Środki dydaktyczne
Wykorzystanie techniki w procesach kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży jest problemem aktualnym i ciągle rozwijającym się. Czyni się starania, aby przekazywanie wiadomości, lepsze przygotowanie do życia w społeczeństwie wychowanków oraz zwiększenie efektywności edukacji dzieci i młodzieży były aktualnym i ciągle realizującym się procesem poprzez współpracę pedagogów, wychowawców z instytucjami wprowadzającymi nowości techniczne.
Na podłożu poszukiwań dydaktycznych znajduje się dyscyplina zajmująca się podstawami teoretycznym i praktycznym zastosowaniem środków dydaktycznych tzw. technologia kształcenia. Duży wpływ na rozwój tej dziedziny miało zastosowanie informatyki w szkołach, placówkach i ośrodkach wychowawczych. Komputer jako środek pośredniczący między jednym człowiekiem a drugim, magazynujący i przetwarzający informacje jest bardzo dobrym udoskonaleniem we współpracy ludzi na całym świecie.
Istnieje wiele typologii środków dydaktycznych. Wśród nich znacznie wyróżnia się podział, który został dokonany przez Edwarda Fleminga i Jana Jacoby'ego. Przedstawia się on następująco:
- po pierwsze środki naturalne przedstawiające w sposób bezpośredni rzeczywistość
- następnie wyodrębnione zostały środki techniczne obrazujące rzeczywistość pośrednio (można tu zaliczyć takie środki jak: wzrokowe, słuchowe, połączone czyli wzrokowo-słuchowe, manipulacyjne, modelowe oraz automatyczne)
- ostatnie środki z tego podziału to symboliczne, przedstawiające rzeczywistość przy wykorzystaniu symboli (symbolami mogą być: słowa drukowane i mówione, znaki plastyczne, rysunki, itp.)
Istnieje także inny podział środków dydaktycznych. Są one najczęściej wykorzystywane w każdym typie szkół.
Kategorie środków dydaktycznych wytypowane przez Wincentego Okonia:
Pierwszą z nich są środki proste, do których należą:
środki słowne (podręczniki, teksty drukowane)
proste środki wzrokowe (modele, autentyczne wzory przedmiotów, reprodukcje obrazów, mapy)
Drugą z kategorii są środki złożone wykorzystujące rozwój techniki, nowinek, urządzeń i sprzętu przekazującego informacje. Można tu zaliczyć:
· mechaniczne środki wzrokowe (aparaty fotograficzne, mikroskopy, oscyloskopy, teleskopy czyli urządzenia przekazujące obrazy)
środki słuchowe (gramofony, radia np. CB - kontakt ze światem, nauczanie na odległość, magnetofon)
oraz środki wynikające z połączenia wzroku ze słuchem (są to urządzenia takie jak telewizor, video lub dobrze wyposażony komputer)
Ostatnią pozycją w tym podziale są środki automatyzujące uczenie się (tutaj wymienić można laboratoria z wyszczególnionych dziedzin nauki, maszyny dydaktyczne, oraz komputery)
Podział dokonany przez W. Okonia jest ułożony jakby hierarchicznie. Od środków prostych takich jak podręczniki do złożonych (komputery, laboratoria). Poprzez zastosowanie środków złożonych zmniejsza się nakład pracy nauczyciela i ucznia. Wiele rzeczy można zobrazować, przy czym porusza się wyobraźnią wychowanka np.: możemy na komputerze pokazać uczniowi powstawanie cząsteczki DNA, co poprzez zwykłe mówienie było by wręcz niemożliwe.
Charakterystyka środków prostych.
Środki te nie wymagają zbyt dokładnego opisu jednak są one niezbędne i trudno byłoby wyobrazić sobie proces uczenia bez ich pomocy.
Przedstawię teraz środki słowne, które są najbardziej rozpowszechnione. Ilość podręczników oraz zawarta w nich wiedza czasem przerasta możliwości ucznia. Są w nich zbyteczne wiadomości, które uczniowie powinni opanować, a które są zbędne w procesie wychowania i kształcenia. Wychowankowie, aby dobrze przygotować się do zmieniającej się sytuacji społecznej czy nawet stosunków panujących na świecie powinni sami wytwarzać tą wiedzę, przez co samorealizując się.
