-powstał po upadku Jerozolimy. Wojownicy-zakonnicy
-czwarta krucjata, oblężenie Akki 1190
-Niemcy założyli szpital, oblężenie się przedłuża, szpital staje się instytucją armii krzyżowców
-przywódca niemieckich krzyżowców Książę Fryderyk Szwabski zdecydował że bractwo powinno mieć reguły podobne do jannickiej
-1191 uzkanie poparcia kościoła czyli odrębne bractwo religijno-charytatywne (zatwierdzenie Klemensa III papieża)
-Akka została zdobyta, bractwo otrzymało darowizny w mieście i okolicach
-1196 kilka placówek na wschodzie i pełen status dzięki papieżowi Celestynowi III
-1198 uzyskanie statusu zakonu rycerskiego pod patronatem templariuszy. Czyli: rycerze, księża i bracia zakonni wzorce templariuszy, bracia służebni wzorce joannitów
-zakon dużo mniejszy niż inne, tylko 13 domów rozrzuconych, ale sprzyja to większej elastyczności działania
-duże szczęście do przywódców - Herman von Salza - mąż stanu, polityk, wizjoner nie tylko z perspektywy zakonu krzyżackiego - wielki mistrz od 1210 - miał takie poparcie (papież, władcy, zasługi z innych wypraw) że wkrótce mógł organizować kampanie wojenne
-1211 zwrócił się do niego król węgierski o pomoc w walce z poganami w Siedmiogrodzie . Mimo wszystko, nie zakon nie był jeszcze na tyle silny, by wyegzekwować wynagrodzenia za sukces.
-plan: ziemie pogańskie w Europie wschodniej, bo zgodny z ich regułą i celami, większe korzyści niż Palestyna. Usprawiedliwia istnienie, i powoduje dalszy rozwój i chwała z nawracania
-plan wyprawy dał nadzieje na korzyści zarówno cesarzowi jak i papieżowi, ale nie mieli oni wpływu na wydarzenia (np. za mało świeckich rycerzy, żeby cesarz mógł się wtrącać) luka miedzy ambicjami a rzeczywistą władzą pozwoliła zakonowi stworzyć własne państwo
-bulla papieska 1171 że wyprawy na pogan EU wschodniej równe pielgrzymce do Jerozolimy. Inne cele: nawracanie, nie odzyskiwanie św. Miejsc. Pokojowe metody nie skutkowały, duże zaplecze świata chrześcijańskiego, czyli zakon jakby „awangardą zachodniego chrześcijaństwa”.
ETAP INFLANTY
-początek XIII w idea wykorzystywania siły militarnej do nawracania. Cel: inflanty (państwa bałtyckie) powstawały grody i Ryga, założona w 1201. Biskupi Albert z Buxtehude i Christian pruski. Albert zebrał grupę rycerzy, po podboju założył zakon rycerski zwany zakonem rycerzy Chrystusa. Płaszcze: templariuszy, na lewym ramieniu znak krzyża z mieczem (stąd kawalerzy mieczowi). Podobnie biskup Christian w Dobrzyniu, zamiast miecza mieli gwiazdę. Rodzaje rycerskiego bractwa, do obrony klasztoru. Najpierw około 10, potem 50, 100. Pochodzili we większości z centralnych Niemiec. Nie mieli ani sieci kontaktów, ani nadań i darowizn, wsparcia ani też pomocy. Zasoby czerpali tylko z ziem, które podbili. W inflantach: najważniejsza siła polityczna i ekonomiczna po biskupie. 1208 1/3 podbitych ziem należała do nich.
