Podstawowe prawidłowości uczenia się i nauczania, strategie uczenia się, pamięć i zapominanie.
Czynniki warunkujące efektywność uczenia się.
Literatura :
Z. Włodarski, A. Matczak , Wprowadzenie do psychologii, W -wa 1996, rozd.3.
Myron H. Dembo, Stosowana psychologia wychowawcza W - wa 1997, / redakcja naukowa - Anna Matczak /
O przebiegu i rezultatach uczenia się decyduje to, kto się uczy i jak się uczy. Na przebieg i efekty uczenia się wpływają głównie właściwości podmiotu oraz czynniki sytuacyjne. Z. Włodarski do właściwości podmiotu zalicza :
- cechy rozwojowe
- cechy indywidualne jednostki
Właściwości podmiotu a proces uczenia się.
Wpływ cech rozwojowych na proces uczenia się .
Uczenie się do okresu przedszkolnego włącznie.
Proces uczenia rozpoczyna się od momentu urodzenia, a nawet go wyprzedza. Najwcześniejszymi przejawami uczenia się są reakcje odruchowo - warunkowe, które powstają na bazie bezwarunkowego odruchu pokarmowego ( ruchy ssania przy dotknięciu warg i ich okolic ). W pierwszych miesiącach życia dokonuje się ogromny rozwój odruchów warunkowych, zmienia się zasadniczo przebieg wytwarzania związków. W początkowym okresie podłożem wytwarzania odruchów warunkowych jest odruch pokarmowy i obronny ( mruganie jako reakcja na podmuch kierowany na rogówkę oka ), później znaczenia nabiera odruch orientacyjno - badawczy ( wodzenie wzrokiem za poruszającym się przedmiotem). W pierwszej fazie odruchy warunkowe wytwarzają się na bazie odruchów wrodzonych ( bezwarunkowych ), później podłożem stają się także wyuczone wcześniej odruchy warunkowe.
W początkowym okresie bodźcami wywołującymi reakcje, które działają w czasie bezpośredniego kontaktu z organizmem ( bodźce dotykowe ). Z upływem czasu znaczenia nabierają bodźce dystansowe - działające z odległości ( wzrokowe, słuchowe ). Pierwsze odruchy są o charakterze pobudzeniowym i wyrażane są, np. w określonych ruchach lub reakcjach wydzielniczych jako reakcje na bodźce. Następnie pojawiają się odruchy hamulcowe, które polegają na wygasaniu, różnicowaniu, hamowaniu warunkowym, opóźnianiu.
Początkowo reakcje wywołują bodziec warunkowy oraz czynniki do niego podobne (generalizacja bodźca ). Różnicowanie następuje później i polega na tym, że reakcja pobudzeniowa następuje tylko na skutek działania bodźca warunkowego. Hamowanie warunkowe jako odruch hamulcowy pojawia się również stosunkowo wcześnie i polega na powstrzymywaniu reakcji pobudzeniowej, gdy bodziec warunkowy jest poprzedzony działaniem czynnika, który powoduje, że następuje po nim wzmocnienie. Opóźnienie wytwarza się najpóźniej i wyraża się tym, że reakcja nie następuje bezpośrednio po zadziałaniu bodźca, ale dopiero po jakimś czasie jej trwania. Wraz z wiekiem wydłuża się maksymalny czas opóźnienia. Pierwsze odruchy warunkowe u niemowlęcia są bardzo niestałe. Reakcje nie występują po każdorazowym zadziałaniu bodźca. Dopiero później wytwarzają się trwałe reakcje po każdorazowym zadziałaniu bodźca.
Ogromny postęp w rozwoju odruchów w pierwszych miesiącach świadczy o szybko narastających możliwościach uczenia się. Zmiany rozwojowe w tym zakresie wyrażają się :
szybszym wytwarzaniu zawiązków czasowych, reakcje stają się bardziej dostosowane do właściwości bodźców i okoliczności w jakich działają,
zwiększa się trwałość wytwarzanych związków, są one bardziej plastyczne, łatwo się modyfikują,
wzbogaceniu ulega zakres wytwarzanych związków, wzrasta subtelność analiz i syntez,
coraz większą rolę odgrywają słowa.
