Jak już zostało powiedziane, bezpieczeństwo jest kategorią wieloaspektową, stąd tak liczne jego ujęcia i definicje. Jeśli chodzi o kryteria, to również mamy ich kilka.
W literaturze występuje tendencja postrzegania bezpieczeństwa kryteriach: podmiotowym i przedmiotowym.
Według kryterium podmiotowego, możemy wyodrębnić bezpieczeństwo indywidualne, grupowe, narodowe, międzynarodowe. Podmiotem bezpieczeństwa mogą być jednostki mające własne interesy, cele i dążenia, albo różne grupy społeczne, narody lub społeczności międzynarodowe. Generalnie, podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek, traktowany jako jednostka społeczna, a także jako określona zbiorowość społeczna. W ujęciu podmiotowym, bezpieczeństwo może więc dotyczyć :
Człowieka, jako jednostki ludzkiej, posiadającej system właściwych sobie wartości, które z jego punktu widzenia wymagają ochrony;
Grupy ludzi o różnej skali wielkości, począwszy od rodziny, a na społeczności międzynarodowej kończąc;
Sformalizowanych i terytorialnie rozpoznawalnych struktur, tj.: gmina, powiat, województwo, państwo
Stanu, stanowiącego wartość społeczną, ekonomiczną, ustrojową, religijną.
W przypadku, gdy rozpatrywanym podmiotem jest państwo (naród, organizacja), uważa się, że bezpieczeństwo jest stanem, w którym podmioty uznają brak występowania groźby ataku militarnego, presji politycznej czy nacisku gospodarczego, uniemożliwiających ich rozwój. Dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa takich podmiotów będzie polegało na tworzeniu optymalnych warunków wewnętrznego bezkonfliktowego rozwoju istotnych składników państwa (organizacji), oraz na eliminowaniu ewentualnych zewnętrznych zagrożeń, drogą takiego ukształtowania otoczenia zewnętrznego, które będzie sprzyjało harmonijnemu rozwojowi państwa (organizacji, systemu).
Widać więc, że bezpieczeństwo narodowe, ale też międzynarodowe kształtowane są w dwóch obszarach, które można też uznać za kolejne kryterium czyli: stosunek do obszaru państwa. Pierwszy z nich, bezpieczeństwo wewnętrzne - dotyczy zapewniania stabilności wewnętrznej podmiotu bezpieczeństwa; z kolei bezpieczeństwo zewnętrzne - dotyczy przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym. W warunkach globalizacji granica między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym jest rozmyta, a wiele zagrożeń trudno powiązać z określonym źródłem, jednak taki podział jest pożyteczny i występuje w literaturze. Uświadamia przede wszystkim, że dla zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego potrzebne są inne metody, formy i sposoby, niż dla zewnętrznego.
W aspekcie przedmiotowym, bezpieczeństwo jest definiowane jako spełnienie potrzeb stabilności bytowej, zapewnienia stanu posiadania, tożsamości i niezależności, istnienia, trwania oraz ochrony poziomu i jakości życia. Uwzględniając podmiotowy charakter jednostek i grup społecznych, bezpieczeństwo państwa obejmuje różne dziedziny działalności państwa, dlatego też z uwagi na kryterium przedmiotowe, można wyodrębnić różne jego rodzaje :
Bezpieczeństwo polityczne (ideologiczne)
Bezpieczeństwo militarne
Bezpieczeństwo ekonomiczne (gospodarcze, ekologiczne, finansowe, technologiczne, rolne)
Społeczne (socjalne, kulturowe, )
Waldemar Kitler stawia tezy o następującej treści: po pierwsze - wszystkie rodzaje bezpieczeństwa, wyodrębnione według kryterium przedmiotowego, mogą być postrzegane jako względnie odosobnione dziedziny bezpieczeństwa, lecz rozpatrywane z punktu widzenia podmiotu, jakim jest państwo; ich zakres będzie ograniczony zasięgiem wartości, potrzeb, celów i interesów bezpieczeństwa narodowego; Stwierdza, że błędnie się często przyjmuje się, że dany rodzaj bezpieczeństwa wynika z tego samego typu zagrożenia. Jest natomiast tak, że jakakolwiek przyczyna zakłócenia (źródło i jego skutek) funkcjonowania państwa, bytu i rozwoju narodowego oddziałuje bezpośrednio lub pośrednio na wszelkie lub niemal wszelkie dziedziny (rodzaje) bezpieczeństwa narodowego (w zasadzie działalności państwa). Dlatego zagrożenia powinno się rozpatrywać na wielu płaszczyznach i pod różnym kątem, aby ustalić wszystkie możliwe związki przyczynowo - skutkowe.
Trudno też jednoznacznie określić poszczególne rodzaje, dziedziny bezp., bo trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że są one ze sobą ściśle powiązane, a podstawę wzajemnych zależności stanową: podmiot bezp. (czyli państwo i jego instytucje, rynek, jednostka, społ.), wyzwania i zagrożenia oddziałujące wieloaspektowo na wszelkie przejawy chronionych wartości.
