Historia chrześcijańskiej działalności misyjnej w Chinach i Japonii
Przez długi czas uważano, iż dzieje obecności chrześcijaństwa w Chinach należy liczyć od XIII wieku, gdy pojawili się tam misjonarze franciszkańscy. Nowe światło na tę sprawę rzucił odnaleziony przez robotników trzymetrowy czarny wapień zwany kamieniem z Xianfu, którego powstanie datuje się na rok 781. Oto najważniejsze treści na nim wyryte:
Był w Persji człowiek Szczególnie Godny [czyli biskup] o imieniu A-lo-pen. […] Przywiózł ze sobą prawdziwe pisma. […] Podróżował w trudzie i znoju wśród niebezpieczeństw. W dziewiątym roku rządów Cheng-Kuana (635) przybył do miasta Chang'an. […] Cesarz przyjął go w pałacu jako swego gościa. […] Pisma zostały w bibliotece w bibliotece przetłumaczone.
Jedna Osoba z naszej Trójjedni stała się wcielona. Wspaniały czcigodny Mesjasz ukrył swój prawdziwy majestat i przyszedł na świat jako człowiek. […] Dziewica urodziła Mędrca w Syrii. Jasna gwiazda była pomyślnym znakiem, a Persowie ujrzeli jej chwałę i przybyli z darami.
Wymieniony w inskrypcji cesarz posiadał ogromną bibliotekę i chciał ją uzupełnić pismami chrześcijańskimi. Był on władcą tolerancyjnym. Finansował budowę świątyń taoistycznych i buddyjskich. Wydał on w roku 638 edykt wyrażający zgodę na budowę kościoła, z którego wynika, iż w tamtych czasach przebywało w Chinach 21 mnichów, prawdopodobnie Persów. Tak brzmi urywek owego edyktu:
Po starannym zbadaniu możliwości oddziaływania jego [mnicha Alopena] nauki stwierdzamy, iż jest ona w tajemniczy sposób duchowa, a jej działanie dyskretne. […] Nauka ta jest pomocna i błogosławiona dla wszystkich ludzi. Niech więc swobodnie się rozwija w całym państwie.
Co ciekawe, inicjatorem ustawienia kamienia z Xianfu był Issu, generał armii chińskiej, a jednocześnie kapłan nestoriański.
Po upadku dynastii Tang chrześcijaństwo w Chinach osłabło i zniknęło, ponieważ było zbyt silnie z tą dynastią związane. Nestorianizm począł wówczas kwitnąć w innych rejonach Azji. W roku 1000 w Azji Środkowej istniało piętnaście chrześcijańskich metropolii, a prężnymi ośrodkami był Turkiestan i Samarkanda, obszary wokół Morza Kaspijskiego oraz Indie.
Drugie wejście chrześcijaństwa do Chin miało miejsce w czasie panowania mongolskiego. Możliwość misji zaistniała dzięki przykładowi Czyngis-chana danemu swoim następcom, gdyż nie był on wrogi wyznawcom Jezusa. Sądzi się, iż miało to przyczynę w osobie wychowawcy Temudżyna, który wywodził się z ludu Keraitów, masowo ochrzczonego około roku 1009. Wnuk Czyngis-chana, Kubilaj, rządzący zarówno w Chinach, jak i w Persji, przyjął franciszkańskich misjonarzy z Zachodu. Pierwszym emisariuszem był wysłany przez Innocentego IV w roku 1245 Jan di Plano Carpini. Później kontakty polityczne i ściśle misyjne nawiązali z dworem mongolskim liczni franciszkanie i dominikanie.
Sytuację chrześcijaństwa chińskiego w tamtym okresie opisał Wilhelm z Rubruk, działający z ramienia króla Francji, św. Ludwika IX, a potem Marco Polo. Wilhelm, brat franciszkański, przebywał na dworze cesarskim w latach 1253-1255. Zrelacjonował w Itinerarium fratri Wilhelmi zorganizowaną przez władcę nietypową debatę między muzułmanami, zoroastrianami, nestorianami i chrześcijanami zachodnioeuropejskimi. Nie omieszkał również napiętnować demoralizacji, jaka miała się szerzyć wśród chrześcijan nestoriańskich. Marco Polo przybył na dwór Kubilaja w roku 1271. Został poproszony o sprowadzenie większej liczby misjonarzy, co sam przytacza następująco:
Udacie się do Najwyższego Kapłana [papieża] i będziecie go prosić pokornie, by przysłał mi stu ludzi biegłych w waszej religii. […] Tak więc ja przyjmę chrzest, a następnie wszyscy moi baronowie oraz ich poddani.
