Granice państwowe

Dr Leszek Sidorowicz

Pojęcie granicy

W języku polskim występuje kilka synonimów pojęcia granica:

linia graniczna,

 linia demarkacyjna,

 linia podziału,

 kordon,

miedza,

pas graniczny oraz rzadziej w tym znaczeniu:



pogranicze,

strefa nadgraniczna,

kresy,

 rubież

.

W języku:

 angielskim stosuje się słowa: border, boundary i fronticr,

 francuskim występują: frontiere, front, limite, marche,

 hiszpańskim bardzo podobnie: frotera, marca, limite.

 niemieckim jest tylko jedno określenie - die Grenze, pochodzące
z języka słowiańskiego

 podobnie w języku polskim, czeskim i rosyjskim.

Natomiast inaczej brzmiące rosyjskie słowo -kraj oznacza
krawędź, granicę, a jego pochodne mogą oznaczać region lub
domo stwo. W języku czeskim kraina oznacza teren, prowincję,
podczas gdy krajnost odnosi się do terenów peryferyjnych,
najdalszych .

Statyczny charakter granicy państwa

Historycznie granica

była rozumiana nieco odmiennie, co wynikało tak z

jej ówczesnych funkcji, jak i z charakteru.
Zazwyczaj znajdowała się na terenach :

nieurodzajnych,

zalesionych,

 zalanych wodą,
Była strefą niezamieszkaną, a w wyniku ukształtowania się
państwowości oznaczała jedynie linię obrony, gdzie budowano fortyfikacje,
a nawet mury (mur chiński, mur Hadriana), których celem była ochrona
ludności przed napadami nomadów i barbarzyńców.
Z biegiem lat, w wyniku rozwoju komunikacji i kontaktów, granica
rozumiana jako:

• strefa, pas, zawężała się do linii przygranicznej, ale coraz mniej
zmilitaryzowanej.

Działania władców państw w kierunku wyznaczania lub zmiany
miejsca granicy miały na celu zapewnienie dystrybucji i obowiązywania
władzy na możliwie najszerszym terenie. Niestety ochrona i monitoring
granic bardzo dużych organizmów terytorialnych okazywały się trudne i
kosztowne, co prowadziło między innymi do wielu wojen, utraty części
terytorium, a nawet upadku państw.

Obecnie przebieg, delimitacja i demarkacja granic politycznych jest
określana w umowach międzynarodowych i wyznaczana na lądzie przy
pomocy znaków granicznych, takich jak słupy, pasy ziemi, wały lub bruzdy.
Wiele państw wyznacza dodatkowo tzw. strefę przygraniczną,
najczęściej mającą szerokość 2-6 km.

 R. V. Prescott porównuje państwo do żywego organizmu, który rozwija
się i zanika, a granica jest skórą chroniącą ten organizm, wewnątrz której
dokonuje się ów rozwój i zmierzch.

 K. Haushofer podkreślał znaczenie geografii i granic w tworzeniu
polityki państwowej, promując wizję odbudowy potęgi Niemiec w latach
dwudziestych XX wieku. Twierdził on, że:

• granica kulturowa powinna zawierać w sobie społeczeństwo
charakteryzujące się wysokim stopniem jednolitości etnicznej, a

• ponad tą granicą powinna być granica militarna, chroniąca przed nagłym
atakiem.
Stąd wywiódł cztery kategorie granic:

ataku,

obrony,

wzrostu ,

i zmierzchu.
S. W. Boogs wyróżnia natomiast granice;

 naturalne

i sztuczne.
Linie wyznaczone przez czynniki naturalne, takie jak łańcuchy górskie,
rzeki, linie przybrzeżne jezior i mórz, nazywane były granicami naturalnymi
lub geograficznymi.
Granice nie wyznaczone przez naturę, ale przez człowieka przy pomocy
słupów, kamieni na ziemi to granice sztuczne, zwane też klasycznymi.

