REFORMACJA W POLSCE
Reformacja w Polsce wiąże się nierozerwalnie z powstaniem stronnictwa szlacheckiego po roku 1505, zwanego obozem egzekucji praw. W programie egzekucji praw oprócz dążeń do umocnienia instytucji państwa oraz ograniczenia roli magnaterii, znaczna część postulatów dotyczy reformy Kościoła i religii w Polsce.
1. Podłoże reformacji polskiej i jej przyczyny. Jeszcze na kilkanaście lat przed wystąpieniem Lutra i początkiem reformacji w Niemczech szlachtę polską oburzało uprzywilejowane stanowisko Kościoła polskiego i jego rola polityczna w państwie. Z zawiścią patrzyła ona też na potęgę materialną kleru. Kościół polski w początkach XVI w. był, po królu, największym posiadaczem ziemskim: posiadał ponad dziesiątą część ziemi uprawnej. Oprócz dochodów z własnych dóbr kler katolicki otrzymywał daniny płacone zarówno przez szlachtę jak i chłopów tzw. dziesięcinę (co dziesiąty snop zżętego zboża) oraz pobierał opłaty od rozlicznych czynności i posług religijnych. Szlachta burzyła się przeciw corocznemu wywożeniu do Rzymu znacznych kwot w formie podatku (jedną dziesiątą dochodów kleru) a także annatów (opłaty w wysokości rocznego dochodu składane papieżowi przez duchownych z tytułu świeżo uzyskanych nadań duchownych tzw. beneficjów). Ponadto ogół mieszkańców kraju płacił na rzecz papiestwa tzw. świętopietrze. Ogół nie akceptował zwolnienia duchowieństwa ze wszystkich świadczeń na rzecz państwa i mieszania się Papiestwa w wewnętrzne sprawy Polski. Szlachta z niepokojem śledziła wzrost majątków kościelnych oraz ich potęgę gospodarczą. Na sejmie w 1510 r. podjęto uchwałę zabraniającą przekazywania Kościołowi nieruchomości w testamencie. Szlachtę oburzało życie dostojników Kościoła na poziomie udzielnych książąt.
Potęga Kościoła opierała się nie tylko na jego pozycji materialnej. Całe szkolnictwo od szkół parafialnych po Akademię Krakowską, do czasów reformacji, było w rękach kleru, co pozwalało Kościołowi na kreowanie elity intelektualnej kraju. Dopiero możliwość kształcenia się w okresie humanizmu we Włoszech, Francji i Niemczech pozwoliła na powstanie świeckiej elity oraz krytykę poziomu umysłowego i moralnego kleru. Wśród samego duchowieństwa wytworzyły się również sprzeczności pomiędzy dostojnikami Kościoła zajmującymi najbardziej dochodowe stanowiska a szeregowym klerem, najczęściej pochodzenia plebejskiego. Ci, niżsi przedstawiciele kleru widzieli wyraźniej niż inni rozbieżność pomiędzy nauką głoszoną na użytek "maluczkich" a rzeczywistością. Krytyczny stosunek do Kościoła potęgował się pod wpływem humanistów (Kallimach, Biernat z Lublina).
2. Początki reformacji polskiej. Wzrost świadomości narodowej (walka stronnictwa egzekucji praw o język narodowy i kulturę humanistyczną) doprowadził w początkowych latach XVI w. do wzrostu sympatii prohusyckich. Szczególnie kiedy znacznie rozszerzono kompetencje sądów kościelnych przeciw husytom. Szlachta, która obejmowała rządy w państwie otwarcie dążyła do przeciwstawienia się Kościołowi katolickiemu.
Po wystąpieniu Marcina Lutra w 1517 r. do Polski zaczęły bardzo szybko napływać jego pisma, a wielu duchownych idąc jego śladem zaczęło porzucać parafie, klasztory i celibat, zrywając więź z kościołem katolickim. Jeszcze przed Lutrem na Śląsku, w Prusach Królewskich (Gdańsk, Elbląg) oraz Wielkopolsce znaleźli schronienie bracia czescy (zwani inaczej braćmi morawskimi, którzy stanowili skrzydło husytów przodujące na Morawach). Polscy zwolennicy Lutra oraz rodzimi reformatorzy religijni zaprzeczali potrzebie istnienia hierarchii kościelnej, godności papieża, potępiali nadmierne bogacenie się kleru, życie klasztorze, sprzedawanie odpustów, sakramenty i obrzędy religijne niezrozumiałe dla prostych ludzi. Postulowali utworzenie "taniego kościoła", jednoczenie się człowieka z Bogiem bez udziału kleru, Biblię w języku ojczystym oraz potrzebę komunii pod dwiema postaciami. Oznaczało to zerwanie z ogólnopaństwową instytucją Kościoła katolickiego. Pod presją Kościoła doszło do tego że na zjeździe biskupów Zygmunt Stary już w 1520 r wydał edykt przeciw nowinkom religijnym, zabronił sprowadzania do kraju ksiąg luterańskich oraz wyjazdu na studia za granicę, zwłaszcza do Wittenbergi. Zakazy te jednak nie były respektowane. Ba, nawet dwór królewski "dawał życzliwe ucho" dla nowinek religijnych.
