Kłoskowska

Kultura masowa

14

Zgodnie z definicją Adelunga kultura jest to „uszlachetnienie

lub wysubtelnienie wszystkich duchowych

i fizycznych sił człowieka albo eałego ludu, tak, że

słowo to oznacza zarówno oświecenie i uszlachetnienie

rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę,

uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów"7. Definicja

ta odpowiada charakterystycznym oświeceniowym

koncepcjom ujmującym kulturę jako przeciwstawienie

barbarzyństwa. Analogicznie do wielu francuskich

pojęć o cywilizacji jest ona zdecydowanie

i pozytywnie wartościująca.

14-15

Do uniwersalizacji pojęcia kultury przyczynił się

wydatnie J. G. Herder. Już około 1764 r. posługiwał

się on terminem Cultur lub Kultur w studium Ver-

such einer Geschichte der lyrischen Dichtkunst. Charakterystyczną

ewolucję pojęcie to przechodziło

w Myślach o filozofii dziejów (1784—1791). W przedmowie

do tego dzieła Herder wahał się jeszcze przed

uznaniem zdecydowanie pozytywnego charakteru kultury.

W dalszych księgach dzieła ustaliło się jednak inne

rozumienie kultury, uniwersalistyczne, odbiegające

od wartościującego stanowiska typu Adelunga, pod

wieloma względami bliskie współczesnym pojęciom

antropologii kulturalnej. Finalistyczna oświeceniowa

koncepcja dziejów skłania wprawdzie Herdera do rozpatrywania

także i w późniejszych ustępach (ks. IX)

problemu kultury jako warunku osiągnięcia szczęścia.

Sam autor zdaje sobie jednak sprawę z trudności rozstrzygnięcia

tego zagadnienia i abstrahuje od niego

w znacznej części swoich rozważań.

15-16

Rozpatrując dzieje ludzkości na tle ogólnego procesu

rozwoju świata nieorganicznego i organicznego

Herder ujmował kulturę przede wszystkim jako narzędzie

przystosowania rekompensujące niedostatki fizycznego

wyposażenia człowieka w walce o byt. Nakreśliwszy

iście darwinowski obraz powszechnego

współzawodnictwa gatunków o utrzymanie się przy

życiu przedstawił warunki, w których człowiek torować

musiał drogę swemu istnieniu wykorzystując

właściwe sobie sprawności i umiejętności: „Sposób,

w jaki to uczynił, stanowi historię jego kultury,

w której najprymitywniejsze ludy mają swój udział.

Najciekawsza to część dziejów ludzkości" 8.

17-18

W końcowych księgach swego dzieła wbrew zastrzeżeniom

przedmowy doszedł Herder do wniosku

o uniwersalności kultury w obrębie ludzkości. Określenie

kultury i stwierdzenie jej uniwersalnego za- sięgu sformułował omawiając mechanizm przekazywania

i przejmowania tradycji, w którym widział

źródło człowieczeństwa i akt duchowych narodzin

człowieka Czy tym drugim narodzinom człowieka

ciągnącym się przez całe jego życie nadamy zaczerpniętą

z uprawy roli nazwę kultury, czy zaczerpniętą

z obrazu światła nazwę oświecenie... Ogniwa łańcucha

kultury i oświecenia obejmują całą ziemię" 10

18

Zgodnie z tym rozumieniem kultury nie mogło być

ludów niekulturalnych; były społeczeństwa mniej lub

bardziej kulturalne, różniące się charakterem i stopniem

oświecenia, kultura została jednak uznana za

powszechny atrybut społecznego współżycia.

Zgodnie z podstawowymi założeniami swego dzieła

Herder utożsamia „łańcuch kultury" z postępem oświecenia

czyli finalistycznie zorientowanym rozwojem

dziejów. Tak pojęta kultura stanowi w jogo rozumieniu

jedność i stąd w Myślach o filozofii dziejów nie

mówi się nigdzie o kulturach w liczbie mnogiej, mimo

że wiele ustępów zakłada faktyczne zróżnicowanie

kultur, którego nie można uznać tylko za różnicę

stopnia. Herder zwalczał europejski etnocentryzm

w ocenie kultur innych stref cywilizowanych i choć

nie formułował nigdy zasady wielości kultur, uznawanej

już współcześnie przez niektórych pisarzy,

np. przez Goethego, mógł jednak wpłynąć na formowanie

się pluralistycznych pojęć kultury.

---