Główne Partie i Bloki Polityczne w RP II

Sanacja

Sanacja (z łacińskiego sanatio - "uzdrowienie"), obóz polityczny sprawujący rządy w Polsce od przewrotu majowego 1926 do września 1939. Program działania obozu zakładał odnowę moralną i uzdrowienie życia publicznego państwa. Dzięki noweli do konstytucji z sierpnia 1926 oraz wprowadzeniu w kwietniu 1935 nowej ustawy zasadniczej ograniczono rolę sejmu na korzyść prezydenta i rządu.

Główną organizacją polityczną reprezentującą nurt sanacyjny był działający w latach 1928-1935 Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), a po 1937 Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Najliczniejszą grupę działaczy stanowili wojskowi, stąd władze sanacyjne określano także "rządami pułkowników".

Do głównych przedstawicieli sanacji należeli m.in.: J. Beck, J. i W. Jędrzejewiczowie, B. Miedziński, A. Prystor, E. Rydz-Śmigły, W. Sławek, K. Świtalski. Po śmierci J. Piłsudskiego (1935) w obozie sanacji zarysował się podział na ugrupowania skupione wokół prezydenta I. Mościckiego, Głównego Inspektora Sił Zbrojnych Rydza-Śmigłego (mianowanego marszałkiem 1936) oraz przewodniczącego BBWR Sławka.

Wobec zagrożenia II wojną światową w zreformowanym obozie rządzącym szczególnie wzrosło znaczenie Rydza-Śmigłego. Po przegranej kampanii wrześniowej działacze sanacji stali się celem ostrej krytyki i byli odsuwani od stanowisk państwowych w rządzie polskim na emigracji.

 

BBWR

Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, BBWR (1928-1935), polityczna organizacja obozu rządzącego sanacji spełniająca funkcję partii politycznej. Uformowana na przełomie 1927 i 1928 pod kierunkiem W. Sławka.

Federacja programowa ludzi i organizacji połączonych ze sobą głównie życzliwym stosunkiem do J. Piłsudskiego. W skład jej wchodzili konserwatyści, monarchiści, ludowcy, działacze Narodowej Demokracji, Polskiej Partii Socjalistycznej (W. Sławek, J. Jędrzejewicz, A. Koc, B. Miedziński, J. Radziwiłł), tworząc najsilniejsze ugrupowanie w sejmie w 1930.

Deklaracja programowa (19 I 1928), krytykując konstytucję marcową 1921, funkcjonowanie sejmu i partii politycznych, głosiła konieczność zwiększenia uprawnień władzy wykonawczej, niezależność prezydenta kosztem parlamentu, sanację (uzdrowienie) ustroju politycznego oraz realizację hasła solidaryzmu państwowego.

Organem działania BBWR był Klub Parlamentarny. We wszystkich wyborach przeprowadzonych do 1930 BBWR uzyskiwał bezwzględną większość głosów, co pozwalało na utrwalanie władzy sanacji. Po wyborach 1935 BBWR zaprzestał działalności, a w październiku 1935 został rozwiązany.

 

OZN

Obóz Zjednoczenia Narodowego, OZN, Ozon, organizacja polityczna utworzona w 1937 z inicjatywy E. Rydza Śmigłego. Miała zastąpić dotychczasową sanacyjną partię, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR).

Zorganizowana była na wzór organizacji militarnej, a na jej czele stanął pułkownik A. Koc, później generał S. Skwarczyński. OZN stawiał sobie za cel skupienie społeczeństwa wokół naczelnego wodza i wojska w celu obrony państwa i realizacji zasad ustrojowych zawartych w Konstytucji kwietniowej.

Deklaracja ideowa zakładała, że gospodarzem kraju jest naród polski, wyznaniem, które winno być otoczone opieką państwa, jest religia rzymskokatolicka. Mniejszościom, Ukraińców i Białorusinów, odmawiano praw autonomicznych, Żydzi uznani zostali za grupę, która winna wyemigrować.

Program OZN spotkał się ze sprzeciwem nie tylko partii opozycyjnych, lecz także części obozu sanacyjnego. Działacze OZN utworzyli w 1937 Związek Młodej Polski, w 1942 Obóz Polski Walczącej.

