PREZYDENT
POZYCJA USTROJOWA
pozycja ustrojowa prezydenta wyznaczana jest przez zasadę podziału władz i określenie tego urzędu jako jednego z członów władzy wykonawczej → wyznacza ją 6 podstawowych zasad:
zasada dualizmu - odrębne działanie Prezydenta i rządu, czemu daje wyraz min. systematyka Konstytucji, a domniemanie kompetencyjne w sprawach polityki państwa przysługuje RM, która jest powiązana z Sejmem personalnie i politycznie, a z prezydentem w ograniczonym stopniu;
funkcja arbitra (czuwanie nad konstytucyjną ciągłością państwa i interweniowanie w razie zakłóceń stosunków Sejm-RM) jako element zracjonalizowania systemu parlamentarnego;
wybór przez Naród, co umacnia pozycję prezydenta jako arbitra;
kadencyjność (art. 127 ust. 2 - 5 lat i jedna reelekcja);
niezależność w wykonywaniu konstytucyjnych zadań i kompetencji daje mu konstrukcja odpowiedzialności (brak odpowiedzialności politycznej, a jedynie konstytucyjna za naruszenie prawa), choć ograniczona przez instytucję kontrasygnaty;
gwarancją niezależności jest też niepołączność (incompatibilitas) - art. 132 - nie może piastować żadnego innego urzędu ani pełnić żadnej funkcji publicznej, z wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowanych urzędem → nie oznacza to wymogu apolityczności;
zadania prezydenta wyznacza art. 126 - jest najwyższym przedstawicielem RP i gwarantem ciągłości władzy państwowej, oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium;
nie jest to katalog wyczerpujący, a jedynie wartości najważniejsze, o czym świadczy całokształt postanowień konstytucyjnych dot. prezydenta, a szczególnie art. 144 ust. 2 zawierający prerogatywy;
art. 126 ust. 3 rozstrzyga czy z w/w zadań można wyinterpretować środki działania, nawet jeśli nie są wyraźnie przyznane stanowiąc, że wykonuje powyższe zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach;
wymienienie wartości, na których straży ma stać prezydent - suwerenność, integralność, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne - ma 2 funkcje:
subiektywną - art. 126 nakłada na prezydenta szczególną odpowiedzialność za ochronę tych wartości;
obiektywną - art. 126 to przyznanie tym wartościom rangi konstytucyjnej, więc zobowiązanie każdego adresata do ich poszanowania i przestrzegania;
czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji to zobowiązanie do obserwowania pod tym kątem organów władzy państwowej, ale ostateczna decyzja w tej sprawie należy do władzy sądowniczej;
zagwarantowanie ciągłości władzy państwowej to nadanie prezydentowi funkcji arbitra (nawiązanie do fr. K. z 1958 r.) i zobowiązanie do takiego wykorzystywania swoich kompetencji do ochrony tej ciągłości;
WYBORY PREZYDENTA I JEGO MANDAT
wybierany przez Naród - co jest niespójne z uregulowaniami dot. kompetencji prezydenta, ale jest wynikiem historycznych uwarunkowań;
wybory 4-roprzymiotnikowe:
powszechne - czynne - jak do Sejmu, bierne - od 35 lat;
równe - aspekt formalny, a aspekt materialny nie ma znaczenia, gdyż jest tylko jeden mandat, więc cały kraj jest jednym okręgiem wyborczym;
bezpośrednie;
w głosowaniu tajnym;
organizacja wyborów
zarządzenia wyborów dokonuje Marszałek Sejmu na dzień pomiędzy 100-75 dniem przed końcem kadencji, tak by wybory zakończyły się przed końcem kadencji i by pozostał jeszcze czas na wypowiedzenie się przez SN;
w razie przedterminowego opróżnienia urzędu → Marszałek Sejmu zarządza w ciągu 14 dni od opróżnienia, na dzień najpóźniej 60 od daty zarządzenia;
