OCHRONA I OBRONA
GRANICY PAŃSTWOWEJ,
WAŻNYCH OBIEKTÓW
ORAZ INSTYTUCJI
(materiał pomocniczy w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nysie)
NYSA 2004
Państwo chroni granice, obiekty i dobra przed niebezpieczeństwami, aby uniemożliwić lub, co najmniej utrudnić ich rozmyślną destrukcję, a w wypadku granicy - jej przekraczanie poza miejscami do tego wyznaczonymi i bez dokumentów uprawniających do jej przejścia.
Wszelkie podejmowane działania ochronne mają charakter prewencyjny, polegają na przewidywaniu możliwych niebezpieczeństw i zapobieganiu im przez przeszkadzanie w urzeczywistnianiu zamiarów. Wskazane jest organizowanie „ochrony z nadmiarem”, co w głównej mierze zabezpiecza przed zaskoczeniem.
Zasady ochrony granicy państwowej
Ochrona granicy państwowej stanowi jedną z podstawowych funkcji państwa. Jej nienaruszalność jest ważnym czynnikiem zapewnienia bytu narodowego i suwerenności kraju. Powszechnie uznaje się, że dobrze i skutecznie chroniona granica jest odbierana przez społeczeństwo jako świadectwo siły i sprawności państwa, jako wyraz bezpieczeństwa jego obywateli.
Ochrona granicy państwowej obejmuje ogół czynności podejmowanych w kraju i poza nim przez organy konstytucyjne w celu zachowania suwerenności i ładu konstytucyjnego oraz przeciwdziałania wszelkim zjawiskom ograniczającym jego rozwój. Forma jej realizacji uzależniona jest przede wszystkim od relacji, jakie występują pomiędzy państwami sąsiadującymi. Z kolei funkcje ochrony zdeterminowane są przez różnorodne interesy państwa i ich zagrożenia. Stąd też wyróżnia się ochronę polityczną, gospodarczą, ekologiczną i wojskową. Tworzą one system ochrony granicy, który warunkuje zewnętrzne i wewnętrzne bezpieczeństwo państwa. Rozwiązania przyjęte w Polsce są pochodną doświadczeń, tradycji, warunków zewnętrznych i wewnętrznych, zobowiązań międzynarodowych.
W ochronie granicy i monitoringu jej zagrożeń uczestniczy wiele organów wypełniających różne komplementarne zadania. Kontrolują one dwie podstawowe dziedziny - ruch graniczny oraz przepływ towarów stosownie do przypisanych im w ustawach właściwości.
Główną rolę w monitorowaniu granicy spełnia straż graniczna (SG), zapewniając jej nienaruszalność. Funkcjonariusze pełnią służbę graniczną, prowadzą działania graniczne, wykonują czynności operacyjno - rozpoznawcze i inne, które wiążą się z rozpoznawaniem, zapobieganiem i wykrywaniem przestępstw, co można ogólnie określić mianem zwalczania przestępczości granicznej. Do zadań Straży Granicznej należą: organizowanie i kontrolowanie ruch granicznego;
zapobieganie przemieszczaniu przez granicę bez zezwolenia środków odurzających, substancji psychotropowych, broni, amunicji, materiałów wybuchowych oraz odpadów, szkodliwych substancji chemicznych, materiałów jądrowych i promieniotwórczych, a także zanieczyszczania wód granicznych; ochrona granic w przestrzeni powietrznej RP przez obserwację obiektów przelatujących przez granicę na małych wysokościach i informowanie o tym Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej; gromadzenie i przetwarzanie informacji z zakresu ochrony granic państwowych i kontroli ruchu granicznego oraz udostępnienie ich właściwym organom państwowym. W ochronie granicy morskiej SG prowadzi obserwację polskich obszarów morskich oraz przestrzeni powietrznej nad nimi przez system obserwacji wzrokowo - technicznej oraz sprzęt obserwacyjno - nawigacyjny na jednostkach pływających.
Podstawowym sposobem ochrony jest kontrola graniczna podczas przekraczania granicy państwowej przez przeznaczone do tego oraz otwarte przejścia graniczne na podstawie dokumentów do tego uprawniających.
Specyficzną odmianą jest kontrola statku na obszarach morskich.
Obecnie straż graniczna obejmuje zasięgiem działania terytorium całego kraju. Jako formacja policyjna wykorzystuje środki techniki operacyjnej, obejmujące stosowanie kontroli operacyjnej, czyli możliwości stosowania podsłuchu, podglądu, kontroli korespondencji i kontroli przesyłek.