Zakazy królewskie nie mogły powstrzymać rozprzestrzeniania się luteranizmu, szczególnie w miastach pruskich, które prowadziły niezależną działalność gospodarczą i polityczną. Z punktu zaś widzenia szlachty zakazy królewskie ograniczały szlachecką wolność i były sprzeczne z konstytucją Nihil novi.
3. Rozwój i kierunki reformacji. Najwcześniej luteranizm przyjął się w Gdańsku, gdzie sprzeczności klasowe i różnice pomiędzy poziomem życia mieszkańców były największe. Pod hasłem "czystego słowa bożego" biedota podniosła tam przeciw patrycjatowi bunt już w roku 1518, a pod wpływem wojny chłopskiej w Niemczech (1525 r.) doszło do powstania zbrojnego (obalono katolicką radę miejską a w jej miejsce wybrano luterańską). W mieście zaprowadzono demokratyczne rządy i reformy socjalne (opiekę nad kalekami, zakaz lichwy i spekulacji, skasowano klasztory jako "siedlisko rozpusty"). Dopiero wyprawa zbrojna Zygmunta Starego (1526 r.) i stracenie przywódców przywróciło w mieście dawną władzę. W Prusach protektorem luteranizmu był książę Albrecht Hohenzolern. Na uniwersytecie w Królewcu istniała katedra kształcenia kaznodziejów luterańskich dla Polski oraz wydawnictwo druków różnowierczych (wydrukowano tam pierwszy przekład Biblii na język polski na przełomie lat 1551-1552). W Królestwie początkowo wiodącą rolę w dziele reformacji odgrywała Wielkopolska i Prusy Królewskie, gdzie luteranizm najszybciej przyswajały sobie niemieckojęzyczne środowiska mieszczańskie. Wspólnoty luterańskie powstawały także w innych miejscach Rzeczypospolitej, w dużych miastach; Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Wilnie. Skupiały one głównie mieszczan.
Z czasem ośrodki ruchu reformacyjnego przeniosły się do Małopolski. Z Krakowa wyszli pierwsi wybitni reformatorzy, a drukarnie wydawały pierwsze druki różnowiercze. Na skutek prześladowań różnowiercy opuścili jednak miasto i przenieśli się do majątków szlacheckich Małopolski oraz małych miasteczek;
Pińczowa, Secemina, Jędrzejowa, Wodzisławia, Rakowa gdzie skupiała się szlachta walcząca z dominacją magnaterii. Reformacja zyskiwała tam zwolenników zarówno w mieszczaństwie, szlachcie, plebsie jak również w rodach magnackich (np. Oleśniccy). Narastały tam silne procesy radykalizacyjne: księża zaczęli się żenić, palono obrazy i przedmioty kultu ( przykład szedł z Pińczowa, własności Mikołaja Oleśnickiego, gdzie powstała pierwsza szkoła różnowiercza).
Wśród szlachty małopolskiej szerzył się szczególnie kalwinizm. Szlachta akceptowała nie tyle jego surowe reguły religijne, ile prawne i społeczne zasady organizacji gmin wyznaniowych, ich samodzielność, taniość, niezależność od władzy pańskiej i kościelnej. To wszystko czyniło je atrakcyjnym kierunkiem dla wyznawców nowej wiary. Zamieniano kościoły na kalwińskie zbory i wprowadzano tam ministrów najczęściej plebejskiego pochodzenia. Szlachta opanowała natomiast funkcje seniorów zborów, czyli właściwych zarządców organizacji kalwińskiej. Ziemię i dochody danej parafii zagarniała z reguły dla siebie. Zasady kalwinizmu upowszechniły się także na Litwie w dobrach Radziwiłłów i Kiszków. W rezultacie organizacja kościoła kalwińskiego podzieliła się na trzy prowincje: wielkopolską, małopolską i litewską.