-Christian nawołuje krzyżowców do ochrony konwertytów (1217) bo Prusowie byli nieugięci w swojej wierze. Poproszono o wsparcie z Polski i Niemiec. Pierwsza pruska wyprawa krzyżowa: 1221. Zmasowany odwet ze strony pruskiej. Dlatego 1224 książę mazowiecki Konrad rozpoczął negocjacje z krzyżakami. Wyprawa miała miejsce dopiero 1230. Książę musiał się wyzbyć praw do Ziemi Chełmińskiej, swojej jurysdykcji i patronatu. Wg von Salza bezpieczna i prawnie chroniona wyprawa jest sukcesem. To plus bulla papieska 1226 dało polityczną niezależność, i Posłuszeństwo należało się tylko wobec cesarza. Plus 1234 papieski przywilej - zakon uwolniony spod władzy lokalnych biskupów. And here it beginns.
-pierwszy zamek 1228 w Vogelsang (pobliże Torunia). Baza wypadowa, kolejne zamki w Toruniu, Chełmnie, Radzyniu, Kwidzyniu i Dzierzgoniu. Opłacalny interes - chroni przed wrogiem większym liczebnie, ale nie prowadzącym nowocześnie walki. 1239 (śmierć von Salzy) doszli do Bałtyku, i zbudowano kluczową twierdzę w Elblągu - między Bałtykiem a Zalewem Wiślanym.
-wewnętrzne zatargi z biskupami z Rygi i zewnętrzne z Duńczykami nie pozwoliły trzymać się zakonowi z dala od polityki świeckiej. Region cieszył się dużym zainteresowaniem świeckich i duchownych włodarzy. Sprawy które trzymały biskupa Alberta przez ok. 20lat rozwiązały się dopiero w momencie połączenia kawalerów mieczowych z zakonem krzyżackim.
-podbite państwa dzielono wg zasad feudalnych. Osiedlali i uprawiali podbite ziemie rdzenni mieszkańcy. Ważne w sensie lojalności też ze względu na służbę militarną osadników. Przeciwnicy zakonu szybko się uczyli, i przejmowali ichne metody walki. Sojusz z mieszkańcami 1226 sprawił że kontrolowali 2/3 inflant.
-pomyślność = rozprężenie i korupcja. Zaczęli zyskiwać złą sławę. Mieczowi chcieli się połączyć z krzyżakami, ci ich odwiedzili, i stwierdzili: to ludzie, którzy tylko własne dobro mają na względzie, nie przestrzegają zakonnej reguły, i chcą, aby dano im coś w rodzaju carte blanche, ale już zaglądać w to, co zamierzają i co zamierzają, pozwalać nie chcą.
-papieżowi okazano listę skarg i postulatów. 1236 sąd nad zakonem - nakaz oddania 2/5 ziem + krzyżowcy zadecydowali o podjęciu jesiennej kampanii (bardzo zły pomysł - bagna itd. Nie pozwoliły na przejście ciężkiej jazdy) około połowa zakonu wraz z przywódcą poległa. Jedyne rozwiązanie sytuacji - połączenie zakonu krzyżackiego z kawalerami mieczowymi. Z jednej strony - kawalerowie mieli dobrze zorganizowane i zagospodarowane ziemie na Łotwie i Estonii, czyli znaczne dochody, z drugiej zakon mógł mieć teraz konflikt z Litwinami, którzy graniczyli teraz z 3 stron z ziemiami zakonu, zatargi z Duńczykami i infkackimi biskupami.
POŁĄCZENIE
-połączenie nastąpiło w końcu 1237 wraz z bullą Grzegorza IX . nowy etap egzystencji. Dwa problemy 1242 : klęska kawalerów mieczowych która zablokowała plan rozszerzenia imperium na północ (pogodzenie się z władzą książąt ruskich). Dlatego chciano skonsolidować władzę w Inflantach - dążono do połączenia terytorialnego z krzyżakami przez podbój. Krzyżacy jednak wczuli się za bardzo, bo na ich ziemiach doszło do buntu Prusów (zniweczenie 12letniej pracy zakonu). Stłumienie trwało 7 lat. właśnie porozumienie z 1249 jest podstawą do istnienia państwa zakonnego. Do tego wrócimy.