Jako pierwsze pojawiają się reakcje niesłowne na bodźce niesłowne, następnie reakcje niesłowne na bodźce słowne, jeszcze później reakcje słowne na bodźce niesłowne, jako ostatnie zaś reakcje słowne na słowa.
Drugim chronologicznie przejawem uczenia się jest odraczanie reakcji. Reakcje odroczone pojawiają się znacznie później niż odruchy warunkowe ( u dzieci ośmiomiesięcznych ). Dla wczesnego rozwoju charakterystyczne jest to, że dziecko początkowo jest zdolne do odraczania reakcji tylko wówczas, gdy w trakcie działania bodźca pozycją swojego ciała wyznaczy kierunek, później może nie tylko zmieniać własne położenie ale również może zajmować się czymś innym w czasie odraczania. Jest to związane z tym, że dominującą cechą, która wywołuje reakcje jest położenie przedmiotu, dopiero później barwa, kształt, wielkość ( cechy nie związane z położeniem ). Wymienione zmiany rozwojowe zbiegają się w czasie z rozwojem systemu słownego, który odgrywa duże znaczenie dla zachowania przystosowawczego. Dzieci nazywają to, na co odraczają reakcje, a pamięć sformułowanych określeń ułatwia późniejsze reagowanie. Stopniowo pamięć słów staje się trwalsza od pamięci obrazów.
Zachowania odruchowo - warunkowe oraz zachowania związane z odraczaniem reakcji opierają się na pamięci, która do okresu przedszkolnego włącznie ma charakter mimowolny i jest podstawą niezamierzonego i okolicznościowego uczenia się. Rozwój dokonujący się w tym okresie wyraża się coraz doskonalszym przystosowywaniem się do środowiska oraz coraz doskonalszym uniezależnianiem się od niego w swoich działaniach. W tym okresie należy szczególną uwagę zwrócić na organizację zabaw dziecka. Jest ona bowiem podstawową formą jego działalności, podczas której dziecko ma możność zdobycia pożądanych wiadomości i umiejętności. Z uwagi na konkretno - obrazowy charakter myślenia, koniecznym jest uwzględnianie w procesie dydaktycznym przedstawień obrazowych, które przemawiają do dziecka bardziej niż werbalne. Wraz z wiekiem proporcje te zmieniają się, na korzyść przedstawień słownych ( ze względu na większą trwałość pamięci słów niż obrazów.
Uczenie się w okresie szkolnym.
W wieku szkolnym uczenie się przybiera charakter zamierzony, ze względu na rozwój pamięci dowolnej. U dzieci w klasach początkowych nie stwierdza się różnic we wskaźnikach pamięci dowolnej i mimowolnej, dopiero w klasach wyższych następuje wzrost rezultatów w uczeniu się zamierzonym. Jest to związane z tym, że w wieku szkolnym podstawową formą działalności jest uczenie się. Bardzo istotne znaczenie dla zamierzonego uczenia się ma wybiórcze koncentrowanie uwagi, organizowanie treści, które polega na wiązaniu ze sobą elementów nowego materiału i włączaniu go w strukturę dotychczasowej wiedzy. Organizowanie zmienia się wraz z rozwojem jednostki i odgrywa doniosłą rolę w kształceniu.