w razie wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych wybory mogą być dopiero 90 dni po zakończeniu;
bierne prawo wyborcze - mający pełne prawa wyborcze i najpóźniej w dniu wyborów 35 lat, o ile nie był już prezydentem 2 kadencje. Można wielokrotnie kandydować;
zgłaszanie kandydatów - przez min. 100.000 wyborców;
większość bezwzględna, a II tura w ciągu 14 dni po I turze, a jeśli jeden z kandydatów wycofa się, umrze, lub utraci prawo wybieralności to odracza się o kolejne 14 dni;
weryfikacja ważności wyborów przez SN, który ma na to 30 dni, co jest czasem zbyt krótkim, ale brak orzeczenia do czasu zakończenia kadencji urzędującego prezydenta nie powoduje zakazu objęcia urzędu, skoro w art. 131 ust. 2 pkt. 3 jedną z przyczyn nieważności wyborów jest stwierdzenie nieważności wyborów;
objęcie urzędu
po złożeniu przysięgi przed ZN, powinno się odbyć ostatniego dnia kadencji poprzedniego;
w praktyce nowy prezydent wygłasza krótkie wystąpienie w formie orędzia przed ZN, które nie może być przedmiotem debaty;
objęcie urzędu powoduje przekształcenie prezydenta-elekta w prezydenta urzędującego i rozpoczęcie kadencji;
status prawny
niepołączność z żadnym innym urzędem lub funkcją publiczną, z wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowaniem urzędu;
podlega też rygorom ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne, min. obowiązek składania do Pierwszego Prezesa SN oświadczeń majątkowych oraz o ewentualnej działalności gospodarczej współmałżonka;
wynagrodzenie prezydenta i uprawnienia emerytalno-socjalne reguluje ustawa o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe oraz ustawa o uposażeniu byłego Prezydenta;
wyłączona kognicja sądów powszechnych (tylko przed TS), ale konieczna uchwała ZN → immunitet formalny, całkowity, wzruszalny i nietrwały, dot. tylko odpowiedzialności karnej, więc cywilna nie jest wykluczona, ale nie za działania w ramach sprawowania urzędu;
nie ma możliwości sądowego dochodzenia obietnic składanych w kampanii (uch. SN);
nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej, a w razie odmiennej opcji politycznej prezydenta i większości parlamentarnej muszą wypracować sobie model współistnienia, co nazywa się cohabitation (z fr.);
odpowiedzialność konstytucyjna za czyny, którymi w zakresie swojego urzędowania lub w związku z zajmowanym urzędem, naruszył Konstytucję lub inną ustawę (tzw. delikt konstytucyjny), za przestępstwo i przestępstwo skarbowe → na wniosek 140 członków ZN, rozpatrywany przez Komisję Odpowiedzialności Konstytucyjnej Sejmu, która przedstawia ZN stosowny wniosek → uchwała stawiająca prezydenta przed TS musi zapaść większością 2/3 ustawowej liczby członków ZN, a skutkiem tej uchwały jest też zawieszenie sprawowania urzędu przez Prezydenta i zastępowanie go przez Marszałka Sejmu. Jeśli TS stwierdzi winę, to po przeprowadzonym postępowaniu postanawia o złożeniu prezydenta z urzędu;
w praktyce może nastąpić jedynie w przypadku poważnego kryzysu konstytucyjnego;
opróżnienie urzędu
art. 131 ust. 2:
śmierć prezydenta;
zrzeczenie się urzędu - może w każdym czasie i skuteczny z chwilą złożenia;
trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia uchwałą ZN większością 2/3 ustawowej liczby członków ZN;
złożenie prezydenta z urzędu orzeczeniem TS;
stwierdzenia nieważności wyboru Prezydenta lub z innych przyczyn nieobjęcia urzędu po wyborze;
skutek opróżnienia - powstanie po stronie Marszałka Sejmu obowiązku zastępowania prezydenta, a gdy nie może wypełnić tych obowiązków zastępuje go Marszałek Senatu;
