XII, GIZA

Teoria racjonalnego wyboru i jej założenia w kontekście teorii rodziny.

Teoria racjonalnego wyboru:

to współcześnie wspólna podstawa nauk społecznych,
to powiązanie różnych aspektów (ekonomicznego, socjologicznego, psychologicznego itd.) danego zjawiska;
dotyczy namysłu nad jednostką i jej decyzjami i strategiami działania.

Założenia teorii racjonalnego wyboru:

Indywidualizm - pojęcie grupy czy zbiorowości jest definiowane jako wspólny efekt działań jednostkowych.
Indywidualne działania członków rodziny są ujmowane w kategoriach kosztów i korzyści (zysk i strata). Wszystko kosztuje, a zasoby jednostki są ograniczone (np. rozwód, mezalians, urodzenie nieślubnego dziecka, a nawet małżeńską miłość również rozpatruje się w kategorii społecznych kosztów i korzyści). Koszty i korzyści można opisywać niezależnie od tego, czy jednostka brała je pod uwagę przy podejmowaniu decyzji.
Konkurencja - decyzje jednostki nie są niezależne od decyzji podejmowanych przez innych. Inni wywierają presję na jednostkę, chcą mieć wpływ na kształt decyzji. To, co robi jednostka ma wpływ na innych, nie tylko na jednostkę. Jednostka musi zdecydować czy współpracować z innymi czy izolować się, działać na własną rękę. Jednostka konkuruje z innymi. Istnieje rynek małżeński, rynek dzieci. Dochodzi do aliansów społecznych, które są w konkurencji z innymi grupami.
Stabilność układu - zrównoważenie układu, na który oddziałują sprzeczne presje (np. w sytuacji dużej śmiertelności dzieci spłodzenie właściwej ich liczby wymaga wzięcie pod uwagę dwóch krańcowych stwierdzeń: za mało dzieci - ryzyko, ze żadne nie dożyje pełnoletności; za dużo dzieci - rozdrobnienie majątku)

Rodzina w teorii racjonalnego wyboru:

to zróżnicowana wewnętrznie całość. Rodzinę budują jednostki, które podejmują decyzje na temat małżeństwa (zawarcie, rozwiązanie) i prokreacji (liczba dzieci). Jednostki „uwikłane” w rodzinę nie muszą mieć wspólnych celów i interesów.
to pojęcie, które bywa zastępowane w tej teorii stwierdzeniami typu: strategia formowania rodziny, cykl rodzinny, reprodukcja rodziny.
to efekt różnych decyzji jej członków (starszych i młodszych; dalszych i bliższych krewnych) w rolach, które pełnią jednocześnie (kobieta, matka, żona). Podejmowane decyzje są zorientowane na rozwiązanie problemów.
jest aktywnym aktorem procesów przemian społecznych. Zmienne strategie formowania rodziny wpływają na przemiany w skali makro, w tym na industrializację i urbanizację.
to funkcja indywidualnych decyzji podejmowanych przez jednostki o zróżnicowanych interesach, działające w sytuacji ograniczonej ilości dóbr, pod presją specyficznych dla miejsca i czasu warunków brzegowych oraz w warunkach konkurencji i zmierzające do rozwiązania dylematów procesu reprodukcji. Kształt rodziny wyznaczony jest przez strategie rozwiązywania dylematów.
jest procesem zmian, o czym świadczy cykl jej rozwoju:

para jednostek
pojawiają się dzieci
dzieci odchodzą, zostaje para
para umiera, w międzyczasie powstają nowe rodziny

Życie rodzinne:

wymaga dystrybucji ograniczonych zasobów, a każda decyzja pociąga za sobą korzystne i niekorzystne konsekwencje.
ma zawsze: aspekt ekonomiczny - dziedziczenie i zapewnienie środków na kryzysowe momenty cyklu rodzinnego; wymiar społeczny - konkurencja na rynku małżeńskim, konkurencja dziećmi, wnukami na rynku awansu społecznego (użyteczność dynastyczna dzieci).