 

SPN

Stronnictwo Prawicy Narodowej, SPN, ziemiańsko-konserwatywne ugrupowanie polityczne założone w 1907 w Krakowie. Kontynuowało działalność ugrupowania stańczyków oraz wschodniogalicyjskich podolaków (autonomistów). Podczas I wojny światowej opowiadało się za sojuszem z Austrią. 1918-1920 działało jako Stronnictwo Budowy Zjednoczonej Polski. 1919-1922 tworzyło w sejmie Klub Pracy Konstytucyjnej. 1927 weszło do Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. 1937 przekształcone w Stronnictwo Zachowawcze. Główni działacze: M. Bobrzyński, J. Bobrzyński, S. Badeni, J. Radziwiłł, A. Gołuchowski, Z. Tarnowski.

 

PPS(frakcja rewolucujna)

Polska Partia Socjalistyczna dawna Frakcja Rewolucyjna, PPS dawna Frakcja Rewolucyjna, ugrupowanie polityczne utworzone w październiku 1928 w wyniku prosanacyjnego rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej. Skupiła działaczy piłsudczykowskich (R. Jaworowski, Z. Praussowa, T. Szpotański, A. Szczypiorski, J. Biniszkiewicz).

Partia przystąpiła do Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), zachowując jednak odrębność organizacyjną. W maju 1931 powołała centralę związkową Związek Związków Zawodowych (ZZZ). Po rozwiązaniu w 1935 BBWR kontynuowała samodzielną działalność do 1939, stanowiąc część lewicy obozu sanacyjnego. Nie odegrała jednak większej roli. Organ prasowy Walka.

 

NSP

Narodowe Stronnictwo Pracy, NSP, partia polityczna działająca w latach 1926-1939, do 1932 pod nazwą Narodowa Partia Robotnicza-Lewica. Założona została przez działaczy z Narodowej Partii Robotniczej, którzy poparli przewrót majowy (1926) J. Piłsudskiego. NSP popierało rządy sanacji i współdziałało z Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem.

 

SD

Stronnictwo Demokratyczne, SD, partia założona w kwietniu 1939 przez działaczy Klubów Demokratycznych tworzonych od 1937. Członkami SD byli lewicowi działacze nurtu piłsudczykowskiego stojący w opozycji wobec rządzącego obozu sanacji.

Program polityczny partii zakładał konieczność walki o przywrócenie swobód demokratycznych, przeprowadzenie reform ustrojowych poprzez upaństwowienie ważnych gałęzi przemysłu, zwiększenie kontroli państwa nad prywatną działalnością gospodarczą, wprowadzenie planowania gospodarczego oraz swobody działania związków zawodowych.

SD wzywało do nawiązania ściślejszych stosunków z Anglią i Francją oraz rozbudowy potencjału wojennego. Podczas okupacji działało w konspiracji pod kryptonimem Prostokąt, współpracowało z wojskowymi i cywilnymi strukturami reprezentującymi rząd polski na uchodźstwie.

W lipcu 1943 w wyniku rozłamu w partii powstało Stronnictwo Polskiej Demokracji (SPD). Pod koniec 1944 SD po połączeniu się z innymi organizacjami demokratycznymi utworzyło Zjednoczenie Demokratyczne (ZD), którego przedstawiciel wszedł do Rady Jedności Narodowej. ZD rozwiązało się na początku 1945.

W lipcu 1944 powstało nowe, prokomunistyczne SD, które w styczniu 1946 przystąpiło do Bloku Stronnictw Demokratycznych. W 1950 do SD wstąpiła część członków Stronnictwa Pracy. SD działało w sojuszu z PZPR w środowiskach rzemieślniczych i inteligenckich. Po wyborach parlamentarnych w czerwcu 1989 przystąpiło do koalicji z udziałem "Solidarności" i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.

Główni działacze: M. Michałowicz, S. Kulczyński, W. Rzymowski, po 1944 J.K. Wende, L. Chajn, A. Mackiewicz.

Centrolew

Centrolew, nazwa przyjęta na określenie opozycji w Sejmie 1928-1930. W skład Centrolewu weszli posłowie z sześciu stronnictw: Polskiej Partii Socjalistycznej, Narodowej Partii Robotniczej, Chrześcijańskiej Demokracji, Stronnictwa Chłopskiego, Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast, Polskiego Stronnictwa Ludowego Wyzwolenie.