-kolejny cel: Sambia. Między wchodnią częścią Prus a Inflantami, wzdłuż wybrzeża. Wielka wyprawa krzyżowa 1253 - założenie Królewca. Do 1260 zajęcie przez zakon obszarów wzdłuż Bałtyku. Jednak mało ludzi u władzy - czyli pozycja teoretycznie zagrożona. Litewski władca odwrócił się od zakonu, Prusowie znowu zrobili powstanie. Zniszczono i zajęto wiele zamków. Pomoc z zewnątrz na ratunek: papież Urban IV wydał 22 bulle nawołujące do wypraw krzyżowych 1261-1264 i 1272. Do 1290 zniszczono cały opór i znowu pokój. Koniec podbojów.
LATA KONSOLIDACJI I POKOJU
-największa zmiana 1309: chociaż uwaga głównie na Prusy, to siedziba na wchodzie, i wielcy mistrzowie byli w Akce, aż do 1291 (zniszczenie miasta). Dopiero, kiedy przyznano się do niemożliwości powrotu do Palestyny, w 1309 na stolicę wybrano Malbork.
-problem: administracja tym, co już zdobyte. Warunki dużo lepsze niż w Palestynie. Bo lasy które można zamienić w pola, a nie pustynia. Status zakonu b. korzystny: pomimo teoretycznego bycia posłusznym i papieżowi i cesarzowi mieli całkowitą swobodę działania, bo wyzwolili się spod ich kurateli. Porównanie: na Inflantach byli jedną z wielu sił, musieli rozwiązywać wewnętrzne spory i intrygi. Ale za to Prusowie ciężki temat. Rolnictwo typu koczowniczego: zbierano plony, i natychmiast dalej: wędrowny styl życia. Byli plemieniem b. zacofanym, brutalnym (poświęcali misjonarzy i rycerzy brutalnie swoim bogom) szybko też, jeśli nawróceni, przy zmianie sytuacji wracali do swojej wiary. Problem językowy: niewielu rycerzy mówiło ich językiem, dlatego duża wzajemna podejrzliwość i uprzedzenia (przeciwieństwo Królestwa Jerozolimskiego - stosunki chrześcijan i muzułmanów). Dlatego tak krwawe wojny.
-problem kolejny: państwo litewskie 1310 ostatni w tym regionie EU poganie, polityka siły i podbojów. Świetni bojownicy, podobni do Prusów, ale i zdradliwi w czasie pokoju.
-mistrz Winrich von Kniprode szczyt potęgi zakonu. Przejęcie Estonii od Duńczyków. Rozszerzenie posiadłości zakonnych, lokalny opór niemożliwy. Odbudował wiele zamków. Krzyżowcy witani chętnie, bo potrzebna pomoc. Prusy tak ważne jak krucjaty do Palestyny. Dużo łatwiejsza organizacja wypraw na pogan tu, niż na bliskim wschodzie. Tzw. Preussenreise. To było nawet wzorem postawy rycerskiej zaraz po wyprawie krzyżowej do Aleksandrii (możliwość zyskania sławy).
1. łatwa podróż do Prus: 40 dni z Gandawy
2. bezpieczniej i cywilizowaniej niż na Wschodzie
3. powitanie w Królewcu, potem Malbork - szacunek dla mistrza.
4. rozrywki jak na zachodnich dworach: tańce, mistrz miał heroldów, minstreli i karłów, gry w kości i inne. Oczywiście też turnieje.
5. przebudowa Malborku aby pomieścić jak najwięcej gości (sława rozrywek w całej EU). Idea stołu honorowego (Ehrentisch) przed albo po podróży. Stosunkowo niewielu przy nim zasiadało - kilkunastu, wedle tego, co powiedzą heroldowie. Sława rycerska, a nie pochodzenie ani majątek się liczyły. Odznaka „honor wszystko zdobędzie” i imiona i tarcze herbowe na Sali. Liczyła się też bardzo pobożność. „pruski stół” istniał ponad pół wieku - czyli szalenie ważna, symboliczna rzecz. Neutralna atmosfera. A chodziło też mocno o stały dopływ rycerzy z Niemiec i Austrii. Mimo wszystko nie sport! Litwini bardzo grożnym przeciwnikiem, tak samo tutejszy klimat (nagłe zmiany pogody itd.)