Strategie formowania rodziny:

wymagają znalezienia i wyboru partnera. Konieczna jest też zgoda partnera na „kooperację”.
są różnicowane przez ustalone przez jednostki szczegóły związku (np. liczba dzieci, odstęp czasowy między dziećmi, definicja pokrewieństwa i powinowactwa itd.)
powodują powstawanie określonych modeli rodziny (np. model chłopski, robotniczy itp.) Dla analizy strategii formowania rodziny konieczne jest zrekonstruowanie warunków brzegowych i presji powodujących stabilizowanie się modelu rodziny.

Sytuacje konfliktowe:

powstają przy podejmowaniu decyzji składających się na strategię formowania rodziny. Tłem konfliktów są odmienne przekonania jednostek i indywidualne decyzje, które podejmują.
wynikają z problemów związanych z wieloaspektową reprodukcją:

biologiczną (np. znalezienie partnera),
społeczną (np. kooperacja, odtwarzanie strategii)
ekonomiczną (np. dziedziczenie, nakłady na rozwój).

Strategiczny model analizy rodziny.

Dylematy:

są powodowane przez nakładanie się na siebie różnych momentów cyklu reprodukcyjnego oraz zaangażowanie w niego różnych aktorów (rodziców, dzieci itd.)
dotyczą sfery ekonomicznej (ograniczone zasoby), społecznej (dobór małżeński, budowa pokrewieństwa i powinowactwa) i demograficznej (ilość dzieci, odstępy czasu między nimi)

Rodzina:

stanowi efekt strategii rozwiązywania dylematów
pełni wobec reprodukcji funkcje stabilizujące:

dostarcza zestawu norm
stabilizuje dostęp do zasobów (gospodarstwo domowe)
łagodzi momenty kryzysowe
„produkuje” dzieci
Rodzina tradycyjna:

posiada rozbudowane funkcje ekonomiczne, społeczne i polityczne
jest jednostką stabilizującą proces reprodukcyjny we wszystkich jego wymiarach
stanowi „wspólnotę reprodukcyjną” podporządkowującą sobie interesy członków
reprodukuje raczej rodziny niż jednostki
Rodzina nowoczesna:

jest stosunkowo mała i ma zredukowane funkcje - sektor publiczny pełni funkcje stabilizujące
„wspólnotą reprodukcji” staje się państwo
reprodukuje jednostki - jednostka rozwiązuje dylematy reprodukcji samotnie, posiłkując się sferą publiczną (w 1991 w Anglii 30 % dzieci urodziły samotne kobiety) lub z partnerem wyzwolonym spod presji rodzinnych
opiera się na sferze publicznej - ewentualny niedowład sfery publicznej będzie powodował powrót do strategii tradycyjnych
Rodzina przeszłości

średnia wielkość gospodarstw domowych to 6 osób
formy zróżnicowane w obrębie państwa
Strategie „elitarne”:

rodziny z klas rządzących
ważne zasady dziedziczenia i zachowanie pozycji społecznej
dużo osób bezżennych sposobem ochrony rozdrobnienia majątku
ograniczenie liczby dzieci, liczy się ich jakość

Strategie „mieszczańskie”:

odraczanie małżeństwa i ograniczenie liczby dzieci
młodzi, nieobciążeni rodziną poświęcają się pracy
podnoszenie wiedzy i kompetencji

Strategie „chłopskie”:

akumulacja zasobów, niechęć do rozdrabniania
ceniona duża liczba dzieci, gdyż potrzeba rąk do pracy
biedni chłopi podejmują wcześnie pracę najemną, nie czekają z małżeństwem, bo nie mają czego dziedziczyć, dzieci dziedziczą biedę.

Strategie „proletariackie”:

duża liczba dzieci,
duży popyt na tanią siłę roboczą, ograniczenie możliwości podejmowania pracy na roli.
Rodzina współczesna:

wiele osób decyduje się na samotność,
samotne wychowywanie dzieci,
brak legalizacji związków,
brak decyzji na posiadanie dzieci lub ograniczanie liczby dzieci,
duże różnice wieku rodzeństwa.
Rodzina polska - implikacje i prognozy.

Cechy rodziny polskiej w latach 80.:

małżeństwa zawierane w młodym wieku,
mało osób samotnych powyżej 30. r. ż.,
mało urodzeń pozamałżeńskich,
mało rozwodów,
dzietność bliska krajom wysoko rozwiniętym.