S. W. Boggs proponuje więc ciekawszy i rozbudowany podział granic na
cztery grupy czy też klasy:

(1)granice fizyczne

, wyznaczone przez przyrodę (np. pustynie, rzeki,

łańcuchy górskie itp.);
(2)

granice geometryczne

, czyli linie proste lub wycinki łuku koła

nieuwzględniające geografii fizycznej i topografii państwa;

(3)granice antropogeograficzne

, związane z zamieszkiwaniem

określonej ludności w jej strefie (granice plemienne, językowe, religijne,
ekonomiczne, historyczne, kulturowe); oraz

(4)granice złożone

lub

mieszane,

rozumiane jako linie kompromisowe,

dostosowane do wyżej wymienionych czynników

R. Hartshorne posłużył się on czynnikiem adaptacji granic do podziałów
wynikających z wcześniejszego zagospodarowania terenów przez ludzi.

Wyznaczył on granice:

 konsekwentne, ustanawiane w miejscu, gdzie istniały widoczne lub
odczuwalne bariery (np. pustynie, pasma górskie), na terenach
niezamieszkanych lub słabo zaludnionych, czyli granice powstające
samoistnie, pierwotnie

antecedentne i są wyznaczone pierwotnie do form zagospodarowania i
pozostają nienaru szone w wyniku rozwoju zróżnicowanej działalności
ludzkiej po jej dwóch stro nach.

subsekwentne. występują głównie między wcześniej ukształtowany mi
strefami kulturowymi czy wspólnotami terytorialnymi, językowymi itp.

Są jeszcze tak zwane granice narzucone , które zazwyczaj

przebiegają równoleżnikowo lub południkowe, nie uwzględniają
czynników naturalnych i etnicznych i są ustanawiane najczęściej w drodze
porozumień na konferencjach (niektóre granice stanowe USA, granice w
Afryce).

M. Baczwarow i A. Suliborski wyróżniają
siedem rodzajów granic według kryterium
genetycznego:
(1)granice stare - nieulegające zmianom od
wieków;
(2) granice pomiędzy byłymi imperiami;
(3) granice pomiędzy starymi i nowo
powstałymi państwami;
(4) wcześniejsze granice regionalne zmienione
w państwowe;
(5)granice całkowicie nowe, nieistniejące
poprzednio;
(6) granice „naturalne" i „sztuczne";
(7)inne

Statyczny i dynamiczny charakter

granicy państwowej

Statyczny i dynamiczny charakter

granicy państwowej

Analizując różne definicje granicy, można wyciągnąć ogólny wniosek o
postrzeganiu jej na dwa sposoby:

statyczny

(bierny element systemu państwowego) - granice są

ustanawiane na podstawie decyzji politycznych, narzuconych lub
ustalonych w drodze negocjacji i regulowane przez przepisy prawne.
Taki sposób rozumienia granicy jest najczęściej spotykany w prawie
międzynarodowym.
A. Klafkowski podaje, że „granica państwowa jest to linia, na
której kończy się władza państwowa; linia, która oddziela
terytorium jednego państwa od terytorium drugiego państwa
lub od morza otwartego; płaszczyzna prostopadła do
powierzchni ziemi i ją przecinająca w kierunku
geometrycznego środka Ziemi; płaszczyzna ta oddziela
obszary podlegające zwierzchnictwu terytorialnemu
sąsiadujących państw - linia graniczna na powierzchni ziemi
określa tylko sam przebieg granicy państwowej; linia
zetknięcia się terytoriów dwóch państw".
W podobny sposób definiują granice J. Makowski

1

L. Ehrlich czy J.

Barbag, określając je jako „linie styku dwóch suwerennych
państw, oddzielające je równocześnie od siebie" i
niedopuszczające działania na terytorium „władzy i praw
drugiego państwa".

1

M. Baczwarow i A. Suliborski twierdzą, że „granica jest
wyimaginowaną »kurtyną«, przebiegającą pod kątem
dziewięćdziesięciu stopni względem powierzchni ziemi,
oddzielającą państwa i obszary bez określonej przy należności
(np. otwarte morza). W takim rozumieniu granica określa
przynależność do danego państwa nie tylko jego terytorium,
ale i akwenów wodnych, przestrzeni powietrznej i
podziemnej".‘
Ci sami autorzy rozróżniają granicę;

 de facto granicą faktyczną

 de jurę, określona prawem.