Początkowo dziecko organizuje treści na etapie przypominania ( gdy musi zaktualizować to co przyswoiło ), dopiero z czasem moment organizowania przenosi na okres wcześniejszy. Ma to duże znaczenie dla całościowego systemu wiedzy. W okresie przechowywania przyswojonych treści system ten jest aktywny i na skutek doświadczeń może ulegać przekształceniom ( mimo aktualnych przypomnień ) - świadczy to o rozwoju. W wieku szkolnym znacznie wzrasta wiązanie nowego materiału z dawniej przyswojonym. Sposób organizowania treści decyduje często o efektywności uczenia się. W okresie szkolnym uczeń :
dokonuje coraz bardziej wszechstronnych analiz i syntez,
potrafi te same treści ujmować w różnych kontekstach,
w coraz większym stopniu uwzględnia powiązania sensowne,
samodzielnie układa plany, formułuje hipotezy.
Uczenie się osób dorosłych.
Wśród osób dorosłych można wyróżnić trzy typy :
studentów,
osoby pracujące ( odpowiadające wiekiem studentom i starsze ),
osoby w wieku podeszłym.
Studenci stanowią specyficzną grupę, a ich zdolności są większe od przeciętnych, ze względu na to, że uczą się od wielu lat. Ich większe możliwości mogą być spowodowane wyższą inteligencją, bardziej korzystnymi oddziaływaniami dydaktycznymi lub warunkami środowiskowymi. Przewyższają oni swoich rówieśników umiejętnościami zamierzonego uczenia się. Dzięki wykorzystywaniu umiejętności zdobytych w szkole średniej dokonują bardzo złożonych operacji intelektualnych - subtelnych analiz i złożonych syntez z uwzględnianiem różnych punktów widzenia, z daleko większą samodzielnością niż w wieku szkolnym. Przy prawidłowym toku studiów zbliżają się w swej aktywności do najwyższego poziomu - aktywności twórczej. W niektórych dziedzinach studiowanie może nabierać charakteru naukowego.
Uczenie się w szkołach wyższych charakteryzuje :
perfekcja w organizowaniu treści,
działania na poziomie twórczym,
zamierzony charakter uczenia się,
motywacja poznawcza jako cel działania.
Uczenie się osób pracujących przebiega w zasadniczo odmiennych warunkach. Praca zawodowa, będąca podstawowym rodzajem aktywności, wpływa na rodzaj wiadomości i umiejętności jak również na sposób ich zdobywania.
Uczenie się osób pracujących charakteryzuje :
Nastawione jest na cele praktyczno - użytkowe, podwyższanie kwalifikacji stwarzających możliwość awansu. Cele te wpływają na nastawienie, poziom aspiracji i zainteresowania poznawcze.
Przyswajanie wiadomości i umiejętności ma charakter instrumentalny.
Osoby pracujące często przewyższają studentów pilnością i pracowitością, wykazują większą dojrzałość i odpowiedzialność w zdobywaniu wiedzy, ale posiadają mniejszą wprawę w organizowaniu treści.
Zaabsorbowanie pracą zawodową i życiem rodzinnym znacznie utrudnia im koncentrację na przedmiocie uczenia się.
Uczenie się osób w podeszłym wieku charakteryzują :
1. Trudności w przyswajaniu nowych treści - nie związanych z już znanymi i uniemożliwiającymi wykorzystanie dawnych doświadczeń. Jeżeli doświadczenie okazuje się pomocne, często efektywność uczenia się może być większa niż u osób młodszych.
2. Wyraźnie osłabione przechowywanie. Osoby te, dobrze przypominają sobie wydarzenia utrwalone w okresie tzw. pełnej wydolności, ale szybko zapominają to co zostało zarejestrowane niedawno.
3. Ograniczenie w zakresie działania twórczego.
Jeżeli osoby starsze posiadają wiedzę większą od młodszych a włączone informacje nie prowadzą do zmiany systemu wiedzy, wówczas korzyści z tego wynikające są znaczne. W przypadku konieczności zmian, osoby starsze ustępują często młodszym. W pewnych zakresach możliwości tej grupy ludzi są ograniczone, w innych nie zauważa się różnic, a niekiedy wykazują pewną przewagę ( dzięki posiadanym doświadczeniom i bogatszej wiedzy ).