Rodzina polska (analiza normatywna):

silna, bo katolicka
katolicka, jej wartość wynika z religii,
ucieczką od sytemu komunistycznego,
ostoja wyższych wartości.
Rodzina polska (analiza strategiczna):

siła rodziny wynika ze słabości sfery publicznej
istniały siły, które zmuszały do takich a nie innych decyzji odnośnie ilości dzieci, wieku zawierania małżeństw.
Istotne siły, które wpływały na kształt socjalistycznego gospodarstwa domowego.

Twarde ograniczenia budżetowe (mały margines swobody w zakresie zarabiania i wydawania pieniędzy).
Powiązanie z państwem (upaństwowienie wszystkiego - mały margines swobody dla decyzji reprodukcyjnych).
Pozycja społeczne przestawała gwarantować stabilizację dostępu do zasobów.
Nieoznaczoność informacyjna (strategie reprodukcyjne zorientowane na godność społeczną - porównywanie się z innymi pod różnymi względami, wykształcenie było jednym z takich wskaźników).
Masowe otwarcie dla kobiet rynku pracy (przymus, bo mężczyźni sami nie byli w stanie utrzymać rodziny).
Wspomaganie rodzin wielodzietnych, rozbitych, patologicznych („normalna” rodzina nie miała szans na pomoc państwa - „obniżenie kosztów utrzymania dzieci niskiej jakości, podniesieni kosztów utrzymania dziecka wysokiej jakości).
Niska motywacja do pracy.
Połączenie trzech założeń na temat reprodukcji: ograniczenie płodności nie przynosi zysków strategicznych, bo koszty podnoszenia jakości niewielu dzieci trzeba ponosić samemu; jakość dzieci nie gwarantuje sukcesu.
Współpraca z innymi była niezbędna, aby przeżyć (wartość rodziny nie wynikała z aksjologicznego wyboru, tylko z instrumentalnej konieczności).
Transformacja systemowa w Polsce zmieniła sytuację rodziny polskiej.

Utrata oszczędności z poprzedniego systemu (hiperinflacja).
Utracenie nieformalnych zasobów (znajomości w sklepach, miejsca w kolejce).
Więzi nepotystyczne („po znajomości”) utraciły (zdaniem Gizy-Poleszczuk) jakąkolwiek rolę w dostępie do dóbr konsumpcyjnych.
Dzieci stały się kosztowne (drogie szkoły, dobrze odżywione, długo bezużyteczne ekonomicznie).
Transformacja uderza w ludzi już obciążonych rodziną.
Nowe warunki tworzą presję w kierunku bezżenności, opóźniania momentu urodzenia pierwszego dziecka, wydłużania czasu między kolejnymi dziećmi.
Polska rodzina ewoluuje w stronę nowoczesnego modelu reprodukcji.

Spada skłonność do zawierania małżeństw.
Podnosi się przeciętny wiek zawierania małżeństw.
Kobiety rodzą późno i ograniczają dzietność.
Wzrost niezalegalizowanych związków partnerskich.
Ujemny bilans zawartych małżeństw (w miastach).
Powody ewolucji nie wynikają z nieokreślonego upadku wartości, lecz są wynikiem presji społecznych i ekonomicznych.
Młodzi nie dysponują zasobami niezbędnymi do założenia rodziny.
Rośnie koszt wczesnego małżeństwa.
Wczesne zawarcie małżeństwa ogranicza perspektywy zawodowe, mobilność na rynku pracy.
Spada liczba rodzących się dzieci. Dochodzi do obniżenia płodności kobiet z powodu ich subiektywnych decyzji.
W 1985 r. współczynnik reprodukcji netto dla Polski oznaczał jeszcze reprodukcję rozszerzoną, a w 1990 r. już reprodukcję zawężoną. Obecnie reprodukcja nie gwarantuj pełnej zastępowalności pokoleń (0, 654)
Przyczyny obecnego stanu rzeczy nie leżą w narastającym egoizmie, kryzysie wartości, czy przejmowaniu wzorów zachodnich. Obecny stan rzeczy jest efektem indywidualnych decyzji będących efektem zmieniających się warunków społeczno-ekonomicznych.