Na podstawie odrębnych porozumień i upoważnień udzielonych przez ministra finansów SG realizuje niektóre zadania organów celnych w zakresie obrotu towarowego zwłaszcza, jeśli ich przywóz lub wywóz nie ma charakteru handlowego i jest związany z turystyką, pływaniem sportowym i rybołówstwem morskim. Straż graniczna ma ponadto uprawnienia do tzw. powtórnej kontroli po kontroli urzędnika celnego za przejściem granicznym. Partnerem SG w monitorowaniu zagrożeń granicy jest policja działająca wewnątrz państwa. Nie podejmuje ona żadnych czynności związanych z fizyczną ochroną granicy, ale współpracuje i wymienia potrzebne informacje, a także współdziała z siłami policyjnymi krajów sąsiednich w zakresie zwalczania wszelkiej przestępczości.
Kontroli przepływu przez granicę towarów dokonują służby celne. Obecnie bezpośredni nadzór nad strukturami terenowymi administracji celnej sprawuje minister finansów.
Inspekcja Weterynaryjna oraz Inspekcja Sanitarna monitorują przepływ przez granicę produktów spożywczych. Chronią kraj przed przenikaniem z zagranicy zakaźnych chorób zwierząt oraz środków szkodliwych dla zdrowia ludzi i zwierząt.
Główną bazą danych monitorowania granicy dysponuje straż graniczna. Określono ustawowo katalog informacji, które można sprowadzić z innych służb, jak również od wszelkich administratorów publicznych, w tym od instytucji rządowych i samorządowych, oraz zasady postępowania z nimi.
Dla SG przewiduje się ponadto dostęp do innych baz danych: krajowych i zagranicznych. Niezbędną bazę danych w monitorowaniu zagrożeń granicy stanowi Krajowe Centrum Informacji Kryminalnej. Jest ono w dyspozycji policji, gdyż w ramach policyjnej ewidencji przetwarza się ponad 90% wszystkich informacji o charakterze kryminalnym.
Negatywne zjawiska graniczne wymagają reakcji zagrożonego państwa. Podstawę przeciwdziałania będzie stanowiło wzmożenie ochrony granicy, uzupełniane działaniami prewencyjnymi policji, wprowadzeniem rygorów administracyjnych, a także pogotowie części jednostek wojskowych na pograniczu zwłaszcza, że straż graniczna w sytuacji zagrożenia nie wchodzi w skład sił zbrojnych i może potrzebować ubezpieczenia i wsparcia w służbie granicznej.
Ochrona obiektów i dóbr
niezbędnych do przetrwania ludności
Potencjał niezbędny dla zapewnienia przetrwania ludności może być broniony różnymi sposobami. Główne z nich to odpowiednia lokalizacja, w tym rozśrodkowanie, ukrycie, rozproszenie, utrzymanie rezerw, dublowanie urządzeń i budownictwo ochronne. Ponadto zapewnia się ochronę fizyczną obiektów i dóbr przez wydzielone w tym celu formacje ochronne.
Rozśrodkowanie stosuje się dla zmniejszenia zagęszczenia ważnych obiektów w danym rejonie lub zwiększenia liczby celów, aby zminimalizować ewentualne straty.
Dublowanie pewnych urządzeń, zakładów przemysłowych, produkcji magazynów itp. jako rodzaj rozśrodkowania, zmierza do zapewnienia możliwości kontynuowania określonej działalności zaspakajającej potrzeby ludności w razie zniszczenia lub uszkodzenia przez przeciwnika niektórych obiektów, zwłaszcza unikalnych.
Obrona bierna polega na zabezpieczeniu urządzeń oraz magazynowych dóbr przez umacnianie obiektów dla osłony przed rakietami, bombami, odłamkami, a także ładunkami wybuchowymi stosowanymi przez dywersantów i terrorystów. Obiekty umocnione (schrony) stały się współcześnie kontrowersyjną kwestią obronną.
Ewakuacja dóbr i urządzeń z terenów zagrożonych agresją zbrojną i zagarnięciem przez przeciwnika albo skutkami klęsk i katastrof pozostaje nadal jednym z podstawowych sposobów ochrony.
Ochrona obiektów i dóbr niezbędnych do przetrwania ludności wymaga uodpornienia obiektów, ich produkcji i przechowywania na uderzenia przeciwnika z powietrza i ataki dywersyjne lub terrorystyczne, stworzenia warunków do zachowania ciągłości produkcji, usług i przechowywania dóbr oraz zapewnienia warunków dogodnych do przeprowadzenia ewentualnej akcji ratowniczej w razie porażenia przez przeciwnika, katastrof i klęsk żywiołowych.
