Anna Moraczewska, Transformacja funkcji granic Polski, rozdz. 1.

Granica (frontier): ściśle określona linia styku różnych jurysdykcji, zwykle wyznaczoną i kontrolowaną przez władze celne, policję i wojsko. Może się również odnosić do regionu.

Przebieg, delimitacja i demarkacja granic politycznych jest określana w umowach międzynarodowych i wyznaczana na lądzie przy pomocy znaków granicznych (słupy, pasy ziemi, wały, bruzdy). Wiele państw wyznacza dodatkowo strefę przygraniczną.

Granica (Makowski, Ehrlich, Barbag): linia styku dwóch suwerennych państw, oddzielająca je od siebie, niedopuszczająca działania na terytorium władzy i praw drugiego państwa; istnieje granica de facto (faktyczna) i de jure (określona prawem), które nie zawsze się pokrywają.

Granica (wg Moraczewskiej): element składowy państwa wyznaczający jego terytorium i instrument polityki państwa, który wraz z nim ulega adaptacji do wewnętrznych i zewnętrznych zmian środowiskowych.

Granice definiowane są w sposób dwojaki:

1. statycznie: linia demarkacyjna wyznaczająca terytorium państwa i zasięg działania władz państwowych, obszar zamieszkiwany przez jednolite społeczeństwo;

2. dynamicznie: instrument polityki państwa, który wraz z nim ulega zmianom funkcjonalnym w wyniku procesów adaptacji do zmian w środowisku wewnętrznym i zewnętrznym.

Granica jako element dynamiczny ma trzy wymiary:

1.) jest instrumentem polityki państwa, ponieważ rządy mogą zmieniać miejsce i funkcje granic dla określonych korzyści państwa, obywateli i własnych;

2.) stopień kontroli nad granicami warunkuje politykę i działanie władz państwowych; państwo pozostaje wyłącznym źródłem władzy tylko gdy granice są nieprzenikalne, zamknięte na bodźce zewnętrzne;

3.) granice są wyznacznikiem tożsamości narodowej.

Funkcja granicy państwowej: zadania, których realizacje ma zapewnić granica w określonym czasie, w celu utrwalenia określonego stanu systemu.

Zależy od: geopolitycznego położenia państwa, uwarunkowań historycznych, trwałości granic, stosunków między państwami sąsiadującymi, systemu politycznego państwa, aktualnej sytuacji międzynarodowej; indywidualne dla społeczeństwa w zależności od odległości zamieszkania od granicy oraz rodzaju zatrudnienia.

Klasyfikacja funkcji granic:

1. według kryterium rodzaju stosunków międzynarodowych (charakter pierwotny i nadrzędny):

— dezintegracyjna: zamykanie się granicy na wszelkie kontakty; charakterystyczna dla systemów izolujących się od środowiska zewnętrznego; może być wynikiem decyzji międzynarodowej lub samego państwa; podnoszenie znaczenia granicy jako elementu składowego systemu państwa i jej funkcji separacji; stanowi barierę ekonomiczną, polityczną, społeczną, a także militarną i techniczną;

— fragmegracyjna: otwieranie się tylko na niektóre czynniki przepływające przez nią lub różnicowanie stopnia otwartości w stosunku do określonych państw; charakterystyczna dla okresu transformacji systemowej państwa i przebiega z różna dynamiką zmian;

— integracyjna: wysoki stopień otwartości i intensyfikacji kontaktów; charakteryzuje intensywne stosunki międzypaństwowe; postrzegana jako element systemu, który łączy państwa; dąży do tworzenia różnego rodzaju swobód w relacjach wzajemnych;

1. według kryterium oddziaływania granicy.:

— demarkacyjna: wyznaczanie terytorium kraju, odgraniczeniu jednego obszaru od drugiego;

— limitacyjna: wyznaczenie zakresu obowiązywania prawa wewnętrznego stanowionego przez organy państwowe oraz suwerenności władzy państwowej

— deterministyczna: wyznaczanie obszar używania języka, jakim posługuje się większość społeczeństwa zamieszkująca dany tern, wartości i idee, jakie ono wyznaje;