Centrolew posiadał 40 % mandatów, stawiał sobie za cel utrzymanie demokracji parlamentarnej i ograniczenie władzy pułkowników. W konsekwencji doprowadził do ustąpienia premiera K. Świtalskiego, którego na krótko zastąpił K. Bartel.

Centrolew pozostawał w opozycji wobec J. Piłsudskiego. Walka z rządzącym obozem sanacji doprowadziła do wcześniejszego rozwiązania sejmu i ogłoszenia nowych wyborów w 1930.

W przeprowadzonych wyborach bezwzględną większość sejmową zdobył obóz sanacyjny, co spowodowało przekreślenie koncepcji koalicyjnej większości parlamentarnej.

 

PPS

Informacje ogólne
Polska Partia Socjalistyczna, PPS, partia robotnicza utworzona w 1892 w Paryżu.

Głosiła hasła wyzwolenia narodowego i społecznego. W czasie rewolucji 1905-1907 była jedną z głównych sił mobilizujących robotników i radykalną inteligencję do walki z caratem rosyjskim. Organizowała strajki, demonstracje, a przy pomocy własnej Organizacji Bojowej dokonywała akcji zbrojnych.

Na skutek rozbieżności poglądów co do dróg wiodących do niepodległości i stosunku do rosyjskiego ruchu robotniczego w 1906 doszło do podziału na Polską Partię Socjalistyczną-Frakcję Rewolucyjną i Polską Partię Socjalistyczną-Lewicę. Partia współtworzyła Legiony Polskie, Polską Organizację Wojskową, Tymczasowy Rząd Ludowy Rzeczpospolitej Polskiej w Lublinie i pierwszy rząd niepodległej Polski J. Moraczewskiego.

PPS po odzyskaniu niepodległości
W kwietniu 1919 Polska Partia Socjalistyczna-Frakcja Rewolucyjna połączyła się z Polską Partią Socjalno-Demokratyczną i Polską Partią Socjalistyczną zaboru pruskiego w jednolitą Polską Partię Socjalistyczną. Zjednoczona PPS opowiadała się za systemem demokracji parlamentarnej, domagała się uspołecznienia wielkiego przemysłu i reformy rolnej.

Kilkakrotnie uczestniczyła w rządach koalicyjnych (m.in. w Rządzie Obrony Narodowej w 1920). W 1926 poparła przewrót majowy, lecz już w kilka miesięcy później przeszła do opozycji wobec rządów sanacji (współtworzyła Centrolew).

PPS posiadała znaczące wpływy w związkach zawodowych, organizacjach oświatowych (Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci) i młodzieżowych (Czerwone Harcerstwo, Organizacja Młodzieżowa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych).

Czołowi działacze PPS okresu międzywojennego: T. Arciszewski, N. Barlicki, I. Daszyński, J. Kwapiński, H. Lieberman, M. Niedziałkowski, F. Perl, K. Pużak.

PPS w czasie okupacji niemieckiej
W czasie kampanii wrześniowej 1939 PPS organizowała Robotnicze Bataliony Obrony Warszawy, podczas okupacji działała pod kryptonimem Wolność-Równość-Niepodległość (PPS-WRN). Jednocześnie funkcjonowały odrębne grupy lewicy socjalistycznej, które powołały ugrupowanie pod nazwą Robotnicza Partia Polskich Socjalistów (RPPS).

Od grudnia 1939 działał na emigracji Komitet Zagraniczny PPS. We wrześniu 1944 na wyzwolonych terenach Polski działacze lewicy socjalistycznej reaktywowali w Lublinie PPS (lubelska lub odrodzona), która poparła Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i nawiązywała współpracę z Polską Partią Robotniczą.

PPS w okresie powojennym
Po zakończeniu działań wojennych PPS-WRN rozwiązała się, część jej działaczy (Z. Żuławski) podjęła próbę zalegalizowania odrębnej Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, lecz władze państwowe uniemożliwiły ją. Program PPS przewidywał budowę w Polsce ustroju socjalistycznego, uwzględniającego równoprawność w gospodarce sektora państwowego, spółdzielczego, komunalnego i prywatnego.