WALKA Z POLSKĄ I LITWĄ - CZYLI GRUNWALD
-Mimo wszystko problemy - papież 1320 śledztwo przeciw zakonowi, a 1312 ekskomunika kawalerów mieczowych. Przeciwnicy rośli wraz z zakonem. Bardzo groźne - Królestwo Polskie w przymierzu z Węgrami. 1386 ślub litewskiego Jagiełły z królową Jadwigą - połączenie dwóch wrogich sił. Litwini przyjęli chrześcijaństwo!! (wróg „religijny” - gone) propaganda zakonu traciła na sile, bo nie było powodów do krucjat. Chodziło już tylko o cele polityczne.
-zamiast przeczekać aż luźne więzy się sama rozwiążą, zakon szedł w intrygi (kwestia przyzwyczajenia: Litwa=wróg). Zakon b. silny, ostatnia porażka półtora wieku temu. Jagiełło w ciągu 1 m-ca zebrał ponad 10tysięczną armię, bez jakiejś super organizacji, ale to stanowiło o jej sile. Jasny cel - zniszczyć zakon. 1410 bitwa pod Grunwaldem. Pomorze zachodnie właściwie bronione tylko przez niewielkie siły (tylko utrzymać ziemię) Ulrich von Jungingen mógł czekać, ale zdecydował się na działanie bo dać się oblężyć zły pomysł (urodzajne ziemie działające na korzyść oblężających). Wojska polsko-litewskie rozłożyli obóz w lesie, co było na niekorzyść krzyżaków, którzy woleli walkę w otwartym terenie. Musieli przyjąć postawę obronną.
-w razie wygranej krzyżacy i tak by niewiele zyskali - zbyt słabi, aby móc kierować Polską. Poza tym - cele chrześcijańskie się kłóciły - zamiast wiara to chciwość. Ważne też: po 1400 zaczęły się walki między Anglią i Francją - nie było najemców! Jeszcze dwie walki, ale już ostrożniejsze, i zmuszono zakon do zawarcia niekorzystnych układów pokojowych. Utracili pozycję i znaczenie.
-Ważne: zakon był tolerowany jako obrona przed poganami. Teraz ich nie było, więc i krzyżacy byli zbędni. Tracili pieniądze. Mówiło się, że rycerze jadą tam tylko trwonić pieniądze i zdobyć sławę. Zapłata za i tak z góry skazane na niepowodzenie wojny - miasta pruskie (którzy najemcy z kolei sprzedawali Polsce) 1466 Kazimierz Jagiellończyk zmusił ich do złożenia hołdu wasalnego i stały się Prusy Królewskie.
-Lepiej, tj dłużej utrzymywała się Łotewska część zakonu, ale 1525 sekularyzacja zakonu, jako osobne księstwo w hołdzie królowi Pruskiemu, 1591 na Łotwie tak samo.
-umarł zakon, ale nie tradycja. Szybka reaktywacja i walka przeciw Turkom do 1637 zmieniły się priorytety - dyplomacja a nie bezwzględna wiara i walka.
-mimo wszystko, od czasów von Salzy, byli dobrymi dyplomatami. Umieli się dogadać praktycznie ze wszystkimi. Min. Z Węgrami, którzy przecież niegdyś byli ich wrogami. Nawet pokój toruński, po Grunwaldzie, nie był całkowitą porażką bo zatrzymali kilka zamków i twierdz.