— bariery: oddzielenie wnętrza państwa od środowiska zewnętrznego; bariera fizyczno-geograficzna (wynika z uwarunkowań środowiskowych, kiedy granica przebiega wzdłuż naturalnych przeszkód); bariera organizacji pracy (dotyczy procedury odpraw granicznych); bariera militarna (pierwotna linia frontu, obrony, gdzie budowano fortyfikację; wynika z wrogiego nastawienia sąsiadów; chroni terytorium państwa i społeczeństwo przed agresją zbrojna z zewnątrz); bariera ekonomiczna (wstrzymuje swobodny przepływ dóbr, usług, kapitału dla ochrony rynku wewnętrznego); bariera psychologiczna;

— zaścianka: wyznaczenie obszarów peryferyjnych w stosunku do centrum i wynikające z tego konsekwencje: niedobór finansowy wynikający z kumulacji większych zasobów pieniężnych w centrum, deficyt inwestycyjny.

Czynniki zmiany funkcji granic:

1. umowy międzynarodowe dotyczące granic;

2. penetracja systemów państwowych: rozszerzanie wpływów penetratora wobec państwa penetrowanego;

3. procesy transnarodowe: aktywność uczestników pozapaństwowych prowadzona ponad granice, niekontrolowane przez centralne organy władzy do spraw polityki zagranicznej; wyróżniki: (1) działanie pozarządowych uczestników stosunków międzynarodowych jako inicjatorów i głównych podmiotów; (2) względnie autonomiczny charakter podmiotów transnarodowych i ich działań wobec kontroli państwowego systemu decydowania; (3) względnie swobodne rozprzestrzenianie się ich przez granice państwowe;

4. procesy integracji państw;

5. procesy globalizacji;

6. procesy deterytoralizacji: naruszenie suwerenności na danym terenie, np. poprzez: działanie organizacji między- i pozarządowych, korporacji transnarodowych, interwencje ONZ i NATO, funkcjonowanie globalnego systemu finansowego, elektroniczne komunikowanie, degradacja ekologiczna, itd.;

7. procesy wirtualizacji państwa; trzy grupy państw wg Rosecrance’a: wirtualne (Hongkong, Singapur, Tajlandia), przejściowe (USA, Niemcy, Wielka Brytania, Francja), wytwórcze (Chiny, Brazylia, Meksyk, Indie).

Integracja gospodarcza państw:

1. w ujęciu dynamicznym: proces, który polega na likwidowaniu barier w międzynarodowym obrocie towarami, kapitałem, usługami, pracą, w przepływie osób między poszczególnymi gospodarkami i prowadzi do stworzenia jednolitej struktury gospodarczej w obrębie grupy państw;

2. w ujęciu statycznym: stan polegający na braku dyskryminacji między podmiotami integracji i udzielaniu sobie określonych preferencji, ale nie stawia sobie za cel poszerzania płaszczyzn integracji, a jedynie osiąganie korzyści przy wykorzystaniu określonego narzędzia integracji, na przykład strefy wolnego handlu.

Warunki integracji: (1) komplementarność poszczególnych gospodarek, (2) odpowiednia infrastruktura komunikacyjna, (3) polityka prointegracyjna państw.

Narzędzia integracji: strefa wolnego handlu, unia celna, wolny rynek, unia walutowa, unia gospodarcza.

Dwa modele integracji:

1. międzynarodowy: decyzje są podejmowane przez instytucje narodowe, ośrodek międzynarodowy ma charakter koordynacyjny — jego decyzje nie mają charakteru obligatoryjnego;

2. ponadnarodowy: państwa członkowskie przekazują ośrodkowi ponadnarodowemu część swoich uprawnień decyzyjnych, a więc części suwerenności.