Szansa jednak nie została wykorzystana, ponieważ Rzym zorganizował odpowiednią wyprawę dopiero w roku śmierci prochrześcijańskiego cesarza, a mianowicie 1294. Inne dane, jakie przytacza Marco Polo, to liczba chrześcijan na poznanych przez niego obszarach (szacował ją na 700 tysięcy, co wydaje się mocno przesadzone, zwłaszcza w świetle relacji misjonujących zakonników) oraz istnienie kościołów w czternastu miastach. Podróżnik informuje, iż pierwszy kościół rzymskokatolicki w Chinach zbudował zewangelizowany przez franciszkanów książę Georgios, potomek jednej z córek Czyngis-chana i chrześcijańskiego ojca.
W 1307 roku papież Klemens V wprowadził element hierarchicznej struktury Kościoła do Chin, mianując biskupem Pekinu Jana z Montecorvino i dając mu w roku 1313 trzech biskupów pomocniczych. Franciszkanin Odoryk z Pordeone oszacował liczbę chińskich chrześcijan w pierwszej połowie XIV wieku na 30 tysięcy. Za czas największego rozkwitu nestorianizmu w Chinach uważa się natomiast wiek XII, okres tzw. pax mongolica, gdy w Bagdadzie urzędował mongolski patriarcha Marek, czyli Maryaballah III. Już w drugiej połowie XIV wieku skończył się dla chrześcijan sprzyjający czas w Chinach, gdyż władzę objął nietolerancyjny Timur Wielki. Wyniszczył nestorian i jakobitów. Ostały się jedynie dwie enklawy: Malabar i Cisre nad górnym Tygrysem.
Oblicze misji zmienia się wraz z rewolucją w mentalności Europejczyków po wielkich odkryciach geograficznych. Nieco zatarły się granice między szerzeniem chrześcijaństwa w Azji a rozwijaniem interesów Portugalii i Hiszpanii w XVI i XVII wieku, a Danii, Francji, Holandii i Anglii w XVIII i XIX.
Początki chrześcijaństwa w Japonii są nierozerwalnie związane z jezuitami i osobą św. Franciszka Ksawerego, który najpierw ewangelizował w Indiach, na Cejlonie i w Indonezji. W Japonii zjawił się w roku 1549 i zredagował po japońsku dwie prace katechetyczne. Miał zamiar udać się również do Chin, ale podczas przygotowań do wyprawy, w roku 1552, zaskoczyła go śmierć. Dzieło Franciszka Ksawerego kontynuował i rozszerzył na Chiny Alessandro Valignano, przebywający w Japonii od roku 1578. Reprezentował on interesujący paradygmat pojmowania misji. Był zgorszony postępowaniem konkwistadorów i postulował szacunek dla ewangelizowanych ludów oraz ich kultury. Zwrócił uwagę na palącą potrzebę nauki języka i literatury chińskiej wśród misjonarzy. Swoje poglądy zaprezentował w układanym przy pomocy chrześcijan japońskich Il ceremoniale per i missionari del Giaponne.
Za myślą Valignano poszli dwaj wybitni jezuici, Matteo Ricci oraz prawnik Michele Ruggieri. Pierwszy z nich intensywnie studiował konfucjanizm, dzięki czemu został zaakceptowany w gronie intelektualistów chińskich. Uważał, że da się pogodzić idee Konfucjusza z filozofią św. Tomasza z Akwinu, a chiński kult przodków nie jest grzechem i w niczym nie uwłacza wierze katolickiej. Ricci i Ruggieri byli szanowani za biegłość w matematyce i astronomii. Gdy wyruszyli z Makau w głąb kontynentu, Ruggieri napisał pierwszy chiński katechizm. Jego następcami w Pekinie byli ks. Ferdynand Verbiest i ks. Schall von Bell, którzy otrzymali wysokie stanowiska od cesarza Kangxi (1662-1722), dzięki czemu chronili innych misjonarzy. Niestety polityka misyjnej akomodacji, mimo poparcia Kongregacji Rozszerzania Wiary, nie uzyskała legitymizacji stolicy apostolskiej, która obawiała się daleko idących kompromisów i synkretyzmu. Owocem tzw. sporu o ryty był dekret papieża Klemensa XI z 1704 roku, którego fragment brzmi:
W żadnej formie […] nie wolno chrześcijanom przewodniczyć […] uroczystym ofiarom […] z okazji zrównania dnia z nocą ku czci Konfucjusza oraz innych zmarłych przodków.
Nieplanowanym skutkiem było podważenie dobrej woli jezuitów w oczach Chińczyków, uznanie chrześcijaństwa za religię cudzoziemców oraz regres działalności ewangelizacyjnej. Co ciekawe, spór o ryty został ostatecznie rozstrzygnięty dopiero w roku 1939, gdy pozwolono katolikom uczestniczyć w kulcie przodków, uznając go za świecki przejaw szacunku, ogołocony z treści pogańskich.