Kościół w początkowej fazie reformacji był na ogół bezradny wobec jej żywiołowego rozwoju. Arcybiskup Jan Łaski bezskutecznie przypominał szerzycielom nowej wiary o karach za herezję, obowiązku władzy państwowej wykonywania wyroków sądów kościelnych. Szlachta katolicka coraz częściej pospołu z różnowierczą występowała przeciw jurysdykcji duchownej.
4. Rozłam w kalwiniźmie. Bracia polscy W latach pięćdziesiątych XVI w. doszło w kościele kalwińskim do powstania różnic pomiędzy szlachtą a ministrami pochodzenia plebejskiego. W 1563 r. doszło wiec do rozłamu na tzw. zbór większy (kalwiński)i zbór mniejszy (ariański). Lewe skrzydło, czyli arianie zwani byli także braćmi polskimi. Do rozłamu doszło pod wpływem włoskich antytrynitarzy, którzy znaleźli schronienie w Polsce. Łączyli oni radykalizm dogmatyczny ( odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej i boskości Chrystusa) z radykalizmem społecznym (zakaz udziału w wojnach, piastowania urzędów i posiadania poddanych) Dlatego byli skazani na niechęć i izolację otoczenia.
Ideologia arian. W poglądach religijnych bracia polscy odrzucili wiarę w dogmat o Trójcy Świętej, jako nie dający się pogodzić z rozumem, występowali przeciw chrzczeniu niemowląt jako aktowi bez udziału świadomości człowieka, zwalczali wiarę w nieśmiertelność duszy, negowali boskość Jezusa Chrystusa (nosili medale z napisem Chrystus-Człowiek), występowali przeciw dogmatom w ogóle torując drogę naukowemu poglądowi na świat.
Feudalny porządek burzyły jednak bardziej ich poglądy społeczne. Wśród nich wyróżniały się dwa skrzydła: szlachecko-mieszczańskie (umiarkowane) i plebejskie. Arianie, niezależnie od kierunku, występowali w obronie wolności. Kierunek plebejski traktował ten postulat jako faktyczne wyzwolenie chłopów i zniesienie ciężarów feudalnych. Kilkudziesięciu najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu ( Jan Niemojewski na Kujawach, Jan Przypkowski w Małopolsce) zwolniło swych chłopów z poddaństwa i rozdali im swe ziemie.
Nawet skrzydło umiarkowane arian nie godziło się na nieograniczony ucisk chłopów. Uznawali oni stosunki feudalne, ale domagali się ograniczenia ucisku i wyzysku chłopa. Bracia polscy występowali przeciw sądom stanowym, domagali się równouprawnienia Żydów i Cyganów, mieszczan i kobiet. Skrzydło plebejskie występowało za powszechnością pracy fizycznej i wspólnotą dóbr. Arianie głosili braterstwo ludów, potępiali wojnę, (lewe skrzydło odrzucało w ogóle wszelką wojnę nosząc na znak protestu przy boku drewniane miecze. Nazywano ich "kosturowcami"). Żądanie odrzucenia wojny było utopią i godziło w obronność państwa, dlatego zastąpione zostało przez nurt umiarkowany hasłem noszenia broni wyłącznie dla obrony przed wrogami.
Ideologia braci polskich szerzyła się w Wielkopolsce, na Kujawach, Kielecczyźnie, Lubelskiem, Sądeckiem, na Białorusi i Ukrainie.
Zasługi Arian dla kultury polskiej. Bracia polscy odegrali znaczącą rolę dla rozwoju kultury polskiej, szczególnie dla szkolnictwa. Wprowadzili do nauczania język polski, znacznie ograniczając łacinę. Wydawali podręczniki na
bardzo wysokim poziomie, oparte na najnowszych zdobyczach nauk przyrodniczych. Stosowali nowoczesne programy nauczania, do których wprowadzali wychowanie moralne i fizyczne młodzieży. Do ogromnego znaczenia doszła założona w 1602 r.