Człowiek uczy się przez całe życie. By efektywność tego procesu była jak największa, należy pamiętać by stawiane zadania uwzględniały zróżnicowane w poszczególnych okresach możliwości.
Wpływ cech indywidualnych jednostki na uczenie się.
Niektóre właściwości podmiotu w wieloraki i złożony sposób wpływają na efekty uczenia się. Powszechnie znana jest zależność uczenia się od inteligencji.
Inteligencja jest jedną z cech podmiotu, która ma bardzo duży wpływ na uczenie się jednostki. Osoby bardziej inteligentne nie zawsze jednak osiągają lepsze wyniki w nauce. Wpływać na to może wiele innych czynników. Jednym z nich jest pracowitość. Często osoby o niższej inteligencji, ale bardziej pracowite, osiągają lepsze wyniki niż bardziej inteligentne lecz mniej pracowite. Podobny wpływ może mieć brak zróżnicowania treści programowych i dostosowania ich sposobu realizacji do indywidualnych możliwości ucznia. Prowadzi to do braku zainteresowania ze strony uczniów bardziej inteligentnych, a w konsekwencji do obniżenia wyników uczenia się.
U osób z wyższą inteligencją stwierdza się :
znacznie większą szybkość przyswajania nowych treści po jednorazowym przeczytaniu,
uczenie się ma charakter sensowny ( a nie mechaniczny ),
znacznie lepiej organizują treści, szybciej włączają nowe treści do własnego systemu wiedzy, łatwiej go modyfikują, są bardziej plastyczni,
aktywność badawcza i samodzielne dochodzenie do wiedzy są niewspółmiernie wyższe,
Osoby o niskiej inteligencji nie dochodzą do poziomu w których działań w których wykonanie i zasada są obiektywnie nowe. W mechanicznym uczeniu się obserwowane różnice są małe.
Ze względu na dodatkowe cechy podmiotu i okoliczności uczenia się nie zawsze można zaobserwować zależność uczenia się od inteligencji. Jest ona często modyfikowana zdolnościami specjalnymi, które mogą decydować o efektach określonych rodzajów uczenia się. W dziedzinach, w których dominuje udział funkcji bardziej rozwiniętych osiąga się lepsze wyniki. Niektóre osoby uzdolnione w kilku dziedzinach określa się mianem wszechstronnie uzdolnionych. Kształcenie powinno być dostosowane do zdolności specjalnych jednostki. Służy temu tworzenie klas o określonych profilach, jak również szkół o określonych kierunkach kształcenia.
W praktyce pedagogicznej należy jednak pamiętać o wszystkich, a nie tylko o osobach z nieprzeciętnymi zdolnościami specjalnymi. Każdy człowiek, nawet najbardziej przeciętny, ma swoje szczególnie silne strony, które należy uwzględniać i kształtować.
Często ze zdolnościami wiążą się zainteresowania, które :
- odgrywają bardzo ważną rolę w zaspokajaniu potrzeb jednostki,
wywierają one pozytywny wpływ na przebieg i efekty uczenia się,
prowadzą do rozwoju określonych zdolności,
powodują wybiórcze spostrzeganie fragmentów rzeczywistości oraz podejmowanie z własnej inicjatywy kierunkowych inicjatyw i działań.
W nauczaniu bardzo istotne znaczenie wywoływanie i rozwijanie zainteresowań. Można je charakteryzować nie tylko ze względu na cechy indywidualne jednostki, ale również z uwagi na cechy rozwojowe gdyż zmieniają się one wraz z wiekiem.
Z zainteresowaniami łączą się nastawienia, które przyczyniają się do :
lepszej koncentracji uwagi, przez co dokonywane spostrzeżenia stają się dokładniejsze a informacje lepiej i trwalej zapamiętywane oraz większej efektywności zamierzonego uczenia się.
