Konsultanci, menedżerowie i klienci ośrodków pomocy społecznej.
Konsultanci w pomocy społecznej
Korzystanie z usług konsultantów: pedagogów, psychologów, socjologów, prawników przez pomoc społeczną w Polsce ma wieloletnią tradycję. W drugiej połowie lat 60-tych powstały ośrodki opiekuna społecznego, których personel stanowiło dwóch pracowników socjalnych i konsultanci (prawnik, psycholog, pedagog i socjolog). W latach 80-tych pomoc społeczna zatrudniała głównie konsultantów prawników, których rola została wyraźnie ograniczona do uczestnictwa w procesie decyzyjnym (przyznania bądź odmowy przyznania świadczenia). W latach 90-tych w Polsce, od czasu funkcjonowania ustawy o pomocy społecznej, widoczny jest wzrost zainteresowania usługami świadczonymi przez konsultantów.
Konsultanci jako specjaliści spełniają w ośrodkach pomocy społecznej szczególna rolę. Podstawowym ich zadaniem jest prowadzenie konsultacji, czyli uczestnictwo w procesie doskonalenia i rozszerzania usług świadczonych przez pracowników socjalnych na rzecz klientów. Cel ten realizuje się w dwojaki sposób: poprzez udzielnie pomocy pracownikom socjalnym, w jak najlepszym wypełnianiu przez nich powierzonych im zadań oraz poprzez bezpośrednią pomoc (poradnictwo, konsultowanie) oferowaną klientom. Konsultacja jest tym rodzajem pomocy, który w największym stopniu związany jest z profesjonalizacją zawodową. Specjalista- psycholog, pedagog, socjolog czy prawnik - występują w roli konsultanta, służą swoją wiedzą i kompetencją, aby pracownik socjalny mógł lepiej wykonywać swoje opiekuńcze funkcje przez jaśniejsze rozumowanie, rozwinięcie swych własnych pomysłów i określenie celów. Konsultacja może potwierdzić zasadność działań pracownika oraz wskazać braki i słabości jego starań.
Istotą konsultacji jest to, że osoba konsultowana sama musi ocenić, jak i w jakim zakresie wykorzysta informacje czy wskazówki udzielone przez konsultanta, a zatem także do niej należy decyzja, które z przedstawionych propozycji lub rozwiązań zastosować. Konsultant w zasadzie nie powinien uczestniczyć w podejmowaniu decyzji przez narzucanie, co jest lepsze i właściwe.
Drugą bardzo ważną funkcją konsultantów jest praca bezpośrednio z klientem, konsultowanie różnych problemów konkretnych klientów. W tej funkcji dziania konsultantów powinny uzupełniać i wspierać działania pracownika socjalnego, nie zawsze dysponującego dostatecznie specjalistycznym przygotowaniem.
Pomoc konsultantów może przybierać także inne formy. Mogą oni być przydatni w roli diagnostyka i badacza, prowadząc systematyczne analizy aktualnego stanu lokalnych problemów społecznych i pojawiających się zagrożeń. Ważny jest także udział w działaniach edukacyjno-szkoleniowych prowadzonych w ośrodkach dla pracowników socjalnych.
Menedżerowie w pomocy społecznej
Ogólna charakterystyka tych partnerów pracownika socjalnego została dokonana w oparciu o badania empiryczne przeprowadzone w 90-tych latach w Polsce. Charakterystykę kierowników OPS ograniczono do następujących wymiarów funkcjonowania respondentów: sytuacji zawodowej, funkcjonowania w rolach zawodowych, podejmowania współpracy z wolontariuszami, postrzeganych trudności w pełnieniu funkcji kierowniczych oraz ich postaw i dyspozycji psychologicznych na tle pracowników socjalnych.
Badania ogólnopolskie, przeprowadzone na reprezentatywnej próbie kierowników ośrodków pomocy społecznej ukazały, że wśród menedżerów pomocy społecznej, podobnie jak wśród kadry szeregowej, dominują kobiety. Na stanowiskach kierowniczych, w końcu 1995r pracowało niemal 92 % kobiet i 8 % mężczyzn. Ponad jedna trzecia badanych liczyła sobie od 35 do 42 lat. Niemal połowa z nich pracowała w pomocy społecznej od 11 do 20 lat. Natomiast jedna czwarta respondentów została zatrudniona po 1989 roku. Ponad 80 % kierowników pracowało na zajmowanym stanowisku do 5 lat. Dla większości znich ośrodek pomocy społecznej był kolejnym miejscem pracy.
