ĆWICZENIA ORTOGRAFICZNE W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM I NIE TYLKO

Integralną częścią procesu poprawnego pisania jest opanowanie ortografii. Dochodzimy do tej umiejętności z trudem i różnymi drogami. W nauczaniu ortografii napotykamy różne trudności i często nie udaje się osiągnąć oczekiwanych wyników. Przyczyn tego stanu jest wiele. Oto niektóre z nich:

1. Brak planowości i systematyczności. Poświęcamy na ćwiczenia zbywający czas.

2. Brak w programie wyraźnie sprecyzowanych wymagań w zakresie stosowania ćwiczeń ortograficznych. Niekontrolowane pisanie doprowadza do utrwalania błędów.

3. Fałszywe przekonanie, że złożony system ortografii polskiej nie pozwala go poprawnie opanować. Jest to czynnik demobilizujący i odbija się ujemnie na wynikach nauczania.

4. Brak w podręcznikach, odpowiedniej liczby ćwiczeń wdrażających i utrwalających. Nauczyciel musi je uzupełniać, na co często brak mu czasu, pomysłowości materiału, który mógłby wykorzystać.

5. Luki w metodycznym i rzeczowym przygotowaniu nauczycieli w zakresie nauczania ortografii.

6. Brak słowników w domach uczniów oraz nieumiejętność korzystania z nich.

7. Zbyt duża liczba uczniów w klasach, organizacja pracy szkół na zmiany, co wywołuje pośpiech, utrudnia systematyczną pracę. Brak godzin na zajęcia wyrównawcze gdzie nauczyciel z grupką uczniów mógłby prowadzić zajęcia.

8. Zbyt małe oczytanie uczniów. Stanowczo małe czytanie książek z różnych dziedzin nie tylko lektur.

Praca nad kształtowaniem umiejętności poprawnego pisania powinna przebiegać według następującego planu:

1. zaznajomienie uczniów z nowym materiałem ortograficznym,

2. utrwalanie tego materiału drogą różnorodnych ćwiczeń, przy najwyższej aktywności uczniów,

3. sprawdzenie stopnia opanowania danego materiału,

4. ćwiczenia poprawkowe dla tych uczniów, którzy jeszcze nie opanowali przewidzianego materiału.

Należy, więc pamiętać, że wszelki materiał ortograficzny powinien:

- być ukazany uczniom kilka razy w przepisywaniu,

• wystąpić raz lub kilka razy w pisaniu z pamięci,

• znaleźć zastosowanie w pisaniu ze słuchu pojętym jako ćwiczenie utrwalające,

• wystąpić w pisaniu ze słuchu pojętym jako sprawdzian.

Rodzaje ćwiczeń ortograficznych stosowanych w kształceniu zintegrowanym.

1.Przepisywanie.

2.Pisanie z pamięci.

3.Piasnie ze słuchu(wprowadzające, utrwalające, sprawdzające).

4.Pisanie z komentowaniem.

5.Dyktando twórcze.

Przepisywanie jest formą ćwiczenia, która polega na wzrokowym ujęciu wyrazu jako całości i reprodukowaniu go w poprawnej postaci.

W trakcie tego ćwiczenia występuje połączenie czynności ruchowej z pamięcią wzrokową. Inaczej jest to zapamiętywanie obrazu graficznego wyrazu. Tego typu ćwiczenia występują u dzieci młodszych ze względu na ich predyspozycje.

Pisanie z pamięci

Forma pośrednia między przepisywaniem a pisaniem ze słuchu. Polega ona na obserwowaniu i zapamiętywaniu graficznego obrazu wyrazu lub zdania, a następnie na zapisaniu go z pamięci. Wyobrażenia wzrokowe, słuchowe i ruchowe, które powstają w trakcie pisania z pamięci rozwijają spostrzegawczość, uwagę i świadomość ortograficzną.

Przy pisaniu z pamięci wyróżniamy dwa etapy czynności.

Pierwszy polega na przygotowaniu, czyli odczytaniu oraz omówieniu występujących problemów ortograficznych przez nauczyciela i uczniów.

Etap drugi to zapisanie przez uczniów zapamiętanego tekstu, sprawdzenie poprawności i ewentualnej korekcie. Pisanie ze słuchu bywa nazywane także ćwiczeniem poobserwacyjnym z tego powodu, iż uczeń przystępuje do jego poprawy zaraz po zakończeniu pisania.

Przed pisaniem należy uprzedzić uczniów, aby zwracali uwagę na występujące trudności.

Pisanie ze słuchu, czyli dyktando jest to ćwiczenie, które polega na usłyszeniu słowa mówionego przez nauczyciela, rozłożeniu go na dźwięki i przyporządkowaniu odpowiedniego znaku graficznego, a następnie zapisanie go.