Nastawienia łączą się z postawami i poglądami człowieka oraz wybiórczo wpływają na uczenie się. Wywołując selektywne nastawienie na odbiór treści łatwo można wprowadzić jednostkę w określoną problematykę, nawet gdy nie ma ona zamiaru uczyć się czegokolwiek. Nastawienie na czas aktualizacji przyswojonych treści ( egzamin ) wpływa na jej wyniki. Stwierdzono, że lepsze rezultaty egzaminów osiąga się wówczas, gdy odbywa się on w dokładnie określonym terminie ( ani wcześniej, ani później ).
Bardzo duże zróżnicowanie indywidualne obserwuje się w sposobie zdobywania wiedzy - strategiach uczenia się. Zależnie od cech osoby uczącej się, jej doświadczeń, przedmiotu uczenia się, celu kształcenia oraz ujawnianego typu pamięci, style poznawcze mogą okazać się lepsze lub gorsze. W ich kształtowaniu, jako względnie stałych sposobów uczenia się, należy zachować ostrożność ( nauczanie jednolitego działania może okazać się niekorzystne ). Należy pamiętać, że jedne osoby uzyskują lepsze wyniki w przypadku odbioru słuchowego, inne wzrokowego. Zależnie od przedmiotu poznania powinny być stosowane różne style poznawcze. W uczeniu się przedmiotów ścisłych szczególnie korzystna jest refleksyjność, natomiast humanistycznych pożądana bywa impulsywność. Stwierdza się, że zbytnia refleksyjność w początkowym etapie poznania może ograniczać powstawanie nowych pomysłów, tłumić inwencję jednostki. Przy zbytniej impulsywności w końcowym etapie poznania może dochodzić do utrudnień w koncentracji uwagi, ograniczenia wnikliwości a w konsekwencji obniżenia efektywności uczenia się. Styl poznawczy, wyznaczający sposób organizacji materiału przez jednostkę zmienia się wraz z wiekiem, nabywaniem doświadczeń oraz pod wpływem oddziaływań zewnętrznych.
Ludzie różnią się między sobą poziomem aspiracji, który w znacznym stopniu wpływa na wyniki uczenia się. Ta sama osoba może wykazywać różny poziom aspiracji w różnych dziedzinach. Często też ulegać on może podwyższeniu lub obniżeniu pod wpływem różnorodnych okoliczności i zmieniać się w czasie. Za optymalny uznaje się poziom aspiracji, który jest bliski maksymalnym możliwościom jednostki. Niski poziom prowadzi do nie realizowania własnych możliwości rozwojowych, wygodnictwa, nastawienia na ograniczanie wysiłku do minimum. Zawyżanie poziomu aspiracji ponad własne możliwości prowadzić może do niepowodzeń oraz zniechęcenia do dalszej pracy. Na ogół odnoszenie sukcesów prowadzi do podwyższenia, zaś niepowodzenia do obniżenia ich poziomu. Przyzwyczajenie się jednak do ciągłych sukcesów może niekiedy utrwalać poziom aspiracji niższy od optymalnego, a tym samym do niewykorzystywania własnych możliwości. Mobilizującą ( w tym wypadku ) do zwiększenia wysiłku i kształtowania optymalnego stanu własnych możliwości może stać się doznawana - od czasu do czasu - porażka.
Aspiracje uczniów należy kształtować stosownie do ich indywidualnych możliwości. Przyczynia się to bowiem do podniesienia skuteczności uczenia się.
Na efektywność uczenia się w znacznej mierze wpływają motywy uczenia się czyli wewnętrzne czynniki pobudzające jednostkę do działania i ukierunkowujące jego aktywność. Różne rodzaje motywacji wiążą się z różnymi potrzebami. Zależnie od tego, które z nich są najsilniejsze, taki czy inny rodzaj motywacji odgrywa w uczeniu się dominującą rolę. W uczeniu się szkolnym szczególne znaczenie ma motywacja poznawcza, która wpływa na rozwój zainteresowań i rozwój umysłowy. W działaniach pedagogicznych należy dążyć do zwiększania siły motywacji. Optymalna wielkość motywacji w uczeniu się zależy od trwałych i zmiennych cech podmiotu, rodzaju zadań i okoliczności w jakich są wykonywane.