STRUKTURA ZAKONU
Dobra opinia w porównaniu do innych zakonów
Kandydaci głównie z rycerzy niemieckich (trudne w ostatnim okresie - bo nie przyjmowali prusaków.)
Rycerz był podporządkowany swojemu lokalnemu przełożonemu w konwencie. Ten Komturowi, a ten już wielkiemu Mistrzowi.
Główna siedziba: Akka (miasto portowe w Izraelu), Wenecja, Malbork.
Posiadłości: Cypr, Grecja, Kalabria, Tyrol, Nadrenia, Saksonia,.
Działalność : Ziemia Święta, Hiszpania, Flandria, Gotlandia, Estonia, Węgry.
Główne zasoby: Niemcy (nie musieli wyczerpywać lokalnych zaspasów - duży inplus!)
Władza: kapituła generalna tj. reprezentanci wszystkich komturii, 5 dygnitarzy i mistrz. Oni prowadzili politykę. Kapituła mogła też odwołać mistrza - von Plauen (wątpliwe skutki pozytywne)
Wybieranie mistrza: kolegium elektorskie - jeden rycerz wybierany na głównego elektora, i ten wybierał kolejnego, aż było ich 13. Jak najszersza reprezentacja rycerzy.
Sukcesy głównie dzięki świetnej organizacji - wyjątek w średniowiecznej Europie.
Oszczędność i gospodarowanie. Pieniądze głównie na wyprawy i obronę ziem zdobytych - dzięki temu brak pokus (przeciwieństwo templariuszy, którzy zachowywali i zbierali środki finansowe).
Dopiero pod koniec XIII w więcej luksusu - ale to związane z gośćmi. Struktura posiadłości sprawiała, że rycerze musieli angażować się w działalność handlową (zboże, skóry, drewno). Ważne związki z związkiem hanzeatyckim.
Doświadczenia z Palestyny - „kolonizacja” ziem podbitych. Dzięki temu zasoby ludzkie i działalność osadnicza. Osadnicy mieli przywileje i swobodę w zamian za uznanie zwierzchnictwa zakonu.
Rezygnacja z wielu form opodatkowania, majątki nigdy nie w rękach jednej osoby, służba wojskowa tylko w niezbędnym zakresie.
Wprowadzenie jednakowej monety dla ułatwienia handlu.
Konkretne wytyczne wobec urbanistyki - nie zezwalano na gęstą budowę, omijano też drewno. Dachówki zamiast trzciny.
CELE
Tradycje rycerskie o zabarwieniu religijnym.
Obrona i szerzenie wiary
Podobni z początku do templariuszy. Aż do 1244 nowe reguły zakonu dzielące się na założenia, prawa i regulacje:
Założenia: - „czystość i wyrzeczenie się własnych ambicji na rzecz zakonu” (posłuszeństwo i ubóstwo). Nie mieli nawet swoich skrzyń. Ściśle określony habit: czarny krzyż na białym tle (od 1244). Ściśle określona ilość habitów. Nie wolno było odejść w kierunku światowego życia i zwyczajów.
Reguła: -walka za wiarę i Chrystusa. Homoseksualizm = wydalenie z zakonu. Ściśle określone stosunki z kobietami. Niedozwolone pieniądze. Kary - od 3 dni do roku ciężkich robót, odebranie insygnii, loch nawet dożywotni.
-upadek zakonu z chwilą atakowania
-w 1400 liczyli ok. 1600 członków. Siła polegała na wyjątkowości i zakonnej wspólnocie.
-patronka najświętsza Maria Panna, kult Maryjny.
-moralny upadek po Grunwaldzie. Zaczęli łamać prawo zakonne. Zarzucano im brak wiary, pijaństwo, łamanie ślubów zakonnych, wystawność i przepych, prześladowanie innych chrześcijan.
wniosek: trudno budować państwo świeckie na bazie ideałów religijnych. Gdy cele, dla których powstał, przestały być ważne, pozostały tylko zewnętrzne objawy jego uprzedniej świetości.