W nauczaniu ortografii występują dwa rodzaje dyktand:

• dyktando wprowadzające,

• dyktando utrwalające,

• dyktando sprawdzające.

Pisanie z komentowaniem

W opanowaniu pisowni szczególną rolę odgrywa stosowanie zasady morfologicznej. Dzięki właściwością uogólniania możliwe staje się posługiwanie regułą ortograficzną, wykorzystywanie wiedzy z gramatyki opisowej i historycznej. Pisanie z komentowaniem polega na dyktowaniu tekstu przez nauczyciela z równoczesną analizą ortograficzną dokonywaną głośno przez poszczególnych uczniów.

Rozróżnia się następujące rodzaje komentowania:

-Komentowanie pełne, w trakcie którego wyjaśnia się zapis całego tekstu, występujące w nim reguły ortograficzne i zjawiska gramatyczne.

-Komentowanie wydzielonych grup wyrazów.

-Komentowanie wybranych pojedynczych wyrazów i tłumaczenie ich pisowni.

Dyktando twórcze

Polega na łączeniu elementów nauczania ortografii z ćwiczeniami stylistycznymi. Ten rodzaj ćwiczeń jest szczególnie przydatny w pisaniu samodzielnych prac- wypracowań.

Nauczyciel podaje wyrazy, które mogą być wykorzystane w trakcie pisania przez uczniów, omawia występujące w nich trudności, podaje jednocześnie temat pracy. Wypracowanie mogą uczniowie pisać samodzielnie lub w grupie. Tego rodzaju ćwiczenia można połączyć z konkursem na najciekawszy tekst.

Bardzo lubiana przez dzieci i młodzież formą ćwiczeń ortograficznych są zadania o charakterze gier dydaktycznych i rozrywek umysłowych, np. krzyżówki ortograficzne, zagadki, rebusy, łamigłówki, szarady, domina wyrazowe czy piktogramy. Formy zabawowe stwarzają przyjemny nastrój na lekcji i wywołują zaangażowanie emocjonalne uczniów, które sprzyja zapamiętywaniu ortogramów.

Rodzaje błędów ortograficznych i przyczyny ich powstawania

Analizując przyczyny popełniania błędów ortograficznych należy stwierdzić, że mogą być one spowodowane zaburzeniami rozwojowymi w zakresie funkcji percepcyjno- motorycznych, np. zakłócenia percepcji wzroku, słuchu i mowy.

Źródeł niektórych błędów należy szukać w systemie języka polskiego.

Ze względu na złożoną ortografię trudności sprawia uczniom poprawne zapisywanie wyrazów z rz lub ż, ó lub u, pisownię łączną i rozdzielną oraz nosówki.

Mówiąc o przyczynach powstawania błędów nie należy zapominać o usterkach wynikających z niewłaściwego oddziaływania dydaktycznego i niekorzystnego wpływu środowiska.

Z punktu psychologicznego powinniśmy rozróżniać błędy właściwe od pomyłki. Błąd traktowany jest, bowiem jako objaw niewiedzy, natomiast pomyłka może pojawić się mimo posiadanej wiedzy.

I. Kiken analizując psychologiczne przyczyny powstawania błędów wyróżnił:

• znajdowanie się w błędzie,

• błąd z wahania,

• błąd z braku zastanowienia i fałszywej reakcji,

• omyłki.

Znajdowanie się w błędzie jest stanem psychicznym, który pojawia się wtedy, gdy piszący jest przekonany o poprawności błędnej formy. Taka sytuacja może być wynikiem nieznajomości zasad ortografii lub też błędnego mniemania.

Błąd z wahania powstaje w związku z niedomaganiem pamięci i uwagi ucznia. Piszący nie wie, jaką regułę zastosować, czy jaką wybrać postać wyrazu.

Błędy z braku zastanowienia i fałszywej reakcji spowodowany jest osłabieniem nie tylko pamięci uwagi, ale i woli ucznia. Dziecko nie zwraca uwagi jak pisać i nie wykazuje zainteresowania pisownią.

Pomyłki powstają w związku z osłabieniem woli i uwagi. Wśród pomyłek najczęściej występują:

-perseweracja (powtarzanie już raz napisanej litery np.orar zamiast oraz),

- antycypacja(pojawianie się wcześniej litery np. wegług zamiast według oraz opuszczanie liter np. spaniale zamiast wspaniale),

-przeszkody Ranschburga(powstają ze zbiegu dwóch takich samych lub podobnych liter lub dźwięków np. narator zamiast narrator)

Rozróżnianie pomyłek i błędów w praktyce szkolnej ma istotne znaczenie. Nauczyciel, poznawszy psychologiczne przyczyny powstawania niepoprawnych zapisów, nie tylko uniknie niepoprawności przy poprawie i ocenie prac, ale może pomóc uczniowi w przezwyciężaniu usterek.