Ochrona dóbr kultury
Dobra kultury stanowią materialne i duchowe świadectwo dziejów narodów. Stąd też potrzeba zabezpieczenia tego dorobku i zachowania go dla przyszłych pokoleń. Dlatego ochrona dóbr kultury przed grabieżą, zniszczeniem, utratą lub dewastacją w wyniku kryzysów i wojen należy do podstawowych obowiązków cywilizowanych państw i ich społeczeństw.
Dobra kultury narażone są na różnorodne zagrożenia. Mogą je powodować: przyroda albo ludzie: przez złą wolę, zaniedbanie, lekceważenie, ignorancję, brak wyobraźni i głupotę.
W świetle doświadczeń minionych konfliktów zniszczenie dóbr kultury może zaistnieć w następstwie bezpośredniego oddziaływania środkami rażenia (bombami lotniczymi, rakietami, pociskami artyleryjskimi, ogniem broni maszynowej, ładunkami wybuchowymi), na skutek wstrząsów, drgań podłoża i fundamentów, silnych podmuchów i zawirowań powietrza, z powodu pożarów wywołanych działaniem pocisków i bomb zapalających, podpalenia bezpośredniego lub uszkodzenia instalacji wewnętrznych, działania substancji chemicznych używanych w celach bojowych, na skutek promieniowania, zniszczenia umyślnego lub nieumyślnego ruchomych dzieł sztuki i zbiorów, grabieży.
Ochronie podlega również podstawowa dokumentacja dóbr kultury.
Ochrona ruchomych dóbr kultury na wypadek kryzysów i wojny oznacza ukrycie i zabezpieczenie przed zniszczeniem w budynkach ochronnych, rozśrodkowanie zasobów, ewakuację zasobów do wytypowanych ukryć, ukrycie najcenniejszych zasobów za granicą.
Ochrona nieruchomych dóbr kultury polega na wykonaniu prac ewidencyjno-dokumentacyjnych i techniczno-inżynieryjnych.
Za realizację przedsięwzięć związanych z ochroną dóbr kultury odpowiedzialne są organy administracji rządowej, organy samorządu terytorialnego, właściciele i użytkownicy dóbr kultury.
W celu właściwego przygotowania ochrony dóbr kultury na wypadek kryzysów i wojny prowadzi się prace przygotowawcze w czasie pokoju i w razie wystąpienia zagrożeń.
W procesie planowania użycia oddziałów sił zbrojnych należy przewidzieć możliwość wyłączenia miejscowości i obiektów, w których znajdują się dobra kultury.
Przedsięwzięcia szkoleniowe podejmowane w czasie pokoju powinny prowadzić do zapoznania stanów osobowych z zasadami ochrony dóbr kultury, przepisami prawa międzynarodowego oraz procedurami postępowania w razie łamania obowiązujących praw.
Ochrona obiektów szczególnie ważnych
dla bezpieczeństwa i obronności państwa
Obiekty szczególnie ważne dla bezpieczeństwa i obronności państwa to budynki, lokale, tereny z instalacjami i urządzeniami technicznymi, będące w użytkowaniu organów, jednostek organizacyjnych, urzędów, instytucji, przedsiębiorców, spółek oraz jednostek sektora finansów publicznych, których poważne uszkodzenie albo zniszczenie w wyniku zbrojnych lub pozazbrojnych oddziaływań może mieć negatywny wpływ na bezpieczeństwo i obronność państwa.
Obiekty te zostały podzielone na dwie kategorie.
Do kategorii pierwszej zaliczono obiekty, których funkcjonowanie ma istotne znaczenie dla obronności państwa. Ich ochronę wspierają jednostki wojskowe, w tym pododdziały ochrony obiektów z Obrony Terytorialnej. Na tę kategorię składają się: zakłady produkujące, remontujące lub magazynujące uzbrojenie i sprzęt wojskowy; magazyny rezerw państwowych; obiekty wojskowe; obiekty infrastruktury drogowej i kolejowej, w tym porty lotnicze i morskie; obiekty i urządzenia systemów łączności; zapory wodne, których zniszczenie może spowodować zagrożenie dla ludzi oraz zalanie znacznych obszarów i poważne szkody materialne; obiekty Narodowego Banku Polskiego, Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych oraz Mennica Państwowa; obiekty łączności Ministerstwa Spraw Zagranicznych; obiekty Państwowej Agencji Atomistyki.
Drugą kategorię stanowią obiekty mające znaczenie przede wszystkim dla bezpieczeństwa państwa. Ich ochrona jest wspierana przez policję, państwową straż pożarną i Obronę Cywilną.