Paradygmaty interakcji obszarów przygranicznych wg Martineza:

1. alienacja: nie ma miejsca przepływ jakichkolwiek czynników przez granicę; obszar zmilitaryzowany, dokładna kontrola graniczna;

2. koegzystencja: sąsiadujące państwa ograniczają poziom konfliktów przygranicznych; wzajemne stosunki stają się możliwe, ale nie zezwalają na znaczną wymianę czynników przez granice;

3. współpraca: powstaje w warunkach stosunkowo stabilnych stosunków gospodarczych oraz w sprzyjającym klimacie gospodarczym, umożliwiających rozwój tych regionów w wyniki współdziałania;

4. integracja regionów przygranicznych: sąsiadujące państwa likwidują wszystkie główne nieporozumienia polityczne, bariery w handlu i przepływie ludności; integracja możliwa w warunkach politycznej stabilności, militarnego bezpieczeństwa i ekonomicznego rozwoju.

Paradygmaty interakcji obszarów przygranicznych wg Strassoldo-Graffenberg:

1. otwarty region przygraniczny, wprowadzony przez państwa o tendencjach ekspansjonistycznych;

2. zamknięty teren przygraniczny, zorientowany do wnętrza państwa i przyjmowany przez państwa prowadzące politykę izolacyjną;

3. region przejściowy/transformacyjny, charakteryzujący się częściową otwartością granic z zachowaniem pełnej integralności regionu z pozostałym terytorium państwa;

4. region przygraniczny zintegrowany, gdzie istnieją silne powiązania społeczne, zanikają tendencje centralistyczne, a granice stają się otwarte.

Typy otwarte i zamknięte i alienacja regionów zawierają się w funkcji dezintegracyjnej, typy przejściowe czy koegzystująco-współpracujące — w funkcji fragmegracyjnej, typ zintegrowany — w funkcji integracyjnej.

Funkcja dezintegracyjna charakteryzuje się brakiem lub niską przepuszczalnością granicy; dotyczy systemów zamkniętych, które za swoje opium uznają ochronę terytorium, tworząc często bariery fizyczne w postaci murów, jak na przykład mur berliński, na granicy palestyńsko-izraelskiej, zasieki między grecka i turecką częścią Cypru czy między Indiami a Pakistanem. Funkcja dezintegracyjna odzwierciedla nieprzyjazne, a wręcz wrogie stosunki międzynarodowe z państwem graniczącym.

Funkcja fragmegracyjna jest stanem przejściowym między funkcją dezintegracyjną a integracyjną. Charakteryzuje państwa, które adaptują się do nowej sytuacji środowiskowej przez jednoczesny proces otwierania i zamykania się na bodźce. Może pojawiać się na granicach państw podlegających procesom integracji.

Funkcja integracyjna znosi funkcję granicy jako wielowymiarowej bariery. Jednoczy suwerenne państwa w sferze ekonomicznej, społecznej, militarnej, systemowej i kulturowej. Dotyczy przyjaznych stosunków międzynarodowych w środowisku stabilnym. Zazwyczaj ma miejsce wśród państw o demokratycznych systemach politycznych, które reprezentują gospodarki wolnorynkowe i dążą do integracji gospodarczej.

Szkoły myślenia o granicach:

Konserwatyzm: paradygmat realistyczny; postrzeganie granicy jako linii podziału środowiska wewnętrznego od zewnętrznego, bariery dla przepływu czynników zagrażających suwerenności, spójności i bezpieczeństwu państwa (funkcja dezintegracyjna); działania w kierunku ochrony nienaruszalności granic, budowa infrastruktury granicznej, w przypadku konfliktu — militaryzacja granicy.

Liberalizm: paradygmat transnarodowy, postrzeganie granicy jako linii porowatej, elementu systemu umożliwiającego przenikanie różnych podmiotów stosunków międzynarodowych, pomost między państwami i uczestnikami pozapaństwowymi, wzrost znaczenia procesów transgranicznych (funkcja fragmegracyjna); działania w kierunku otwierania kanałów przepływów czynników produkcji, kapitału, osób, informacji, integracja państw w kierunku znoszenia funkcjo granicy jako bariery.

Marksizm: paradygmat globalny; postrzeganie granicy jako linii wirtualnej, widocznej jedynie na mapie, symboliczna rola granicy, która nie stanowi bariery w żadnym wymiarze (funkcja integracyjna); działalność w kierunku tworzenia jednolitych systemów rynkowych, znoszenie kontroli granicznej, tworzenie globalnych systemów zacierających różnorodność państw w określonych dziedzinach.