Granica de jurę jest jednocześnie granicą de facto na terenach
stabilnych politycznie. W przypadku terytorialnych konfliktów
międzynarodowych granice te nie muszą się pokrywa

Dynamiczny charakter granicy

państwa

(aktywny element systemu państwowego - postrzeganie jej przez
pryzmat stosunków międzynarodowych )

W prawie międzynarodowym, mówiąc o państwie, wymienia się jego
cztery atrybuty:

• stałą ludność,

•określone terytorium,

•rząd i

• zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami.

Zasadniczym atrybutem państwa jest również jego suwerenność -
niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy.
Terytorium państwa, które zgodnie z prawem międzynarodowym jest
przestrzenią, na jakiej obowiązuje władza suwerenna określonego
państwa, umożliwia utrzymanie stosunków z innymi państwami. Jest
wyznaczone granicami państwowymi, które jednocześnie określają
zasięg suwerenności władzy danego państwa. Traktując państwo jako
uczestnika terytorialnego stosunków międzynarodowych, należy uznać
granice państwowe za jeden z zasadniczych elementów składowych
państwa, podobnie jak terytorium, ludność czy władza, co ma także
odzwierciedlenie w ujęciu systemowym państwa.

Państwo, jako system, jest zbiorem elementów oddzielonym od innego
zbiorem elementów granicą, na której znajduje się system wejść i wyjść.
Dzięki nim państwo ma możliwość utrzymywania homeostazy ze
środowiskiem międzynarodowym. Możliwość spełnienia czwartego
atrybutu państwa - zdolności do utrzymywania stosunków
międzynarodowych, wynika między innymi z istnienia granic.

Granice, jako dynamiczny element systemu państwowego, mają
trzy wymiary:

po pierwsze,

są instrumentem polityki państwa

, ponieważ rządy

mogą zmieniać miejsce i funkcje granic dla określonych korzyści
państwa, obywateli czy też własnych;

po drugie,

polityka i działania władz państwowych są

uwarunkowane stopniem kontroli

, jaką one posiadają nad tą granicą

- dążenie państwa do pozostawania wyłącznym źródłem władzy i
oddziaływania jest możliwe jedynie wtedy, gdy granice państwa są
nieprzenikalne - zamknięte na bodźce zewnętrzne;

po trzecie, granice są

wyznacznikami tożsamości narodowej

-

wiążą się z poczuciem jedności ludzi, a także z mitem o naturalnej
spójności terytorium, ale może to ulegać przekształceniom w wyniku
wojen, rewolucji czy politycznych zawirowań na terenie tego państwa.
A. Chauprad uważa „przestrzeń światowa jest mapą państw [...]
granica zaś celem i stawką ich rywalizacji".

M. Foucher, uwzględniając jednak jej funkcję podstawową - podziału, i
definiuje granice jako miejsca podziału przestrzeni i czasu oraz polityki,
gdzie następuje synteza stosunków:

 politycznych,

 gospodarczych,

 militarnych

i ideologii.
Jednocześnie nie traktuje granic jako aktywnych uczestników, ale tzw.
obiekty obojętne. Takie rozumienie granicy wskazuje na jej dynamikę i
duże znaczenie dla analiz stosunków międzynarodowych, gdyż na
podstawie zasad funkcjonowania granicy w danym momencie można
określić stan napięcia lub odprężenia w relacjach między państwami.
Granica jest miejscem koncentracji zróżnicowanej działalności
państwa. Może ulegać przekształceniom z funkcji bariery w most, ale i
odwrotnie, gdzie granica dotąd stanowiąca miejsce kontaktu nabiera
cech muru lub przeszkody.
Wskazuje to stałą jej dynamikę i jest ona obrazem rodzaju stosunków z
sąsiednim państwem

Użyteczne wydaje się przytoczenie definicji wraz z klasyfikacją granic,
zawartej w Układzie z Schengen z 14 czerwca 1985 r. (tzw. Schengen I ),
który zakłada niejako istnienie granic:

 łączących i

 dzielących.
Zgodnie ze swoim założeniem dzieli on granice na;