Do kategorii drugiej zaliczono: obiekty organów i jednostek spraw wewnętrznych; obiekty, w których prowadzona jest działalność z wykorzystaniem związków chemicznych, środków mikrobiologicznych, w tym substancji wywołujących choroby u ludzi i zwierząt; zakłady mające związek z wydobyciem surowców mineralnych o strategicznym znaczeniu dla państwa; elektrownie, ciepłownie, ujęcia wody, wodociągi i oczyszczalnie ścieków; obiekty o unikalnej produkcji gospodarczej; obiekty wymiaru sprawiedliwości, w tym służby więziennej; muzea, biblioteki, archiwa, miejsca kultu oraz inne obiekty najbardziej znaczące dla dziedzictwa kulturowego; radiowo-telewizyjne centra nadawcze; inne obiekty, których zniszczenie lub uszkodzenie może stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi oraz środowiska albo spowodować poważne straty materialne a także zakłócić funkcjonowanie państwa.
W szczególności dotyczy to zakładów wykorzystujących środki toksyczne, odurzające, wybuchowe lub chemiczne o dużej podatności pożarowej lub wybuchowej.
Ochrona wyszczególnionych obiektów realizowana jest przez bezpośrednią ochronę fizyczną obiektów i ich zabezpieczenie techniczne prowadzone siłami organu użytkującego obiekt. Inne działania podejmuje się dla ochrony specyficznych obiektów pozostających w dyspozycji Sił Zbrojnych RP, policji, służby więziennej oraz Narodowego Banku Polskiego.
Organizatorzy ochrony (ministrowie, szef Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, prezes Narodowego Banku Polskiego oraz wojewodowie) realizują prace normatywne, planistyczne, organizacyjne, logistyczne, techniczne i szkoleniowe, a ponadto minister obrony narodowej oraz minister spraw wewnętrznych i administracji przygotowują siły i środki potrzebne do ochrony obiektów, odpowiednio kategorii I oraz II, dokonują także stosownych uzgodnień.
Ochrona obiektu to zespół przedsięwzięć uniemożliwiających skryte i podstępne przedostanie się na teren obiektu osób postronnych.
Ochronę obiektu zapewnia się przez służbę wartowniczą, obserwację, patrolowanie, kontrolę ruchu, zasadzki, grupy interwencyjne i zabezpieczenie techniczne. Ochrona obiektu to zespół przedsięwzięć uniemożliwiających zbrojne opanowanie obiektu lub wyrządzenie w nim istotnych szkód. Realizuje się ją przez właściwe i zorganizowane wykorzystanie broni, rozbudowę fortyfikacyjną i skuteczne reagowanie odwodami.
Ochronę - w zależności od kategorii ochranianego obiektu - organizują wojskowe pododdziały ochrony lub wydzielone siły policji lub specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne.
Specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne
Formacje te mogą tworzyć przedsiębiorcy lub jednostki organizacyjne w formie wewnętrznej służby ochrony lub przedsiębiorcy, którzy uzyskali koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia.
W praktyce wewnętrzne służby powołują przede wszystkim kierownicy jednostek, które zostały wpisane do ewidencji obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie prowadzonej przez wojewodów.
Wewnętrzną służbę ochrony stanowi uzbrojony i umundurowany zespół pracowników, powołany do ochrony przedsiębiorstwa lub jednostki organizacyjnej. Jednostki takie mogą powstać w obiektach chronionych obowiązkowo, tj. wpisanych do ewidencji prowadzonej przez wojewodów, oraz innych, nie objętych wpisem do ewidencji, na wniosek ich kierowników uzasadniony ważnym interesem gospodarczym lub publicznym, na podstawie zezwolenia właściwego komendanta wojewódzkiego policji.
Do zadań służb ochrony należy:
zapewnienie bezpieczeństwa osób znajdujących się w granicach chronionych obszarów i obiektów;
ochrona obiektów, pomieszczeń i urządzeń jednostki przed dostępem do nich osób nieuprawnionych;
ochrona mienia jednostki przed kradzieżą, zniszczeniem i uszkodzeniem;
konwojowanie mienia jednostki;
zapobieganie zakłóceniom porządku na terenie jednostki oraz powiadamianie kierownika jednostki o zdarzeniach powodujących naruszenie porządku;
ujawnianie faktów dewastacji mienia jednostki;
niezwłoczne powiadamianie organów ścigania o czynach przestępczych, zaistniałych na terenie jednostki i zabezpieczenie miejsca ich popełnienia do czasu przybycia organów ścigania.
Wewnętrzne służby ochrony w zakresie ochrony osób i mienia współpracują z wojskowymi pododdziałami ochrony, z policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, ochrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi).
8