Ekstradycja w traktatach zawieranych przez państwo hetyckie

Zagadnienie ekstradycji nie cieszyło się większym zainteresowaniem wśród historyków, którzy w badaniach nad prawem starożytnych tworów państwowych kierowali się chęcią wyszukania możliwie największej ilości instytucji i przepisów prawnych, będących odpowiednikiem i pierwowzorem instytucji i przepisów obowiązujących współcześnie. Dzisiejsza instytucja ekstradycji, związana w sposób bezpośredni z działalnością sądów i odnosząca się do przestępców pospolitych różni się znacząco od tej funkcjonującej w czasach starożytnych, która dotyczyła innych kategorii osób, tak więc daleka i niepewna analogia historyczna nie przyciągała zbytnio badaczy, którzy woleli skupić się na takich instytucjach jak: arbitraż, traktaty przymierza, czy nietykalność posłów. Ponadto wielu historyków prawa przedstawia jego rozwój jako marsz w kierunku idei humanitarnych. Istnienie organu ucisku społecznego, którym niewątpliwie była ekstradycja, ukazuje sprzeczność pomiędzy ich poglądami a rzeczywistością. To również tłumaczy niechęć do jej badania.

II Postanowienia ekstradycyjne traktatu hetycko-egipskiego

W 1906 r. w ruinach rezydencji królów w Boghazkoi odkryto gliniane tabliczki z tekstami traktatów, zawartych przez państwo hetyckie z innymi państwami. Pozwoliło to na ukazanie stosunków i prawa międzynarodowego w okresie znacznie wcześniejszym, niż sięgają początki historii Grecji i Rzymu. Wersja traktatu zachowała się również w wersji egipskiej na murach świątyni w Karnaku. W wersji hetyckiej, jest on najprawdopodobniej najstarszym zachowanym w całości tekstem umowy międzynarodowej o bogatej treści prawno-historycznej. Starszy jest traktat zawarty pomiędzy dwoma miastami Mezopotamii, Lagasz i Umma, ale do dnia dzisiejszego zachował się on tylko częściowo, a sam charakter umowy międzynarodowej jest tutaj kwestionowany, ponieważ niektórzy autorzy uważają tekst za wyrok sądu rozjemczego.

Od momentu objęcia rządów przez Hattuszila, Hetyci przez około 300 lat dokonywali nieustannych podbojów, powiększając terytorialny zasięg swego państwa. W czasach swej największej świetności kraj Hetytów sięgał aż po Babilon. Zdobytej pozycji mocarstwowej nie mogli utrzymać bez ciężkiej walki. Główne zagrożenie dla nich stanowił Egipt. Jednak za czasów panowania króla Hattuszila, Hetyci zdecydowali się zakończyć wojnę z Egiptem i zawrzeć pokój. Inicjatywa zawarcia traktatu wyszła od króla hetyckiego. Z fragmentarycznych informacji ze źródeł egipskich i hetyckich wynika, iż pertraktacje poprzedzające zawarcie traktatu były długie. Do faraona Ramzesa w 21 roku jego panowania przybyli posłowie Hattuszila, w towarzystwie tłumacza i uprzednio wysłanych posłów egipskich, którzy dostarczyli faraonowi projekt traktatu, wyryty na srebrnej płycie.

Część traktatu, zawierająca postanowienia w przedmiocie ekstradycji, zachowała się w pełnym tekście tylko w redakcji z Karnaku. Postanowienia te można podzielić na trzy podstawowe grupy:
a) postanowienia dotyczące ekstradycji znakomitych osób,
b) postanowienia dotyczące innych zbiegów,
c) postanowienia dotyczące amnestii.

Przepis odnoszący się do ekstradycji zbiegów, będących znakomitymi osobami, posiada następujące brzmienie:
§ 11. „Jeżeli możny człowiek ucieknie z Egiptu i przybędzie do kraju wielkiego władcy Hatti, albo jeżeli uczyni to miasto albo okręg należący do kraju Ramzesa syna Ammona, wielkiego króla Egiptu - wielki władca Hatti nie przyjmie ich. Wielki władca Hatti odeśle ich z tego powodu do Usima-re-setpenre, wielkiego króla Egiptu, ich pana”.

W dalszej części traktatu znajdujemy klauzulę wzajemności:
§ 13. „Otóż jeżeli możny człowiek ucieknie z kraju Hatti i przybędzie do kraju Usima-re-setpenre, wielkiego króla Egiptu, albo jeżeli uczyni to miasto albo okręg należący do kraju Hatti i przybędzie do Ramzesa syna Ammona, wielkiego króla Egiptu - Usima-re-setpenre, wielki król Egiptu nie przyjmie ich. Ramzes syn Ammona, wielki król Egiptu odeśle ich do ich władcy... nie powinni być pozostawieni”.