• wewnętrzne

• zewnętrzne.
Tak np., według art. l Konwencji ustanawiającej umowę z Schengen z 14
czerwca 1985 r. między rządami Państw Beneluksu, Republiki Federalnej
Niemiec i Republiki Francuskiej o stopniowym znoszeniu kontroli na ich
wspólnych granicach,

granice wewnętrzne oznaczają wspólny obszar graniczny
umawiających się stron, ich porty lotnicze, dla lotów wewnętrznych, porty
morskie służące regularnym połączeniom w ramach terytoriów
umawiających się stron.

granice zewnętrzne oznaczają granice lądowe i morskie umawiających
się stron, ich porty lotnicze, porty morskie nie przewidziane w przepisie
dotyczącym granic wewnętrznych.

Ta całkiem odmienna od cytowanych powyżej definicja wynika z celu
ustanowienia dokumentu regulującego swobodny przepływ osób
przez granice wewnętrzne ugrupowania i zasad przekraczania
granicy zewnętrznej, poza którą znajdują się państwa nieczłonkowskie.
Zawiera informację o „wspólnym obszarze granicznym", a więc elemencie,
który w pewnym sensie ma łączyć strony umowy. To dalekie od geo
graficznego i prawnego ujęcie granicy państwowej prezentuje wyjaśnianie
teleologiczne, w którym podaje się cel analizowanego zjawiska lub
przedmiotu.

Różnica w rozumieniu pojęcia i roli granicy wynika często z
uwarunkowań historycznych, mających wpływ na
kształtowanie się danej granicy. Widoczne to jest na przykładzie
Ameryk i Europy.

Częste zmiany granic i wojny terytorialne, długi historyczny
proces ich kształtowania się, tak charakterystyczny dla Europy,
powodowały wzrost znaczenia granic państwowych i poczucia
przynależności do pań stwa.

W obu Amerykach wyznaczano granice, zanim dokładnie
poznano uwarunkowania geograficzne i etniczne. Porównując
zmienność położenia granic europejskich i amerykańskich można
zobaczyć dynamikę tych pierwszych. Jednak w obu przypadkach,
choć z różnych przyczyn, ustanowienie granic powodowało
podziały grup narodowych i etnicznych.

Proces historycznego kształtowania się granic uwzględnia
definicja granic za warta w Europejskiej Karcie Regionów
Granicznych i Transgranicznych, postrzegając je jako „blizny
dziejów", które wyznaczają kres suwerenności danego państwa.

Jednak dalsza część Karty koncentruje się na zasadach
przezwyciężania tak rozumianej granicy przez współpracę
transgraniczną.
Granica postrzegana jako koniec „naszego" terytorium i początek
„obcego", czasami wrogiego terytorium, przekształca się z linii
dzielącej w obszar przygraniczny, dający możliwości szerokiej
współpracy.

Reasumując, pojęcie granicy państwa można definiować w
dwojaki sposób:

 statycznie, jako linię i

 dynamicznie, jako instrument polityki państwa.
Zgodnie z pierwszym podejściem, granica państwowa to linia
demarkacyjna wyznaczająca terytorium państwa i zasięg działania
władz państwowych, obszar zamieszkiwany przez pewne, mniej lub
bardziej jednolite społeczeństwo, wraz z infrastrukturą
umożliwiającą prawidłowe jej funkcjonowanie lub jej niestałym
brakiem. Zgodnie z drugim, dynamicznym sposobem definiowania,
granica państwowa to instrument polityki państwa, który wraz z
nim ulega zmianom funkcjonalnym w wyniku procesów adaptacji do
zmian w środowisku wewnętrznym i zewnętrznym.

Można przyjąć ujednoliconą definicję granicy państwowej, która
zakłada dychotomiczną interpretację przedmiotu analizy (element
statyczny i dynamiczny).

Tak więc granica państwa jest elementem składowym państwa
wyznaczającym

jego terytorium i instrumentem polityki państwa,

który wraz z nim ulega adaptacji do wewnętrznych i zewnętrznych
zmian środowiskowych. Definicja ta stanowi podstawę analizy
funkcji granic Polski i ich transformacji w niniejszej pracy.

Dziękuję za uwagę

Dziękuję za uwagę