Higiena głosu nauczyciela

Jestem od wielu lat nauczycielką, najpierw muzyki, obecnie sztuki i zawsze uważałam, że dbałość o aparat głosowy jest podstawową potrzebą każdego nauczyciela. Statystycznie najwięcej chorób krtani i problemów z głosem ma właśnie ta grupa zawodowa. Z doświadczenia w pracy pedagogicznej wiem, iż nauczyciele posiadają bardzo małą wiedzę z zakresu higieny i emisji głosu. Uczelnie wyższe w tej dziedzinie kształcą tylko aktorów i wokalistów. Sięgnęłam więc po literaturę dotyczącą podstawowych zagadnień dotyczących budowy i funkcjonowania narządów mowy oraz powstawania i emisji głosu.

Wiedzę tę poszerzyłam o własne doświadczenia i umiejętności praktyczne, gdyż oprócz pracy w szkole jestem czynną śpiewaczką.

W związku z tym umieściłam w artykule sprawdzone sposoby i wskazówki, które sprzyjają mojej pracy i czasem ratują z drobnych opresji na scenie.

Emisja głosu
Emisja głosu to skoordynowane czynności oddychania, fonacji i artykulacji w połączeniu ze zjawiskami rezonansu w komorach rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani i nasady (jama gardłowa, ustna i nosowa).

Głos jest wynikiem okresowego przerywania drgania strun głosowych wydychanego prądu powietrza.

Krtań jest głównym aparatem wykonawczym narządu głosu. W procesie emisji głosu musi być zachowana ścisła i skoordynowana przez ośrodkowy układ nerwowy współpraca mięśni krtani z mięśniami oddechowymi i artykulacyjnymi (gardła i jamy ustnej). Od rezonatorów natomiast (jama ustna, gardło, jama nosowa, zatoki) w znacznej mierze zależy barwa i siła głosu.

Obraz krtani

Obraz krtani: A - widziany w lusterku; B - podczas oddychania - szpara głośni otwarta; C - podczas fonacji - szpara głośni zamknięta.
1 - nagłośnia;
6 - struna głosowa;
7 - szpara głośni z widzianym przez nią zarysem ściany tchawicy.

Ustawienie strun głosowych i kształt szpary głośni

Ustawienie strun głosowych i kształt szpary głośni:
A - szpara głośni miernie rozwarta (spokojne oddychanie, sen);
B - szpara głośni w kształcie rombu, w pełni rozwarta (silny wdech), działanie mięśni pierścienno - nalewkowych tylnych;
C - zamknięta część międzybłoniasta szpary głośni, działanie mięśni pierścienno - nalewkowych i pierścienno - tarczowych;
D - cała szpara głośni zamknięta (mówienie, śpiew), działanie mięśni jak w punkcie "C", a ponadto mięśnia nalewkowego.

Aby emisja głosu odbywała się prawidłowo, bez zakłóceń, należy bardzo świadomie kontrolować czynności oddechowe.

Spoczynkowy oddech życiowy odbywa się odruchowo i niezależnie od naszej woli i dzieli się na wdech i wydech. Jest on płytki i wolny, odbywa się głównie przez nos.

Oddychanie w mowie i śpiewie jest tzw. oddechem dynamicznym i zmienia się na zasadzie odruchów warunkowych, wytwarzających się za pośrednictwem ćwiczeń. Zwłaszcza kobiety posiadają tzw. oddech płytki (górne partie płuc), natomiast oddychanie w pięknej, dźwięcznej mowie i śpiewie cechować musi czynny udział przepony (oddech całościowy - żebrowo - przeponowy). Można powiedzieć, że wdech całościowy jest jak gdyby pogłębionym, zwykłym "codziennym" wdechem. Stwarza on najkorzystniejsze warunki dla wydłużenia fazy wydechu, podczas której zachodzi proces emisji dźwięku, a więc wydobywania i wysyłania w przestrzeń głosu.

Ćwiczenia oddechowe
Najlepiej i najskuteczniej wykonuje się je w pozycji stojącej. Stajemy w lekkim rozkroku, ciało rozluźnione, ręce wzdłuż ciała, plecy proste, głowa i szyja w linii prostej z kręgosłupem. Przy oddychaniu (wdechu) kontrolujemy, aby ramiona nie unosiły się w górę. Przy wydechu unikamy wszelkich ruchów szyi i głowy.

1. Naśladujemy zdyszanego pieska (wdech i wydech bardzo szybki) - na sylabach: cha - cha...

2. Wciągamy powietrze nosem wyobrażając, że wąchamy bukiet bardzo pachnących kwiatów, zatrzymujemy na chwilę, wypuszczamy powietrze ustami swobodnie.

3. Dłonie kładziemy: jedna na brzuchu, druga na boku w pasie (dolna okolica żeber). Wciągamy powietrze ustami - całkowity pełny wdech. Powietrze zatrzymujemy, ale tylko na chwilę. Wypuszczamy bardzo wolno, dmuchając jak najdłużej. Podczas wdechu należy unikać sytuacji, kiedy się "usztywniamy" (nie nabierajmy skrajnie dużo powietrza, powoduje to zbyt duże napięcie), cały czas jesteśmy rozluźnieni, a dłońmi kontrolujemy nasze ciało.

4. Całkowity, pełny wdech ustami, przez chwilę zatrzymujemy powietrze. Wydmuchujemy je z dużą energią, wyobrażając, że mamy zdmuchnąć wszystkie świeczki z tortu. Dłońmi ułożonymi jak w ćw. 3 kontrolujemy, jak zachowuje się nasze ciało, zwłaszcza podczas wydechu.