Akademia Rakowska stając się europejskim ośrodkiem studiów matematycznych, filozoficznych oraz drukarstwa, do którego zjeżdżała młodzież całej Europy. Zwana Sarmackimi Atenami w chwilach swej świetności kształciła do tysiąca studentów jednocześnie. Propagowano w niej odkrycie Mikołaja Kopernika. Znane były gimnazja w Pińczowie, Seceminie, Łańcucie i Lewertowie (bracia czescy mieli swoją szkołę w Lesznie). Protestantom polskim nie udało się jednak zorganizować szkoły o pełnych prawach uniwersyteckich. Polscy różnowiercy wyjeżdżali więc na studia wyższe do znanych ośrodków luterańskich za granicą: do Wittenbergi, Królewca, Bazylei, Genewy lub Strasburga. Po zlikwidowaniu Akademii Rakowskiej przez reakcję katolicką utrzymywali ożywione kontakty z Niderlandami i Bazyleą wywierając duży wpływ na filozofię niderlandzką. Po wypędzeniu ich z Polski (1658 r.) osiedlili się najliczniej właśnie w Niderlandach. Silny wpływ wywierali na Anglię w okresie rewolucji burżuazyjnej, na dzieła Spinozy i Locka. Cenił ich Izaak Newton.
5. Zmierzch reformacji. W odróżnieniu od reformacji europejskiej, gdzie w poszczególnych krajach jeden kierunek zdobywał przewagę, reformację w Polsce cechowało istnienie kilku kierunków wzajemnie się zwalczających. Podejmowane kilkakrotnie próby zjednoczenia reformacji (m.in. przez Jana Łaskiego) nie dały rezultatu. Ta różnorodność i brak jedności ułatwiały rozbicie całego ruchu. Po reformach Sejmu 1555 r. kiedy Zygmunt August wysłał do Rzymu poselstwo, aby papież zezwolił na zwołanie w Polsce soboru narodowego (wprowadzenie języka narodowego do liturgii, komunia pod dwiema postaciami, małżeństwa duchownych) i po zdecydowanej odmowie Rzymu, różnowiercy polscy skupili wszystkie swe siły wokół porozumienia wyznań protestanckich, w celu obrony przed sądami biskupimi.
W 1562 r. Sejm egzekucyjny ostatecznie uchwalił zniesienie egzekucji starościńskiej wyroków duchownych. W 1570 r luteranie kalwini i bracia czescy (wyłączono arian) i zawarli porozumienie w celu obrony wspólnej wiary zwane ugodą sandomierską, zaś uchwalona w 1573 r (po śmierci Zygmunta Augusta) konfederacja warszawska zapewniła różnowiercom równouprawnienie polityczne i tolerancję religijną. Było to ostatnie zwycięstwo reformacji polskiej. Od tego czasu katolicy zaczęli określać wszystkich różnowierców (protestantów) mianem dysydenci.
6. Znaczenie reformacji polskiej. Reformacja polska miała ogromne znaczenie dla życia politycznego, społecznego i kultury narodowej. W Polsce w okresie reformacji harmonijnie rozwijały się wszystkie wyznania protestanckie, a połączenie jej haseł ze szlacheckim programem egzekucji praw spowodował jej, stosunkowo łagodny, niekonfrontacyjny przebieg. Dzięki temu Polska uchroniła się od długotrwałych wojen religijnych rujnujących Europę (Niemcy, Francja). Wreszcie dorobek arian polskich znacznie poszerzył granicę tolerancji, pojmowania wolności i równości człowieka wobec Boga i wobec prawa. Największe było jednak znaczenie reformacji dla kultury narodowej. Zasługą różnowierców było powszechne wprowadzanie języka polskiego do obrzędów religijnych i piśmiennictwa. Wszystkie prawie odłamy reformacji starały się posiadać własne tłumaczenia Biblii jako podstawy zreformowanego kultu. Stanisław Murzynowski przetłumaczył Nowy Testament, który został wydany w Królewcu w 1552 r. jako tzw. Biblia Królewiecka. Zespół Jana Łaskiego przetłumaczył całą Biblię, którą wydano kosztem Mikołaja Radziwiłła w Brześciu nad Bugiem w 1563 r. tzw. Biblia Radziwiłła. Arianie również posiadali swoje tłumaczenie Biblii dokonane przez Szymona Budnego, wydane w Nieświeżu w 1570 r. tzw. Biblia Nieświeska. Zaczęto tłumaczyć na język polski katechizmy i kancjonały. Jan Seklucjan do tłumaczenia Biblii Nieświeskiej dołączył rozprawkę Ortografia Polska.
Pod wpływem reformacji język polski zapanował w całej literaturze: satyrze, pamflecie i dialogu. Przyniosło to wynik w postaci demokratyzacji kultury i poszerzenia kręgu jej odbiorców.