W latach 1947-1948 z PPS usunięto zwolenników niezależności partii, nastawionych niechętnie do bliskiej współpracy z PPR. W grudniu 1948 nastąpiło połączenie, a faktycznie włączenie PPS do Polskiej Partii Robotniczej i utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Czołowi działacze okresu powojennego: E. Osóbka-Morawski, J. Cyrankiewicz, S. Szwalbe.

PPS istniała nadal na emigracji (przywódcy: A. Ciołkosz, J. Kwapiński, Z. Zaremba).

 

NRP

Narodowa Partia Robotnicza, NPR, stronnictwo polityczne utworzone w 1920 z połączenia Narodowego Związku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotników, działających na ziemiach byłego zaboru pruskiego. Początkowo miało szerokie wpływy na terenach byłego Królestwa Polskiego i w Wielkopolsce. Wybory do Sejmu Ustawodawczego w 1922 przyniosły klęskę NPR i utratę wpływów w Królestwie.

Odtąd NPR działała prawie wyłącznie w Wielkopolsce. Po przewrocie majowym 1926 w NPR nastąpił rozłam, część działaczy poparła J. Piłsudskiego, tworząc tzw. NPR-Lewicę, późniejsze Narodowe Stronnictwo Pracy. NPR przeszła do opozycji i weszła do Centrolewu.

W 1937 po połączeniu z Chrześcijańską Demokracją utworzyła Stronnictwo Pracy.

Organami prasowymi NPR były: Sprawa Robotnicza, Głos Robotnika, Obrona Ludu, Prawda.

 

ChD(Chadecja)

Chrześcijańska Demokracja, Chadecja, prawicowa katolicka organizacja polityczna, powstała w Polsce na początku XX w., rozwijała się na terenie wszystkich zaborów.

W dwudziestoleciu międzywojennym przyjęła nazwę Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji, związana mocno z Narodową Demokracją, weszła z nią wspólnie do bloku wyborczego Chjena. Przywódcami i działaczami Chrześcijańskiej Demokracji byli, m.in. ksiądz S. Adamski, J. Chaciński, W. Korfanty.

 

SCh

Stronnictwo Chłopskie, SCh, powstało w 1926 z połączenia odłamu Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) Wyzwolenie J. Dąbskiego, Jedności Ludowej oraz Związku Chłopskiego. Początkowo poparło przewrót majowy J. Piłsudskiego (1926), wkrótce jednak przeszło do opozycji. SCh opowiadało się za ustrojem republikańskim, jednoizbowym parlamentem, reformą rolną bez odszkodowań, oparciem rolnictwa na gospodarstwach chłopskich i upaństwowieniem kopalni.

1927 od SCh oddzieliła się komunizująca grupa S. Wójtowicza, która utworzyła Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej Samopomoc. 1928 z partii wystąpili zwolennicy J. Stapińskiego, którzy odtworzyli prosanacyjny Związek Chłopski. 1929 SCh weszło w skład Centrolewu, co doprowadziło do zbliżenia z PSL Wyzwolenie i PSL Piast. Ze zjednoczenia tych trzech stronnictw w marcu 1931 powstało Stronnictwo Ludowe, główni działacze m.in.: J. Dąbski, W. Dobroch, A. Pluta, A. Waleron.

 

PSL-Piast

Polskie Stronnictwo Ludowe Piast, partia utworzona w grudniu 1913 na skutek rozłamu w galicyjskim Polskim Stronnictwie Ludowym. Nazwa stronnictwa pochodzi od jego organu prasowego. Program podkreślał konieczność przestrzegania porządku konstytucyjnego w państwie, nienaruszalność własności prywatnej, odwoływał się do zasad chrześcijańskich.

W czasie I wojny światowej wchodziło w skład Naczelnego Komitetu Narodowego i poparło tworzenie Legionów Polskich. Współtworzyło w październiku 1918 w Krakowie Polską Komisję Likwidacyjną. Przywódca PSL Piast W. Witos był trzykrotnie premierem państwa (1920-1921, 1923, 1926).

W 1923 stworzyło blok Chjeno-Piasta, po przewrocie majowym 1926 pozostawało w opozycji do rządów sanacji. W 1929 przystąpiło do Centrolewu. W 1930 przywódcy PSL Piast zostali uwięzieni w twierdzy brzeskiej, a następnie osądzeni w procesie brzeskim w 1932.