Ludwik Bandura, analizując błędy popełniane przez uczniów dzieli je na:

-rzeczowe, czyli te, które świadczą o braku wiedzy,

-formalne występujące w myśleniu uczniów o niedostatecznie rozwiniętych umiejętnościach.

Kilka uwag o nauczaniu ortografii

Lekcja poświęcona nauce zasad ortografii powinna być tak zorganizowana, aby zaangażowane były wszystkie receptory wzrokowy, słuchowy, ruchowy. W tym ważnym procesie uczenia istotną rolę odgrywa pamięć obejmująca trzy procesy: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie. Uwaga ułatwia procesy pamięciowe i myślowe. W ścisłym związku z uwagą pozostaje spostrzeganie, które musi przebiegać w sposób świadomy, systematyczny i planowy.

Badania prowadzone przez E. Polańskiego wykazują, że powtórzenia rozłożone w czasie dają lepsze rezultaty niż powtórzenia skomasowane. Zbyt częste powtarzani pisowni lub reguły prowadzi do nasycenia, które staje się źródłem niechęci ucznia do nauki ortografii.

Większe efekty nauczania osiągniemy, jeśli:

1. trudniejszy i dłuższy materiał ortograficzny powtarzać będziemy częściej,

2. jeśli materiał da się sensownie wyjaśnić, przerwy między powtórzeniami mogą być dłuższe,

3. pierwsze powtórzenie powinno nastąpić zaraz po zapamiętaniu materiału, a kolejne po niezbyt długim czasie.

W praktyce ćwiczenia ortograficzne wzbogacamy zadaniami ortograficzno- leksykalnymi, ortograficzno- gramatyczno- słownikowymi. Ostatnio większa uwagę zwraca się na rolę koloru w nauczaniu ortografii. Barwa przyciąga wzrok toteż może mieć ona wpływ na nauczanie. Bardzo skuteczny jest kolor czerwony i pomarańczowy, w mniejszym stopniu sprzyjają zapamiętywaniu czarny i niebieski. Proponuje się stosowanie rozsypanek wyrazowych, dobieranie podpisów do obrazków, korzystanie z tablic ortograficznych, ilustrowanie ortogramów.

Wprowadzając reguły ortograficzne przestrzegamy następujących zasad:

1. Reguła powinna być krótka jednoznaczna i łatwa do zapamiętania,

2. Sformułowanie powinno być w formie twierdzącej, nie przeczącej,

3. Reguła powinna być poprzedzona obserwacją zjawiska językowego, którego dotyczy,

4. Wyjątki wprowadzamy tylko wtedy, gdy stwierdzimy, że uczniowie umieją stosować poznane reguły,

Proces uczenia się poprawnej pisowni naszego języka jest skomplikowany, długotrwały i nie łatwy. Aby motywować i dopingować dzieci i młodzież do nauki, co roku w listopadzie w Katowicach organizowane jest „Dyktando”. Twórcami konkursu wzorowanego na konkursie francuskim są dziennikarze Krystyna Bochenek oraz Piotr Karmański. W wielkim dyktandzie wzięło już udział ponad 32 tysięcy uczestników: uczniów szkół podstawowych, studentów wyższych uczelni, a nawet osiemdziesięciolatków Teksty dyktand od kilku lat niezmiennie układa niezmordowany propagator poprawnej polszczyzny profesor Walery Pisarek, choć układali je także prof. Andrzej Markowski i prof. Edward Polański. Do zabawy w klasówce zapraszani są ludzie ze świata polityki, dziennikarze, aktorzy, piosenkarze, sportowcy. Impreza jest dziś wielkim show. Towarzyszą jej występy artystów, tłumy fotoreporterów, fani i publiczność. Choć dyktando ma formę zabawy w ten prosty a zarazem szczególny sposób zachęca się naszą młodzież i uczniów szkół do potyczek z polską ortografią. Nauczyciele w swojej pracy powinni wykorzystywać przykład katowickiego dyktanda do popularyzowania dyktand i konkursów w szkołach.

Irena Kiełb

Nauczyciel Szkoły Podstawowej nr 5 w Nysie

Bibliografia:

1. Baczyńska H. Metodyka nauczania języka polskiego w klasach I-III. WSiP.

2. Bandura L. Zagadnienie błędów uczniowskich.

3. Gawdzik W. Przewodnik metodyczny do nauczania języka polskiego w klasie II. PZWS.

4. Kiken I. Badania eksperymentalne nad ortografią.

5. Malendowicz J. Nauczanie ortografii w klasach I-IV. PZWS

6. Polański E. Dydaktyka ortografii i interpunkcji. WSiP

7. Bochenek K., Polański E., Szczepocka-Walas. 10 Jubileuszowe Dyktando Ogólnopolskie.

8. Gawdzik W. Ortografi i gramatyka na wesoło. PAX

9. Słownik interpunkcyjny języka polskiego. PWN

5

---