Kolejną grupą są proste środki wzrokowe tzw. pomoce naukowe. Pomoce te pobudzają wyobraźnię ucznia, łączą umysł z rzeczywistością. Realny obraz świata przedstawiany na zajęciach lekcyjnych w postaci środków wzrokowych może występować jako bezpośredni, pośredni oraz uogólniony. Postać bezpośrednia może występować jako: rzeczywiste, naturalne okazy w środowisku (są to drzewa, zwierzęta, żywa przyroda, pomniki natury). Uczeń poznając dane zwierzę czy okaz żyjący w odpowiednim dla siebie otoczeniu wyobraża sobie relacje panujące w danym środowisku. Służą temu obserwacje, wycieczki, rajdy. Następnie wyróżnia się naturalne okazy lecz żyjące w otoczeniu sztucznym np.: na wystawie, czy w muzeum. Postać bezpośrednią mają także okazy spreparowane. Mogą to być wypchane zwierzęta, zasuszone owady i rośliny, jak również rośliny i zwierzęta zakonserwowane w odpowiednich roztworach.
Środki wzrokowe będą pod postacią pośrednią gdy obrazują otaczający nas świat pod postaciami np.: modeli wiernie przedstawiającymi przedmioty realne. Modele stosuje nauczyciel także wtedy, gdy chce przedstawić obiekt zainteresowań w postaci zmniejszonej jak np.: plac zabaw, lotnisko lub w postaci powiększonej np.: sztuczna mucha, wirus jakiejś choroby czy cząsteczka związku chemicznego.
Można przedstawić rzeczywistość przy pomocy obrazów, które pobudzają wzrok.
W zależności od poziomu uczniów, charakteru przedmiotu nauczania stosuje się środki wzrokowe uogólniające. W skład tych pomocy wchodzą: mapy, schematy, wykresy, znaki symbolizujące treści umowne (cyfry, litery, symbole fizyczne, matematyczne, chemiczne, czy nawet znaki drogowe).
W podziale środków dydaktycznych kolejno następują środki wykorzystujące osiągnięcia techniki, czyli złożone.
Zaliczamy tu mechaniczne środki złożone, które mają długą historię powstania.
Nowoczesne osiągnięcia techniczne znacznie udoskonaliły pracę nauczyciela. Bardzo trudno byłoby wyobrazić sobie życie zwierząt na głębokości kilkudziesięciu metrów pod wodą bez zobaczenia filmu, czy np. obserwacje planet, gwiazd w planetarium. Sucha teoria na niewiele by się przydała gdyby nie była poparta, uzupełniona wrażeniami wzrokowymi.
Kolejne są środki słuchowe, czyli radio, magnetofon, gramofon. Radio jest masowym środkiem przekazywania informacji. Zasługuje ono na szczególne zainteresowanie uczącej się młodzieży ze względu na dużą funkcję, jaką pełni w społeczeństwie. Szkoła, aby dobrze przygotować młodzież do wejścia w życie dorosłych powinna wdrożyć środki masowe do procesu nauczania i kształcenia.
Z połączenia środków wzrokowych i słuchowych powstał film oraz telewizja.
Bardzo ważne jest przedstawienie odpowiednich przedmiotów, momentów, przyśpieszanie i zwalnianie obrazów. Służy temu film dydaktyczny.
Mająca ogromne znaczenie jako środek techniczny dostarczający rozrywki, informacji i niezbędna w wielu dziedzinach nauki jest telewizja. Dzięki połączeniu obrazu ze słuchem uczeń może jednocześnie zobaczyć np. wybitną osobistość i jednocześnie ocenić ją na podstawie wypowiedzi. Nieustannie w wielu państwach obserwujemy rozwój telewizji kształcącej. Może ona występować jako: telewizja otwarta oraz w obwodzie zamkniętym.
W pierwszym przypadku telewizja otwarta to zwykle stacje nadawcze, które mają wyznaczony czas i podczas niego transmitują programy edukacyjne, rozrywkowe i oświatowe. Natomiast telewizja w obwodzie zamkniętym różni się od otwartej tym, że jest to zwykle transmisja przewodowa i nadaje zwykle dla szkół zawodowych, także w uczelniach. Jest całkiem zależna od szkoły, co odciąża pracowników instytucji od nadmiaru zajęć lub dostosowaniem tematu zajęć do czasu transmisji.
Środkami nowatorskimi, wchodzącymi do procesu nauczania są środki automatyzujące uczenie się. Należą tu maszyny dydaktyczne, które działają tak, aby mogły kierować etapami uczenia się bez pomocy nauczyciela. Występują one w różnych postaciach. Zazwyczaj wyróżnia się tutaj: maszyny uczące, egzaminujące (kontrola wyników), oraz ćwiczące (opanowanie umiejętności i nawyków).