W marcu 1931 PSL Piast połączyło się z PSL Wyzwolenie i Stronnictwem Chłopskim, tworząc Stronnictwo Ludowe. Czołowi działacze: W. Witos, J. Bojko, M. Rataj, W. Kiernik.

 

SL

Stronnictwo Ludowe, SL, partia chłopska powstała 15 III 1931 ze zjednoczenia Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) Piast, PSL Wyzwolenie i Stronnictwa Chłopskiego (SCh). Statut nowej partii zakładał trójczłonowe kierownictwo.

Prezesem Kongresu SL został M. Malinowski (PSL Wyzwolenie), prezesem Rady Nadzorczej W. Witos (PSL Piast"), prezesem Naczelnego Komitetu Wykonawczego S. Wrona (SCh). W SL znaleźli się zarówno działacze chłopscy stojący zdecydowanie w opozycji do sanacji, jak i bardziej umiarkowani, skłonni do kompromisu i porozumienia. Przewagę posiadali jednak działacze o poglądach radykalnych.

W programie i uchwałach kongresów SL zakładano m.in.: obronę parlamentaryzmu, walkę z dyktaturą, przeprowadzenie reformy rolnej bez odszkodowania, uspołecznienie przemysłu. Stronnictwo organizowało zjazdy, demonstracje polityczne. 1937 zaostrzyło formy walki z sanacją, organizowało strajki (strajk chłopski 1937). Pod nieobecność Witosa, zmuszonego przez władze do emigracji do Czechosłowacji, działalnością SL w latach 1934-1939 kierował M. Rataj. W 2. poł. lat 30. SL skupiało ok. 120 tys. członków i stało się najliczniejszą partią chłopską. Organami prasowymi Stronnictwa były: Zielony Sztandar, Piast, Gazeta Grudziądzka i Wyzwolenie. Po klęsce wrześniowej SL działało w konspiracji pod kryptonimem Roch.

 

PSL-Wyzwolenie

Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie", partia polityczna reprezentująca klasowe interesy chłopów, utworzona w grudniu 1915 na terenie zaboru rosyjskiego. Początkowo nosiło nazwę PSL w Królestwie Polskim. Od 1918 przyjęło nazwę od tytułu prasowego.

Opowiadało się za niepodległą republiką demokratyczną, radykalną reformą rolną, powszechnym, świeckim nauczaniem. Od 1919 należało do lewicy parlamentarnej, współpracowało z Polską Partią Socjalistyczną. W 1922 wysunęło kandydaturę G. Narutowicza na prezydenta Polski. Ostro zwalczało rządy Chjeno-Piasta. Początkowo poparło przewrót majowy 1926, od 1927 w ostrej opozycji.

W 1929 współtworzyło Centrolew. Czołowych przywódców osadzono w twierdzy brzeskiej i skazano w procesie brzeskim. W marcu współtworzyło Stronnictwo Ludowe. Główni działacze: S. Thugutt, J. Poniatowski, T. Nocznicki, I. Kosmowska, M. Malinowski.

 

ND(endecja)

Informacje ogólne
Narodowa Demokracja, ND, endecja, prawicowy i nacjonalistyczny ruch polityczny, którego początki na ziemiach polskich przypadają na ostatnie lata XIX w. Wówczas na skutek rozłamu w Lidze Polskiej powstała Liga Narodowa (1893), z R. Dmowskim, Z. Balickim, J.L. Popławskim i S. Kośmińskim.

Działalnością Ligi kierowała pięcioosobowa Tajna Rada z siedzibą w Warszawie. Część działaczy została aresztowana, część wyemigrowała do Galicji. Liga Narodowa działała poprzez różne partie polityczne i organizacje kulturalne, m.in. Związek Młodzieży Polskiej Zet, Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON).

Stanowisko Ligi Narodowej wobec niepodległości Polski
W 1897 Liga Narodowa utworzyła w zaborze rosyjskim Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SND). Program Stronnictwa, opracowany przez J.L. Popławskiego, akceptował istniejący porządek prawno-polityczny, głosił zasadę solidaryzmu klasowego połączonego z nieufnością, a nawet wrogością do przedstawicieli innych narodowości. SND było przeciwne powstaniom narodowym, dążyło do zachowania resztek autonomii Królestwa Polskiego w ramach zaboru rosyjskiego.