W miarę wzrostu trudności zadań jest pożądane aby motywacja nie przekraczała poziomu motywacji optymalnej - nie dezorganizuje to wówczas czynności ucznia. W przypadku zdań łatwiejszych dezorganizacja nie następuje i ten sam stopień motywacji może okazać się korzystny.
W praktyce wymaga się dostosowywania oddziaływań pedagogicznych do indywidualnych możliwości uczniów.
Czynniki sytuacyjne a proces uczenia się.
Wpływ czynników i sytuacji poprzedzających proces uczenia się.
Na przebieg i wyniki uczenia się wpływa stan organizmu. Uczenie się przebiega sprawniej i daje większe efekty gdy uczeń jest wypoczęty. Zmęczenie
( wywołane aktywnością jednostki ) może wpływać negatywnie. Przy zmęczeniu o charakterze ogólnym obniżeniu ulegają wszystkie funkcje organizmu i zawsze jest to niekorzystne. Natomiast przy zmęczeniu o charakterze wybiórczym obniżeniu ulega wydolność tylko niektórych funkcji. Jeżeli w uczeniu się występują funkcje odmienne, negatywne efekty mogą nie występować.
Bardzo silna motywacja, wysoki poziom aspiracji oraz to czy jednostka doznaje sukcesów ( czy porażek ), znacznie wpływa na dalszą aktywność jednostki.
Na uczenie się nowych treści niebagatelny wpływ ma uczenie się poprzedzające. Jeśli jego efekt był korzystny, to w uczeniu się nowych treści uzyskuje się efekt dodatkowy i większe rezultaty - transfer pozytywny. Niekorzystne następstwa uczenia się poprzedzającego mogą utrudniać uczenie się innych treści i obniżać jego rezultaty - transfer negatywny. Niejednokrotnie uczenie się poprzedzające nie wywołuje żadnego obserwowalnego wpływu, ze względu na brak elementów wspólnych w kolejno przyswajanych wiadomościach czy czynnościach.
Uczenie się określonego materiału ( czynności ) odbywa się drogą transferu specyficznego. Człowiek jednak, poza przyswajaniem wiedzy, uczy się jak się uczyć ( poprzez przyswajanie zasad ). Usprawnienie w uczeniu się jest ważnym czynnikiem rozwojowym. Przyswajanie ogólnie użytecznych zasad odbywa się dzięki transferowi niespecyficznemu, nawet wówczas, gdy nie ma elementów wspólnych w tym czego się kolejno uczymy.
Czynniki działające w trakcie uczenia się oraz strategie uczenia się.
Do ważnych czynników działających w czasie uczenia się należą czynniki zewnętrzne. Należą do nich ( między innymi ) bliższe i dalsze otoczenie fizyczne. Usytuowanie budynku szkoły i klas, ich oświetlenie oraz dostosowanie pomieszczeń do nauczanego przedmiotu oraz prawidłowych warunków do pracy w domu ma ogromne znaczenie dla przebiegu i rezultatów uczenia się. Bardzo ważna jest również atmosfera psychiczna towarzysząca temu procesowi, czyli : stosunek innych ludzi do ucznia, jego działań i osiągnięć.