osoba zastępująca prezydenta nie może jedynie zarządzić skrócenia kadencji sejmu, ale w praktyce powinien powstrzymać się od działań, niebędących załatwieniem sprawy niecierpiącej zwłoki;
przejściowa niemożność sprawowania urzędu:
albo zawiadamia o tym Prezydent Marszałka Sejmu, który go zastępuje (brak uregulowań dot. kolejnego zastępstwa);
albo na wniosek Marszałka Sejmu stwierdza to TK i powierza tymczasowo obowiązku Marszałkowi;
KONTRASYGNATA I PREROGATYWY
kontrasygnata pełni 2 funkcje ustrojowe:
uzależnia prezydenta od premiera;
przejęcie przez premiera odpowiedzialności politycznej za ten akt, co powoduje pośrednie uzależnienie prezydenta od parlamentu;
prerogatywy - akty prezydenta zwolnione z obowiązku złożenia kontrasygnaty, a odpowiedzialność za nie ponosi prezydent tylko gdy zostaną wydane z naruszeniem prawa (odp. konst.);
historia instytucji kontrasygnaty:
TAK - konstytucja marcowa i kwietniowa (bardzo ograniczona);
TAK - nowela kwietniowa z 1989 r. (tylko do najważniejszych aktów prawnych, które miały być określone w ustawie, nigdy nie wydanej);
TAK - Mała Konstytucja z 1992 r. (zasada - kontrasygnata aktów prawnych prezydenta + lista kilkunastu prerogatyw, ale nie uznano w praktyce tego wyliczenia za enumeratywne, co poparł nie jednomyślnie TK);
w Konstytucji z 1997 r. - akty urzędowe prezydenta (pojęcie szersze niż akty prawne - wszystkie decyzje i działania podjęte przez prezydenta w okresie wykonywania urzędu), więc nie dot. aktów w formie ustnej. Wyjątki od zasady w art. 144 ust. 3:
stosunki prezydenta z parlamentem (1-8);
sprawy związane z powoływaniem i odpowiedzialnością rządu i ministrów (11-15);
powoływania innych organów państwowych (20-27);
tradycyjnych uprawnień głowy państwa (16-19);
tak by mógł pełnić funkcję arbitra, a prerogatywy te wychodzą poza zakres działań rządu;
zawsze udziela premier (umocnienie jego pozycji wobec prezydenta i innych członków RM), który ma pełną swobodę decyzji, a prezydent nie ma żadnych środków do wymuszenia jej;
w art. 144 ust. 2 zaznaczone, że bierze na siebie odpowiedzialność przed Sejmem, ale to mylące stwierdzenie, gdyż premierowi nie można wyrazić indywidualnego votum nieufności, a jedynie konstruktywne w stosunku do całej RM;
uzyskanie kontrasygnaty jest konieczną przesłanką ważności aktu, a wydanie go pomimo braku kontrasygnaty może stanowić naruszenie konstytucji;
KOMPETENCJE PREZYDENTA
relacje z pozostałymi władzami
funkcja arbitra → kompetencje związane z zorganizowaniem i personalnym składem władz oraz możliwości hamowania działalności tych władz;
stosunki z parlamentem → parlament nie ma wpływu na wybór prezydenta, a wobec urzędującego ma tylko możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej. Uprawnienia prezydenta wobec parlamentu:
organizacyjne - zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszych posiedzeń izb, ale podporządkowane terminom wyznaczonym przez konstytucję;
inicjatywne - inicjatywa ustawodawcza, zarządzenie referendum za zgodą Senatu;
hamujące - veto ustawodawcze, wniosek do TK w ramach kontroli prewencyjnej lub następczej, rozwiązanie sejmu w enumeratywnie wyliczonych przypadkach;
komunikujące - orędzie (wystąpienie prezydenta na forum sejmu, senatu, ZN, komunikujące stanowisko w jakiejś sprawie), którego powaga podkreślona jest koniecznością niezwłocznego włączenia go przez Marszałka Sejmu do porządku obrad i nie przeprowadzaniem debaty nad nim;
