedynie wartość dla człowieka.

Etyka ekologiczna i normy etyczne dotyczące ochrony środowiska są wciąż na etapie tworzenia i rozwoju. Powstaje wiec pytanie w jakim stopniu następuje rozpowszechnienie tych zasad w różnych stronach świata, a w tym i w Polsce? N dzień dzisiejszy jest bardzo trudno odpowiedzieć na to pytanie choć pojawiło się kilka opracowań na temat świadomości ekologicznej. Podsumowując można stwierdzić , iż człowiek nie jest świadomy zagrożeń jakie sam sobie stwarza, dzieje się tak dlatego, ze do świadomości ludzi docierają tylko autentyczne i naoczne zagrożenia dla środowiska naturalnego jeśli ich tereny i ziemia zastana dotknięte „klęska ekologiczną”. Bardzo potrzebne nam jest wielostronne, całościowe i perspektywiczne uświadomienie sobie konsekwencji dla przyrody wszelkich poczynań człowieka w środowisku, niezbędne jest wobec braku opracowanych wzorów racjonalnego i uzasadnionego prawami natury przekształcenia środowiska i przeciwdziałania degradacji. Polska jako kraj objęty praktycznie na całej powierzchni degradacją środowiska przyrodniczego musi dokonać zasadniczych zmian w polityce i zachowaniach człowieka. Strategiczna podstawa tych zmian jest odejście od wąsko rozumianej ochrony na rzecz ekorozwoju tzn. podporządkowania potrzeb i aspiracji społeczeństwa i państwa możliwością jaki daje środowisko, którym dysponujemy. Powinien wreszcie działać konstruowany przez etykę ekologiczną katalog wartości który pomorze w rozwiązywaniu nieuniknionych konfliktów miedzy człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym. Pocieszające jest to, że pojawia się nowy paradygmat myślenia, który wychodzi naprzeciw potrzebą kształtowania i upowszechniania świadomości ekologicznej.

„Choć umysł ludzki czyni różne odkrycia, odpowiadając przy pomocy różnych narzędzi na pytania, zmierzające do tego samego celu, nigdy nie uczyni wynalazku piękniejszego ani łatwiejszego, ani krótszego od wynalazków przyrody, gdyż w jej wynalazkach niczego nie brak i nie ma nic zbytecznego (...) Natura jest ta pełna rozkoszy i bogactwa, że wśród drzew tej samej natury nie znajdziesz żadnego, które by podobne było do innego, i to nie tylko wśród drzew, lecz i wśród gałęzi czy liści, czy owoców nie znajdzie się nic, co by ściśle podobne było do czego innego”

Leonardo da Vinci, tł. L. Staff

Literatura

1. Kasprzak K., Skoczylas J. - Rozwój ochrony przyrody nieożywionej i ożywionej, Fundacja „Warta”, Poznań, 1993.

2. Gardjan- Kawa L., - Administrowanie zasobami środowiska po reformie ustrojowej, wydawnictwo prawnicze, Warszawa 2000.

3. Paczulski R., - Prawo ochrony środowiska, Oficyna wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000

4. Faliński J. ,Kalinowska A., Plit F., - Nauka i ruchy społeczne w ochronie środowiska naturalnego, WSiP , Warszawa 1994.

5. Umiński T., - Ekologia - srodowisko - przyroda, Warszawa 1996

6. Dutkiewicz P., - Aksjologiczne i etyczne przesłanki ochrony środowiska, Kraków 1992

K. Kasprzak,J. Skoczylas,- Rozwój ochrony przyrody nieożywionej i ożywionej, Poznań 1993 s. 158-161

Gardjan- Kawa L., - Administrowanie zasobami środowiska po reformie ustrojowej, wydawnictwo prawnicze, Warszawa 2000, s. 34-38

Paczuski R., - Prawo ochrony środowiska, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000, s.177-181

³ Dutkiewicz P., - Aksjologiczne i etyczne przesłanki ochrony środowiska, Kraków 1992, s. 75-76

⁴ Umiński T., - Ekologia - srodowisko - przyroda, Warszawa 1996, s. 5-8,25-27

Faliński J. ,Kalinowska A., Plit F., - Nauka i ruchy społeczne w ochronie środowiska naturalnego, WSiP , Warszawa 1994. S. 67-69

1

1

---