Stosunkowo niedawno, bo dopiero po drugiej wojnie światowej stosuje się gabinety językowe. Wyposażenie takiego gabinetu jest inwestycją bardzo kosztowną i dlatego stosowaną w dobrze sytuowanych szkołach.
Duże znaczenie w procesie kształcenia znalazł komputer służący jako środek analizowania, przetwarzania, sprawdzania osiągnięć. Aktualnie duży nacisk wywiera się na edukację informatyczną dzieci i młodzieży. Podstawowa wiedza o budowie, zastosowaniu i użytkowaniu komputera powinna być przekazywana w każdej szkole. Oczywiście powinna być poparta praktyką.
W procesie kształcenia znajdują również zastosowanie lokalne i rozległe sieci informatyczne udostępniające m.in. wideokonferencje (mała sala seminaryjna na uczelni połączona poprzez internet z dziesiątkami salek szkoleniowych w szkołach i przedsiębiorstwach lub z pojedynczymi uczestnikami szkolenia w ich domach pozwoli w sposób aktywny przekazywać nową lub udoskonaloną wiedzę jednocześnie setkom osób).
Nadchodząca era informacyjna, dzięki rozpowszechnieniu za pośrednictwem sieci informatycznych dostępu do wiedzy, spowoduje znacznie większe, niż w przeszłości, wyrównywanie szans osiągania karier indywidualnych (genialnie zdolne dziecko z biednej rodziny w Indiach dzięki dostępowi do internetu może zdobyć wiedzę i umiejętności większe niż dzieci z bogatych rodzin uczące się w bardzo ekskluzywnych szkołach i uczelniach).
Funkcje środków dydaktycznych.
Do ważnych funkcji w procesie kształcenia jest umożliwienie wychowankom poznania otaczającej ich rzeczywistości, ukształtowania ich postaw, uczuć wobec otaczającego świata. W nawiązaniu do tej roli przypisuje się środkom dydaktycznym cztery funkcje, które mają za zadanie poznawanie rzeczywistości i wiedzy o niej, kształtowanie pojęć i emocjonalnego nastawienia do świata realnego oraz rozwijanie działalności przekształcającej rzeczywistość.
Poznawanie rzeczywistości najlepiej odbywa się przez nią samą. Pomocne mogą tu być lupy, mikroskopy, aparaty fotograficzne, kamery telewizyjne. Pośredni kontakt z rzeczywistością odbywa się przez obserwację nagrań i ilustracji.
Postać uogólniona w tej funkcji to środki takie jak: mapy, globusy, diagramy.
Podręczniki szkolne są środkiem dydaktycznym w procesie zdobywania wiedzy o rzeczywistości. Obok podstawowych podręczników w miarę rozwoju technicznego pojawiły się takie udoskonalenia jak np. kserokopiarki. Umożliwia to udostępnienie jednego egzemplarza tekstu większej ilości uczniów.
Bardzo dobrym udoskonaleniem jest zastosowanie w procesie kształcenia maszyn dydaktycznych, czytników lub komputerów. Uczniowie mogą wybrać to co najważniejsze w danym tekście.
Funkcjami środków dydaktycznych, o których warto wspomnieć jest: kształtowanie emocjonalnego stosunku do rzeczywistości oraz działanie przetwarzające świat realny.
W pierwszym przypadku mamy do czynienia z czynnikami pobudzającymi młodzież do wzruszeń, emocji, przemyśleń osobistych. Są to takie środki jak: płyty przeźrocza, taśmy z nagraniami. Nauczyciel wykorzystujący w pracy dydaktycznej takie elementy staje się jakby promotorem uczuć, postaw, także motywacji wychowanków.
Najbardziej rozpowszechnionymi środkami są komputery, które nie tylko sterują procesem uczenia się, ale wspomagają proces doboru materiału do kształcenia się. Opracowują treści programowe. Są bardzo pomocne w systemie zarządzania oświatą.
Środki dydaktyczne techniczne znalazły największe zastosowanie w szkołach zawodowych przygotowujących młodzież do przyszłej pracy o danej specjalności. Duży zasób narzędzi pracy, środków technicznych służy wykwalifikowaniu przyszłego społeczeństwa.
Literatura:
Wincenty Okoń „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”.