Niezwykłość tej części traktatu polega na tym, iż cechuje go klauzula wzajemności, co jest rzadko spotykane w hetyckich traktatach ekstradycyjnych. Wynika to z faktu, iż porozumienie zostało podpisane pomiędzy dwoma państwami na zasadach partnerstwa, nie zaś pomiędzy państwami między którymi występuje zależność o charakterze wasalczym. Z treści układu wynika, że w owym okresie istniała możliwość emigracji całych miast pod panowanie obcego władcy, przed czym ustrzec pragnął się zarówno władca egipski, jak i hetycki.

Przepisy dotyczące innych zbiegów, nie będących ludźmi możnymi, posiadają następujące brzmienie:
§ 12. „Jeżeli jeden człowiek albo dwóch, którzy są nieznani, uciekną... i przybędą do kraju Hatti, by służyć innemu, nie powinni oni być pozostawieni w kraju Hatti, powinni być odesłani do Ramzesa syna Ammona, wielkiego króla Egiptu”.
§ 14. „Podobnie jeżeli jeden człowiek albo dwóch, którzy są nieznani, uciekną do kraju Egiptu, by służyć innym, Usima-re-setpenre, wielki król Egiptu, nie pozostawi ich i odeśle do wielkiego władcy Hatti”.

W przedmiocie ekstradycji traktat hetycko-egipski wymierzony był przeciwko dwom kategoriom osób: „możnym” wichrzącym przeciwko władzy królewskiej oraz przeciwko „nieznanym”, którzy porzucali swe siedziby, by służyć innym panom. Wskazuje to na istnienie w ówczesnych państwach zjawiska społecznego rozwarstwienia i to w stadium zaawansowanym. Źródła nie pozwalają jednak na bliższe określenie sytuacji ekonomicznej i politycznej obu klas. Ich przedstawicieli określa się ich na wiele różnych sposobów: obok podziału na „możnych” i „nieznanych”, mówi się także o ludziach niskiego pochodzenia i pochodzenia plebejskiego oraz o synach wybitnych osobistości i o synach niczyich. Podział ten dotyczył całości społeczeństwa, w którego skład nie wchodzili niewolnicy, będący odrębną grupą.

III Klauzula amnestyjna

Postanowienia traktatu hetycko-egipskiego uzupełnione zostały klauzulą amnestyjną dla wydanych zbiegów. Klauzula ta została zamieszczona w traktacie nie obok postanowień w przedmiocie ekstradycji, ale na samym końcu traktatu - już po postanowieniach o charakterze religijnym, oddających traktat pod opiekę „tysiąca bogów kraju Hatti i tysiąca bogów kraju Egiptu” oraz zatwierdzających klątwy w stosunku do osób naruszających postanowienia traktatu i błogosławieństwa dla tych, którzy go dochowują. Klauzula amnestyjna posiada następujące brzmienie:

§ 17. „Jeżeli jeden człowiek ucieknie z kraju Egiptu, lub uczyni to dwóch albo trzech ludzi i przybędą oni do wielkiego władcy Hatti, to wielki władca Hatti schwyta ich i odeśle do Usima-re-setpenre wielkiego króla Egiptu. Ale w odniesieniu do ludzi, których odeśle się do Ramzesa syna Ammona, wielkiego króla Egiptu - niechaj nie oskarża się ich o zbrodnię, niechaj nie niszczy się ich domów, żon ani dzieci, niechaj się ich nie zabija, niechaj się ich nie okalecza co do oczu, uszu, ust, ani nóg, niechaj się ich nie ściga z powodu zbrodni”.
§ 18. „Podobnie, jeżeli jeden człowiek ucieknie z kraju Hatti , czy to będzie jeden, czy dwóch, czy trzech i przybędą oni do Usima-re-setpenre wielkiego króla Egiptu, niechaj Ramzes syn Ammona wielki król Egiptu odeśle ich do wielkiego władcy Hatti i wielki władca Hatti nie powinien oskarżać ich o zbrodnie, nie powinien niszczyć ich domów, żon, dzieci, nie powinien zabijać ich, nie powinien okaleczać ich co do oczu, uszu, ust, ani nóg i nie powinien ścigać ich z powodu zbrodni”.