Od 1905 działało jawnie. W okresie wypadków rewolucyjnych 1905-1907 SND działało w porozumieniu z władzami zaborczymi, pomagało tłumić wystąpienia robotnicze.

Działalność Narodowej Demokracji w czasie I wojny światowej
W okresie I wojny światowej endecy widzieli możliwość zjednoczenia ziem polskich dzięki carskiej Rosji, stąd m.in. próby utworzenia mającego walczyć po stronie rosyjskiej Legionu Puławskiego. Pod koniec wojny endecja zmieniła orientację na prozachodnią, tworząc Komitet Narodowy Polski w Paryżu i oddziały armii polskiej we Francji.

Okres II Rzeczypospolitej
Po odzyskaniu niepodległości Liga Narodowa podjęła próbę skonsolidowania polskiej prawicy, tworząc Związek Ludowo-Narodowy (ZLN). ZLN, będąc największym ugrupowaniem w sejmie, występował w interesie wielkiej i średniej własności, domagał się usunięcia z życia politycznego i gospodarczego mniejszości narodowych (zwłaszcza Żydów), sprzeciwiał się reformom gospodarczym, zwłaszcza reformie rolnej. Prowadził oszczerczą kampanię przeciwko prezydentowi G. Narutowiczowi, co przyczyniło się do jego zabójstwa w 1922.

Pozycja stronnictwa po przewrocie majowym
W latach 1923-1926 endecy weszli w skład rządu tzw. Chjeno-Piasta. Niepopularność tego rządu ułatwiła J. Piłsudskiemu dokonanie w 1926 przewrotu majowego. Po przewrocie ND przeszła do opozycji. R. Dmowski, dążąc do ponownego przejęcia władzy, powołał w 1926 Obóz Wielkiej Polski (OWP). W miejsce zlikwidowanego ZLN stworzono Stronnictwo Narodowe (SN). Obie partie pozostawały w opozycji do sanacji. OWP nabrał z czasem charakteru faszystowskiego i został rozwiązany przez władze państwowe.

 

ONR

W 1934 z SN wydzielił się Obóz Narodowo-Radykalny (ONR), który uległ podziałowi na ONR A.B.C. i ONR Falanga. SN i ONR w latach 30. występowały szczególnie ostro przeciwko partiom lewicowym, dokonywały pogromów żydowskich.

Stronnictwo Narodowe w okresie II wojny światowej
Podczas II wojny światowej przedstawiciele SN wchodzili w skład rządu emigracyjnego, Delegatury Rządu na Kraj i Politycznego Komitetu Porozumiewawczego. W latach okupacji SN głosiło konieczność walki z Niemcami, a także z wpływami komunistów na życie polityczne kraju.

Program odbudowy niepodległej Polski
SN dążyło do odbudowy państwa w granicach uwzględniających znaczne nabytki terenowe na zachodzie i utrzymanie przedwojennych granic wschodnich. Zgodnie z programem SN robotnicy mieli zostać dopuszczeni do udziału w majątku przedsiębiorstw, chłopi - otrzymać ziemię z częściowej reformy rolnej. SN powołało też własną siłę zbrojną w okupowanym kraju, Narodową Organizację Wojskową (NOW), która na podstawie decyzji kierownictwa SN uległa w 1942 scaleniu z Armią Krajową. Sprawa włączenia NOW do AK stała się przyczyną secesji części działaczy SN i członków NOW, którzy powołali nowy Zarząd Główny Stronnictwa i utworzyli Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). W kwietniu 1944 secesja została zlikwidowana poprzez wejście jej przedstawicieli do Zarządu Głównego SN i podporządkowanie się NSZ Komendzie Głównej AK.

Sytuacja stronnictwa po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren Polski
Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie SN traktowało Krajową Radę Narodową jako agenturę radziecką, do zwalczania której powołano Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW), utworzone z oddziałów NOW i NSZ. Próby zalegalizowania działalności podejmowane przez SN nie powiodły się, wniosek skierowany w tej sprawie do KRN został odrzucony. Oddziały NZW zmuszone zostały do prowadzenia dalszej walki zbrojnej, której kres położył Urząd Bezpieczeństwa, milicja i wojsko. Ostatecznie oddziały NZW zostały rozbite przed końcem 1947. Członkowie SN należeli do najbardziej prześladowanych i represjonowanych przez władze komunistyczne.

---