Jednym z podstawowych celów kształcenia jest udzielanie pomocy uczniom w kierowaniu, kontrolowaniu oraz nabywaniu strategii uczenia się. Sposoby dochodzenia do nowych treści i zapoznawania się z nimi odgrywają znaczącą rolę w uczeniu się - od nich zależą efekty uczenia się. W dochodzeniu do wiedzy bardzo korzystne wyniki daje własna aktywność podmiotu, sprzyja również lepszemu wykorzystaniu informacji w nowej sytuacji zadaniowej. Niższe efekty obserwuje się przy biernym odbiorze. Zdarza się jednak, że wskaźniki przypominania ( rozpoznawania czy reprodukcji ) są podobne w obu sposobach zdobywania informacji, a różnice występują w operatywności wiedzy. Własna aktywność poznawcza sprzyja nie tylko operatywności, ale również zwiększa zdolność do modyfikacji rodzajów podejmowanych zadań i celów, skraca czas niezbędny do przyswojenia wiedzy.
Pozytywne znaczenie dla uczenia się mają również :
podobieństwo sytuacji w których uczeń zapoznaje się z nowym materiałem do tych, w których posługuje się zdobytą wiedzą,
prawidłowa werbalizacja oraz zgodność treści słownych z obrazowymi spostrzeżeniami i wyobrażeniami.
Na etapie zapoznawania z nowymi treściami zawsze następuje organizowanie. 1) W czasie organizowania dochodzi do identyfikacji i włączenia nowych treści do systemu dotychczasowej wiedzy.
Organizowanie jest dobre wówczas, gdy sprzyja zrozumieniu, i uchwyceniu wewnętrznej struktury wiedzy oraz powiązaniu z treściami dawniej przyswojonymi.
Często włączenie nowych treści do własnego systemu wartości powoduje jego zmianę. Wyrażać się to może w modyfikacji stwierdzeń, stawianiu nowych problemów, formułowaniu hipotez. W przypadku, gdy nie dochodzi do zmian, system jest jedynie wspierany.
Organizowanie zwiększa szybkość uczenia się oraz powoduje, że jego efekty są trwalsze. Dzięki niemu dokonują się najważniejsze zmiany w strukturze wiedzy ( silniejsza i szersza integracja treści wpływająca na działania człowieka ).
Wymienione korzyści organizowania treści dotyczą niemal wyłącznie zapamiętywania logicznego. W zapamiętywaniu mechanicznym może jedynie dochodzić do przypadkowego wiązania sytuacji, zmiennych podobieństw, istotnych cech, reguł przyporządkowywania elementów znanym układom przestrzennym ( jak w systemach mnemotechnicznych ). Nie służy to jednak lepszemu zrozumieniu i kształtowaniu aktywności twórczej. Wykorzystywanie przypadkowych powiązań sytuacyjnych ( jako uzupełniających ) tylko czasem jest korzystne.
Należy pamiętać, że nie należy narzucać jednostce określonych sposobów organizowania wiedzy, można jedynie nimi sterować uwzględniając okoliczności dodatkowe.
W zapamiętywaniu bardziej złożonego materiału bardzo korzystne jest stosowanie strategii elaboracji, polegającej na integracji sensownej wiedzy deklaratywnej z informacjami zawartymi w pamięci długotrwałej poprzez dodawanie szczegółów, tworzenie przykładów, dokonywanie powiązań oraz wyciąganie wniosków. Do strategii tych należy : opowiadanie własnymi słowami, robienie notatek, tworzenie analogii, stawianie pytań i odpowiadanie na nie.
Zapamiętywanie poprawia również hierarchiczne grupowanie informacji. Służyć temu może : tworzenie planów, map pojęciowych ( przedstawianie treści w formie diagramu ) oraz notatek macierzowych ( w formie tabelki ).W strategiach tych szczególnie pożądana jest aktywność własna osoby uczącej się.