Nie należy zapominać, iż misje to nie tylko katolicyzm, lecz również protestantyzm. W roku 1720 cesarz ogłosił edykt zabraniający głoszenia chrześcijaństwa w Chinach. Mimo to pozostali tam Robert Morrison i William Milne, protestanci z Londyńskiego Towarzystwa Misyjnego. Przełożyli oni całość Biblii na chiński, jednak z powodu izolacjonizmu państwa nie odnieśli wielkich sukcesów. Sprawa poszła do przodu dopiero dzięki tzw. portom traktatowym, otwartym dla cudzoziemców od roku 1842. Ponad dwadzieścia lat później działalność rozpoczęła Chińska Misja Wewnętrzna. Za jej „praojca” uważa się Karla Gützlaffa mającego korzenie w Niderlandzkim Towarzystwie Misyjnym, który pomagał negocjować traktat w Nankinie. Jego metodą było posyłanie do interioru misjonarzy pochodzenia chińskiego. Innym niepospolitym działaczem był angielski metodysta James Hudson Taylor, pracujący w Towarzystwie Ewangelizowania Chin. Nosił on strój chiński i warkocz, a w 1865 roku założył Chińską Misję Wewnętrzną, w której sprawował rozumną władzę absolutną. Pozyskał ośmiuset misjonarzy metodystów, baptystów, anglikanów i prezbiterian oraz, do roku 1897, 80 tysięcy wiernych. Organizacja poniosła straty w czasie powstania bokserów, gdy zabito 200 misjonarzy, ale nadal starała się działać prężnie. Innego rodzaju działaczem był Timothy Richard wysłany w 1869 roku przez Towarzystwo Misyjne Baptystów do prowincji Shadong. W latach 1876-1879 organizował pomoc charytatywną dla głodujących Chińczyków z północy państwa. Później zainteresował się teologią liberalną, zerwał z Towarzystwem i, chcąc dotrzeć do elit, zajął się literaturą i dziennikarstwem, obejmując Chrześcijańskie Towarzystwo Literackie w roku 1891. Z nastaniem komunizmu w 1949 roku wszystkim misjonarzom rozkazano opuszczenie kraju.
Chrześcijaństwo po Franciszku Ksawerym i Valignano rozwijało się w Japonii świetnie. W 1583 roku istniało dwieście kościołów, a liczba chrześcijan dochodziła do 150 tysięcy. Kres temu rozkwitowi położyła epoka Edo, gdy władcy z rodu Tokugawa wprowadzili w życie politykę izolacjonizmu. W 1614 roku jezuici otrzymali bezwzględny nakaz opuszczenia kraju. Rozpoczęły się prześladowania chrześcijan. W roku 1597 i 1622 doszło nawet do mordów (m. in. ukrzyżowanie dwudziestu ośmiu osób w Nagasaki). Zdawało się, że chrześcijaństwo zostało wytępione, jednak w epoce Meiji okazało się, iż prześladowania Tokugawów zaowocowały tzw. kryptochrześcijaństwem. W latach 60. wieku XIX odkryto, iż w Japonii cały czas żyli ludzie, którzy chrzcili i przekazywali z pokolenia na pokolenie chrześcijański rok liturgiczny, dziesięć przykazań, wyznanie wiary oraz najważniejsze modlitwy, np. Ojcze nasz. W 1873 roku został oficjalnie odwołany antychrześcijański edykt z XVII wieku. Kryptochrześcijanie żyli przede wszystkim w Nagasaki i na wyspach Goto, gdzie przetrwało ich co najmniej 50 tysięcy i byli dobrze zorganizowani, wyznaczając funkcje nauczyciela i chrzciciela. Interesujący jest fakt, iż nawet po otwarciu Japonii na resztę świata obawiali się oni przystawać do Kościołów, ponieważ bali się o kształt i aktywność własnych grup.
Tymczasem uaktywniła się na wyspach japońskich ewangelizacja ze strony prawosławia. W latach 1860-1900 działał wybitny misjonarz, Mikołaj Kasatkin. W roku 1868 ochrzcił pierwszych konwertytów, zaś w latach 70. zbudował katedrę prawosławną w Tokio. Owocem jego pracy było pozyskanie 33 tysięcy wiernych skupionych w dwustu sześćdziesięciu wspólnotach, gdzie posługiwało trzydziestu pięciu kapłanów Japończyków. W XX wieku do misjonowania włączyli się anglikanie z Ameryki Północnej oraz prezbiterianie.
W chwili obecnej chrześcijanie stanowią 1% ludności Japonii, co daje ok. milion i 200 tysięcy wyznawców. Nie można dokładnie określić liczby chrześcijan w Chinach, gdyż dostęp do informacji jest utrudniony przez reżim komunistyczny. Niektórzy uważają, że może tam mieszkać nawet 11 milionów katolików, 15 milionów protestantów i kilkadziesiąt milionów stosujących tylko niektóre praktyki chrześcijańskie (synkretyzm).
5