stosunki z rządem → wyraźny rozdział kompetencji prezydenta i rządu, a prezydent nie dysponuje możliwościami wpływania na politykę rządu, a w praktyce kształt stosunków zależy od układu politycznego i dobrych obyczajów do których należy informowanie prezydenta o istotnych sprawach funkcjonowania rządu (prezydent może mieć swojego przedstawiciela w posiedzeniach RM);
szerokie uprawnienia w procesie powoływania RM, które osłabiane są w razie istnienia stabilnej większości w sejmie;
dokonywanie zmian (na wniosek premiera) w składzie urzędującego rządu;
brak środków egzekwowania odpowiedzialności rządu przez prezydenta, a jedynie może złożyć wniosek do Sejmu o pociągnięcie premiera/ministra do odp. konst., tylko w razie złamania przez nich prawa;
ograniczone możliwości oddziaływania na prace rządu, min. poprzez Radę Gabinetową - RM pod przewodnictwem prezydenta zwoływana przez niego w sprawach szczególnej wagi, ale jest to jedynie pole dyskusji, gdyż RG nie przysługują kompetencje RM oraz poprzez podejmowanie rozstrzygnięć w sprawach zagranicznych i obronności (ale w znacznym stopniu okrojone);
stosunki z władzą sądowniczą → ze względu na zasadę niezależności i niezawisłości prezydent nie ma prawa wpływać na orzecznictwo, a jedynym wyjątkiem jest prawo łaski (nie dot. skazanych przez TS), ale ma szerokie uprawnienia organizacyjne w stosunku do tej władzy:
powołuje sędziów (z wyjątkiem TK i TS) na wniosek KRS (w której ma 1 przedstawiciela);
powołuje Prezesa i Wiceprezesa TK, Pierwszego Prezesa SN, Prezesa NSA spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenia ogólne tych sądów;
określa tzw. przeliczniki wynagrodzeniowe dla poszczególnych grup sędziów;
sprawy stosunków zagranicznych
sprawy ogólnego kierownictwa w sprawach zagranicznych należą do RM, więc uprawnienia prezydenta w tym zakresie są wyjątkami od zasady i zawsze muszą mieć wyraźną podstawę konstytucyjną;
szczególnie ważne jest postanowienie art. 133 ust. 3 - prezydent w zakresie polityki zagranicznej współdziała z premierem i właściwym ministrem, co nakłada obowiązek dążenia do kompromisów i nie podejmowania działań nie uzgodnionych z premierem i MSZ, ale jednocześnie Konstytucja określa prezydenta jako najwyższego przedstawiciela RP oraz reprezentanta w stosunkach zewnętrznych, powierzając mu zadanie stania na straży suwerenności i integralności terytorialnej państwa;
kompetencje prezydenta można podzielić na 4 grupy:
reprezentowanie państwa w stosunkach zagranicznych - składa państwowe wizyty i w kraju przyjmuje delegacje najwyższego szczebla, z czym wiąże się prowadzenie rozmów i negocjacji, podpisywanie deklaracji, komunikatów, apeli → praktyka bogata, pełna konfliktów i Kwaśniewskiego i Wałęsy z rządem na tym tle,
podejmowanie decyzji personalnych - mianuje i odwołuje przedstawicieli RP w innych państwach i org. m. (konieczna kontrasygnata, a w praktyce ważna rola też sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych), przyjmuje listy uwierzytelniające i akredytujące przedstawicieli dyplomatycznych;
ratyfikacja i wypowiadanie umów międzynarodowych;
postanawianie o stanie wojny - kompetencja zastępcza do Sejmu, gdy ten nie może się zebrać na posiedzenie, a spełnione są przesłanki dopuszczające wprowadzenie stanu wojennego (zbrojna napaść na RP lub obowiązek wspólnej obrony wynikający z u.m.) + konieczna kontrasygnata;
ratyfikacja to ostateczne potwierdzenie w imieniu państwa u.m. już zawartej przez RM, stanowiąca konieczny warunek nabrania przez nie mocy prawnej, tradycyjnie należąca do kompetencji głowy państwa.