Bardzo duże znaczenie dla przyswajania i utrwalania informacji w pamięci ma stosowanie strategii powtarzania. Najbardziej efektywne jest powtarzanie częściami - rozłożone w czasie. Daje ono efekt szybszego przyswojenia wiedzy, trwalszego przechowywania go w pamięci, szybszą obserwowalność rezultatów a przez to większą satysfakcję. Mankamentem jest niemożność całościowego ujęcia. Najlepsze efekty daje zapoznanie się z całością materiału ( przeczytanie go ), podzielenie go na logiczne części i kolejne ich opanowywanie. Strategie powtarzania w przypadku bardziej złożonych treści mogą polegać na głośnym czytaniu, sporządzaniu notatek, podkreślaniu istotnych fragmentów tekstu. Podkreślanie pozwala szybko zlokalizować i przypomnieć sobie ważne informacje. Zapamiętywanie jest wówczas znacznie efektywniejsze. Do podkreślania należy zachęcać uczniów starszych, gdyż dzieci młodsze nie potrafią samodzielnie wybierać fragmentów istotnych. Ogromną przeszkodą w uczeniu się jest zapominanie. W przypadku powtarzania, mimo całkowitego opanowania materiału, zapominanie następuje wolniej, a ubytki pamięciowe są mniejsze. Powtarzanie wpływa na lepszą koncentrację uwagi i kodowanie informacji, ale nie pomaga w zrozumieniu i wiązaniu informacji z wcześniejszą wiedzą.
Strategie powtarzania powinny być łączone a innymi, które pomagają w organizowaniu i integrowaniu informacji w pamięci długotrwałej ( elaboracją i organizowaniem ).
Czynności i sytuacje następujące po uczeniu się.
Na trwałość przechowywania wiedzy bardzo korzystnie wpływa sen, relaks i odpoczynek. W czasie następującym po uczeniu się jednostka podejmuje różne działania. Odpoczynek czynny może również wpływać pozytywnie, pod warunkiem, że angażuje inne funkcje niż te, które były wykorzystywane w czasie uczenia się. W zależności od czasu jaki upływa od zakończenia nauki zmienia się wpływ czynników. W krótkich okresach po zaprzestaniu uczenia się można zaobserwować nie tylko brak ubytków pamięciowych, ale również podwyższenie rezultatów uczenia się ( reminisencja ). Dopiero później następuje zapominanie. Bardzo trudno jednoznacznie stwierdzić w jakim stopniu czas, a w jakim wykonywane czynności mają wpływ na efekty uczenia się. Z całą pewnością jednak, że bardzo absorbujące czynności po zakończeniu uczenia się wpływają niekorzystnie.
Uczenie się następujące może powodować ułatwienie lub hamowanie retroaktywne. Ułatwienie retroaktywne następuje gdy późniejsze uczenie się prowadzi do zdobycia nowych informacji ( czynności ) oraz podwyższenia rezultatów uzyskanych wcześniej. Obniżenie rezultatów wcześniejszego uczenia się na skutek uczenia się nowych treści nazywane jest hamowaniem retroaktywnym. Często nie obserwuje się żadnych wpływów uczenia się następującego na wyniki wcześniejszego uczenia się.
Następstwa uczenia się kolejnych treści uzależnione jest ( między innymi )
od podobieństwa elementów, które nie zawsze można zakwalifikować jako bodźce i reakcje. Zależności są tu analogiczne jak w transferze specyficznym.
Za pomocą licznych czynników możliwe jest osłabianie i zapobieganie negatywnym wpływom hamowania retroaktywnego. Należą do nich :
- unikanie sytuacji w których materiały lub wykonywane czynności są podobne,
- stosowanie przerw między przyswajaniem kolejnych treści,
- uwzględnianie stopnia trudności przyswajanego materiału ( najpierw powinno uczyć się materiału trudnego, później łatwego ).
Należy również pamiętać, by nie uczyć się nowych treści przed utrwaleniem poprzednio wyuczonych.
Determinantów skuteczności nauczania jest wiele. Jednak dla usprawniania działań ucznia i nauczyciela szczególnie ważna jest znajomość wymienionych kategorii - właściwości podmiotu, warunków ( czynników sytuacyjnych ) w jakich przebiega uczenie się i w jakich dokonuje się pomiarów jego rezultatów oraz aktywność podejmowana przez jednostkę.