5. Nabieramy i wypuszczamy powietrze z otwartymi ustami tak, jakbyśmy bardzo mocno wzdychali.

6. Kładziemy się na plecach, na brzuch kładziemy książkę, jedna ręka wzdłuż ciała, druga na książce (nie uciskać). Wciągamy powietrze spokojnie ustami i nosem i wypuszczamy energicznie krótkimi "porcjami" (wielokrotnie) na spółgłosce "s", "uderzając" powietrzem. Książka na brzuchu powinna za każdym razem "podskakiwać".

Chciałabym, aby te ćwiczenia pozwoliły Państwu odszukać w odczuciach wewnętrznych pełny oddech żebrowo - przeponowy. Pozwoli on na wykorzystywanie jak największej powierzchni płuc. Ma to ogromne znaczenie podczas pięknej mowy i śpiewu. Poza tym głębokie wdechy i spokojne wydechy rozluźniają napięcie mięśniowe narządów głosu i ciała podczas sytuacji stresowych, pomagają podczas tremy, np. w czasie publicznych wystąpień.

Abyśmy mogli pięknie mówić - czystym i donośnie brzmiącym głosem, przy jak najmniejszym zużyciu powietrza znajdującego się w płucach, proponuję wykonywanie poniżej zamieszczonych ćwiczeń na legato. Jest to sposób artykulacji dźwięków, który polega na tym, że wykonujemy je, łącząc płynnie ze sobą.

Ćwiczenia na legato

1. Naśladujemy syrenę na sylabie "wi", rozpoczynamy dźwiękiem od niskiego rejestru (ale wygodnego dla naszego głosu - nie za nisko) i "jedziemy" do góry, później analogicznie z góry na dół - nie przerywając, na jednym oddechu.
   Ćwiczenie jednocześnie uczy gospodarowania oddechem i wydłuża czas wydechu.

2. Na jednym dźwięku o wygodnej dla nas wysokości wymawiamy sylaby legato, łącząc je i mówiąc na jednym oddechu:

1. mi - je - mi - jo - mi - je - mi - jo...

2. hi - jo - hi - ju - hi - jo - hi - ju...

3. wi - ja - wi - jo - wi - ja - wi - jo...

3. Składamy dłonie "okrągło" przy ustach tak, jak byśmy chcieli krzyknąć w lesie i usłyszeć echo, głośno krzyczymy, rozpoczynając wyższym dźwiękiem, samogłoskami:

Ćwiczenie, oprócz techniki legato, uczy jak bezpiecznie krzyczeć lub bardzo głośno mówić (na impuls oddechowy). Pamiętajmy o łączeniu dźwięków.

4. Na dwóch sąsiednich dźwiękach (niższym i wyższym) robimy "syrenę" (alarm samochodowy) na sylabach:

Ćwiczenie wykonujemy jak najdłużej na jednym oddechu, pamiętając o legato.

5. Na dźwiękach rozpoczynających piosenkę - toast "Sto lat" (sol - mi) wymawiamy melodyjnie sylaby łącząc je (legato) i mówiąc na jednym oddechu:

1. hi - ja - wi - ja - mi - ja...

2. hi - jo - wi - jo - mi - jo...

3. hi - ju - wi - ju - mi - ju...

4. hi - je - wi - je - mi - je...

Wszystkie ćwiczenia wykonujemy po uprzednim prawidłowo wykonanym wdechu (pełnym, nie za dużym, ramiona nie unoszą się do góry). Jeżeli faza wydechu wydaje nam się za krótka, wówczas poćwiczmy nabieranie powietrza nosem (tak jak byśmy wąchali kwiaty).

Ponieważ na samogłosce "i" jest bardzo dobre zwarcie strun głosowych, więc większość ćwiczeń oparłam o sylaby, w których występuje ta głoska.

Praktyczne uwagi

1. Głębokie wdechy i spokojne wydechy rozładowują napięcie nerwowe.

2. Unikajmy używania głosu w stanach silnego zdenerwowania (zwłaszcza krzyku).

3. Z suchością w ustach poradzimy sobie przygryzając lekko koniuszek języka.

4. Nie doprowadzajmy do skrajnego zmęczenia głosowego, róbmy kilkuminutowe przerwy w mówieniu czy śpiewaniu. Wskazane jest również popijanie ciepłych płynów, tj. woda, kompot.

5. Gazowane i zimne napoje powodują chrypkę, głos może stać się "matowy". Zły wpływ mają również: piwo, mocne alkohole, sok z czerwonej porzeczki, czekolada, dym papierosowy.

6. Niewskazane jest używanie głosu w niskich temperaturach (np. na podwórku).

7. Unikajmy mówienia na zbyt "podniesionym głosie" jak i również zbyt nisko. Nie mówmy także za cicho (większe zużycie powietrza, potrzebne mocne podparcie oddechowe).

8. Wyraźne wymawianie tekstu i dobra dykcja sprzyjają poprawnej fonacji (rozruszajmy ćwiczeniami zbyt leniwe usta).

9. Dobry, pełny oddech sprzyja zdrowiu i zdrowemu, młodemu wyglądowi.

Literatura

1. Dębko Ewa: Sposoby wykonywania wibracji w śpiewie. Praca magisterska.

2. Praca zbiorowa, red. Klejman S.: Zarys higieny głosu.

3. Praca zbiorowa, red. Sokołowska - Pietuchowa J.: Anatomia człowieka.

4. Sielużycki Czesław: Zarys budowy i czynności narządu głosu. (cz. III cyklu Wybrane wiadomości z anatomii i fizjologii do użytku nauczycieli...)

---