umowy dot. spraw z art. 89 i 90 K. oraz wg uum także inne u.m., które przewidują wymóg ratyfikacji, a szczególne okoliczności to uzasadniają;
ratyfikacja pozwala na opublikowanie u.m. w Dz.U., staje się częścią krajowego porządku prawnego i można ją bezpośrednio stosować;
dokonanie ratyfikacji jest prawem, a nie obowiązkiem prezydenta i choć wymaga kontrasygnaty i czasem ustawy parlamentu, to prezydent może odmówić ratyfikacji lub odłożyć ją na wskazany przez siebie termin, może również zwrócić się do TK o kontrolę prewencyjną;
uum - ustawa o umowach międzynarodowych;
sprawy obronności i bezpieczeństwa państwa
choć sprawy ogólnego kierownictwa i odpowiedzialności za bezpieczeństwo wew. i zew. należą do RM, to Konstytucja przyznaje prezydentowi pozycję najwyższego zwierzchnika Sił Zbrojnych, ale z zastrzeżeniem, że w czasie pokoju zwierzchnictwo to sprawuje MON, więc funkcja ta ma wymiar symboliczny, choć daje mu prawo do informacji i konsultacji. W tym celu prezydent powołuje Radę Bezpieczeństwa Narodowego (RBN), jako organ doradczy w zakresie bezpieczeństwa wew. i zew.;
mianuje szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców rodzajów sił zbrojnych (+ kontrasygnata);
nadaje pierwszy stopień oficerski i stopnie generalskie, na wniosek MON;
w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa:
może w zastępstwie Sejmu wprowadzić stan wojny;
mianuje i odwołuje na wniosek premiera Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych;
na wniosek premiera może zarządzić całkowitą lub częściową mobilizację oraz użycie sił zbrojnych do obrony państwa;
uprawnienia dot. stanów nadzwyczajnych: wojennego i wyjątkowego - wprowadza prezydent na wniosek RM i następnie przedkłada Sejmowi;
stanowienie prawa
bardzo skromne kompetencje w zakresie prawa powszechnie obowiązującego → jedynie art. 234 → gdy w okresie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie prezydent na wniosek RM (+kontrasygnata) wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie:
ograniczenia wolności praw;
zasad wyrównania strat majątkowych wynikających z w/w ograniczenia;
powinny odpowiadać stopniowi zagrożenia i zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa;
powinny być przedstawione do zatwierdzenia na najbliższym posiedzeniu Sejmu;
akty podustawowe:
rozporządzenia i zarządzenia na zasadach ogólnych (art. 92 i 93);
postanowienia - dla realizacji konstytucyjnych kompetencji, np. zarządzanie wyborów parlamentarnych;
możliwości wpływania na prawodawstwo:
prawo inicjatywy ustawodawczej;
prawo weta ustawodawczego;
wniosek do TK o kontrolę następczą i prewencyjną;
kompetencja do ratyfikacji u.m.;
tradycyjne kompetencje głowy państwa
kompetencje specyficzne, których nie da się powierzyć innemu organowi, nie niosące ze sobą treści politycznych, ale będące przejawem władzy państwowej; stanowią prerogatywy prezydenta:
prawo łaski;
nadanie obywatelstwa polskiego i wyrażenie zgody na zrzeczenie się go;
nadawanie orderów i odznaczeń;
też działania pozaprawne związane z funkcją głowy państwa jako reprezentanta - wizyty, odwizyty, kontaktu z różnymi środowiskami;