Gruntowne zmiany w sposobie funkcjonowania pomocy społecznej mobilizowały kierowników ośrodków do poszerzania i uzupełniania wiedzy. Na podstawie ogólnopolskiego badania stwierdzono, że:
- kierownicy częściej niż ich podwładni uczestniczyli w szkoleniach. Najczęściej były to szkolenia o tematyce prawnej,
- kierownicy preferowali przede wszystkim szkolenia w zakresie metod pracy socjalnej, problematyki organizacji i zarządzania oraz zagadnień prawnych,
- respondenci najwyżej oceniali swoja wiedze z zakresu znajomości zasobów środowiska lokalnego, przepisów dotyczących pomocy społecznej, standardów etyki zawodowej, najniżej zaś znajomość języków obcych i pewnych dziedzin prawa,
- swój poziom umiejętności profesjonalnych badan określili jako „średni”. Najwięcej problemów sprawiło im podejmowanie decyzji, wspieranie pracowników i ocena ich pracy.
Większość badanych kierowników ośrodków deklarowała podjęcie współpracy z wolontariuszami. Współpracowali z nimi przede wszystkim kierownicy ośrodków miejskich (70 % respondentów). Deklaracje prowadzenia współpracy z wolontariuszami zależały nie tylko od charakteru (typu) ośrodka, ale również od poziomu wykształcenia kierownika- wyższy poziom wykształcenia kierownika i kierowania miejskim ośrodkiem pomocy społecznej sprzyjały nawiązywaniu takiej współpracy.
W opiniach badanych kierowników podstawowe trudności w pełnieniu funkcji kierowniczych sprowadzały się do:
- trudności wynikających z ogólnych zasad funkcjonowania pomocy społecznej i niesprawności jej systemu (50 % wskazań)- brak wsparcia ze strony lokalnych władz, złą współpracę z samorządami i radnymi, niejasność co do kompetencji ośrodków pomocy społecznej i samorządów, dwutorową podległość (samorząd - WZPS),
- trudności związanych z szeroko rozumianymi brakami finansowymi w instytucji (45 % wskazań)- zbyt mała ilość przyznawanych środków, brak komputerów, etatów i środków transportu,
- trudności wynikających z regulacji prawnych dotyczących funkcjonowania pomocy społecznej ( 12 % wskazań)- złe, nieadekwatne prawa, nadmiar biurokracji i zbytnia sztywność przepisów prawnych.
W kwestiach skuteczności i efektywności pomocy społecznej wyniki badania wskazywały, że ewaluacja była w owym czasie elementem praktyki w ośrodkach pomocy społecznej, świadomość jej konieczności była powszechna.
Badania obszaru wartości i dyspozycji psychicznych kierowników ośrodków pomocy społecznej wykazało, że istniały niewielkie różnice między kadra kierowniczą a szeregowymi pracownikami socjalnymi, które sprowadzały się do tego, że kadra kierownicza była bardziej rygorystyczna w sensie prawnym, miała jednocześnie bardziej niechętny stosunek do „outsiderów” (homoseksualistów, ateistów i alkoholików) oraz charakteryzowała się większym poczuciem niepewności niż szeregowi pracownicy pomocy społecznej.
Klienci pomocy społecznej
Klienci pomocy społecznej to najprościej mówiąc osoby uprawnione do korzystania z jej świadczeń. Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje osobom lub rodzinom żyjącym w ubóstwie, o ile wystąpił dodatkowy czynnik, jak : sieroctwo, bezdomność, potrzeba ochrony macierzyństwa, bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwała choroba, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zgłasza w rodzinach niepełnych i wielodzietnych, uzależnienia (alkoholizm lub narkomania), trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego oraz sytuacje klęski żywiołowej lub ekologicznej. Wskazane przez ustawodawcę powody „trudnych sytuacji życiowych” są uzupełnieniem, w stosunku do ubóstwa, kryterium. Powody te nie są w większości przypadków wystarczającym uzasadnieniem dla udzielania pomocy i w praktyce pomocy społecznej zostały zdominowane przez kryterium dochodowe, które jest podstawowym wskaźnikiem posiadania uprawnień do korzystania z większości świadczeń. Jednak dopiero wraz z określoną dysfunkcją, różnicuje wewnętrznie grupę klientów pomocy społecznej. W największym uproszczeniu możemy powiedzieć, że złożony charakter obecnej polskiej biedy przekłada się na zróżnicowanie wizerunku klienta pomocy społecznej.
2