Nie wiadomo dokładnie, do jakiej kategorii zbiegów odnosiła się ta klauzula - czy do obu poprzednio wymienionych kategorii zbiegów, czy tylko do zbiegów „nieznanych”. Nie jest również jasne, dlaczego twórcy traktatu oddzielili klauzulę amnestyjną od postanowień ekstradycyjnych i zamieścili ją na końcu. Mogło to być podyktowane różnymi względami. Najczęściej jednak wskazuje się na fakt, iż podobnie jak we wszystkich pozostałych państwach starożytnych, także w państwie hetyckim istniał ścisły związek pomiędzy religią a władzą państwową. Religie starożytności w głównej mierze służyły państwu. O religii Hetytów wiadomo, że posiadała ona kult bogini słońca miasta Arinny. Była ona pierwszą boginią, przed którą król miał zdawać rachunek z rządów i właśnie na nią bezpośrednio przysięgano w traktatach. Wśród wydanych przez siebie przykazań zwanych „prawami Arinny”, bogini ustanowiła obowiązek wydawania zbiegów do kraju rodzinnego. Pozwala to przypuszczać, że klauzula amnestyjna, oddzielona w traktacie od przepisów ekstradycyjnych i uzupełniająca traktat, mogła być rezultatem działalności kapłanów, którzy - co jest wysoce prawdopodobne - współdziałali przy redagowaniu postanowienia zawierającego spis bogów i być może - dołączyli do klauzuli przysięgowej klauzulę amnestyjną. Dodatkowo jako przyczynę jej powstania wskazuje się ówczesne prądy zmierzające do złagodzenia prawa karnego w kraju Hetytów, które doprowadziły do powstania zasad prawa charakteryzujących się łagodnością kar i humanitarnością. Większość kar przewidzianych w prawie hetyckim posiada charakter odszkodowania, najczęściej pieniężnego. Stosowanie kary śmierci ograniczono zaledwie do kilku przypadków.

IV Inne traktaty ekstradycyjne zawarte przez państwo hetyckie

Z odnalezionych tekstów innych traktatów zawieranych przez państwo hetyckie, wynika, że równoprawność kontrahentów zawarta w umowie z Egiptem była wyjątkiem.
Większość traktatów zawartych przez państwo hetyckie zawiera postanowienia w przedmiocie ekstradycji. Regułą jest, że maja one charakter zobowiązania jednostronnego, ciążącego na kontrahentach państwa hetyckiego. Wszystkie miały niemal identyczny wydźwięk (za wyjątkiem zawartego pomiędzy królem hetyckim Suppiliumem i królem Mitanni, Mattiwazą). Treść każdego z nich stawiała na pozycji uprzywilejowanej króla hetyckiego. Znane są takie traktaty jak:
- traktat pomiędzy Murszilisem II i królem Hapalla, Targasznalisem
- traktat pomiędzy Muwattalisem i Aleksandrusem z Wiliusza
- traktat pomiędzy Murszilisem II i Kupanta-Kal, władcą kraju Mira i Kuwalja
- traktat pomiędzy Suppiluliumem i królem Kizzuwatna, Szunaszszura

Każdy spośród wymienionych traktatów obligował stronę niehetycką do wydania każdego Hetyty schwytanego poza granicami kraju. Zakładał ekstradycję każdego, bez względu na jego przynależność do warstwy społecznej. Zmuszał do przekazywania w ręce Hetytów także zbiegłych powstańców przeciw królowi oraz jeńców wojennych.
Władca Hatti zaś zastrzegał sobie prawo do zatrzymywania w swych granicach zbiegłych z krajów sąsiednich przedstawicieli bogatych warstw społecznych, jak również jeńców wojennych i żołnierzy. Zobowiązywał się jedynie do wydawania chłopów i rzemieślników.

V Funkcja ekstradycji w ówczesnych stosunkach międzynarodowych

Ekstradycja zbiegów była ważnym działem stosunków międzypaństwowych, pomiędzy państwem hetyckim i jego sąsiadami oraz przedmiotem licznych umów zawieranych z tymi państwami. Rola ekstradycji - niewspółmiernie większa niż dziś - była wynikiem funkcji państwa antycznego, a w szczególności państw starożytnego Wschodu. Organizacje te, nawet potężne i sprawnie działające, były zazwyczaj związkami politycznymi bez dostatecznej zwartości społeczeństwa; także państwa hetyckie i egipskie, rozciągające swą władze i wpływy polityczne na rozległych obszarach, zamieszkałych przez ludność niejednolitą pod względem języka, religii i pochodzenia, nie mogły przedstawiać jedności politycznej, trwałej i mało podatnej na działania wrogów wewnętrznych. Ekstradycja spełniała zatem doniosłą rolę we wzajemnych stosunkach pomiędzy państwami, będąc jednym z głównych czynników konsolidacji i środkiem walki z wrogami władzy królewskiej i porządku społeczno - ekonomicznego.

---