Bezp. polityczne jako rodzaj bezp. narodowego jest procesem obejmującym różnorodne działania w dziedzinie bezp. narodowego, których zasadniczym celem jest zapewnienie suwerenności (niezależ. Polit.) państwa i warunków niezakłóconego funkcjonowania podmiotów jego systemu politycznego, a jednocześnie stanem, w którym organizacje i instytucje uczestniczące w życiu polit.i organizujące te życie, mogą realizować swoje funkcje w sposób niezagrożony. U źródła zagrożenia tego stanu rzeczy znalazły się m.in. takie zjawiska jak: łamanie umów i prawa międzynarodowego, agresywne ideologie, agresja zbrojna i okupacja, dyskryminacja mniejszości oraz nieprzestrzeganie praw i wolności człowieka, nadużywanie władzy, nadmierna biurokracja itd.
Bezp. militarne z kolei to proces obejmujący różnorodne działania w dziedzinie bezp. narodowego, których gł. celem jest przeciwdziałanie zagrożeniom zewn. i wewn, mogącym doprowadzić do groźby użycia siły militarnej w celu opanowania terytorium i ogr.suwerenności państwa, a jednocześnie stanem uzyskanym w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed tymi zagrożeniami. U podstaw wolności od faktycznego użycia przemocy zbrojnej tkwi przeciwstawienie się czynnikom prowadzącym do groźby użycia siły czyli wszelka prewencja (środki zapobiegawcze: dyplomat., ekonom., milit., itp.) oraz przygotowanie się i przeciwdziałanie jej faktycznemu zastosowaniu (środki reagowania, interwencyjne). Do groźby użycia siły zbrojnej prowadzą np. niezażegnane spory międzynarodowe i wewnętrzne, powstałę na tle konfliktów etnicznych, terytorialnych czy dążeń do suwerenności; konflikty zbrojne w bezpośr.sąsiedztwie państwa niezaangażowanego; fanatyzm religijny, zorganizowana działalność przestępcza; niedemokrat.i słaby system władzy; zbrojenia i nadmierna rozbudowa sił zbrojnych itd.
Bezp. ekonomiczne to kolejny rodzaj, wyrastający z ogólnego bezp. państwa i z nim związany. Podobnie jak bezpieczeństwo państwa, różnie bywa definiowane. Najczęściej jest określane jako:
Zdolność systemu gosp. (państwa, grupy państw, regionu, świata) takiego wykorzystania wewnętrznych czynników rozwoju i międzynarodowych współzależności ekonomicznych, by zagwarantować w miarę niezagrożony rozwój
Wypadkowa czynników rozwoju gospodarczego i ograniczających go barier, tkwiących we wszystkich czynnikach jego kształtowania
Bilans potrzeb rozwojowych i możliwości ich zaspokojenia i inne.
Wskazuje się na następujące powiązania bezp. ekonomicznego:
Z przyszłością - niestety niepewną co do rozwoju, co oznacza że trudno przewidzieć wystąpienie w przyszłości niekorzystnych sytuacji
Ze specyfiką wyznaczaną przez takie czynniki, jak: obszar danego państwa, jego siła ekonomiczna, rozwój naukowo - techniczny, międzynarodowe stosunki gospodarcze
Z wyróżnieniem w jego obszarze płaszczyzny społ-gosp (El. Polityczne, ekonom., socj.i ekologiczne) oraz wojenno-ekonomicznej (zawierającej el. Milit. I obronne) tworzących jednocześnie różne konfiguracje.
Płaszczyzna społ-gosp. odnosi się do wymiaru państwa, regionu, kontynentu jak i całego świata; w wymiarze państwowym chodzi o cel, jakim jest rozwój gospodarki i powiązań międzynarodowych co zagwarantuje stabilność funkcjonowania oraz odporność na zagrożenia i destabilizację systemu społ-politycznego.
Płaszczyzna obronno-wojskowa bezpieczeństwa ekonomicznego to zdolność systemu gospodarczego państwa do efektywnego przeciwstawiania się zewnętrznej ingerencji ekonomicznej oraz w miarę niezagrożonego rozwoju potencjału obronno-ekonomicznego i funkcjonowania różnych modeli gospodarki obronnej. (pokojowa,wojenna,pogotowia woj.)
Z szerokim zakresem występowania - od państwa, regionu, kontynentu po cały świat. Są to coraz wyższe szczeble, gdzie pierwszy z nich, bezp. ekonomiczne państwa to taki stan rozwoju krajowego systemu gosp, który zapewnia wysoką sprawność jego funkcjonowania przez należyte wykorzystanie wewnętrznych czynników rozwoju.
Bezp.ekonomiczne regionu to stan systemu gosp. wyróżnionej grupy państw, gdzie liczy się potencjał każdego z nich i wspólne działania na rzecz poszczególnych gospodarek narodowych. Bezpieczeństwo ekonomiczne kontynentu to stan systemu gospodarczego danego kontynentu, który normalizuje w jego obszarze stosunki ekonomiczne itp., podobnie jest z światowym bezp. ekonomicznym.
Z wszelkimi zagrożeniami - obecnymi i przyszłymi (np. przestępczość gospodarcza, niestabilność na międzynarodowym rynku walutowym, deficyt budżetowy, czarny rynek, dysproporcje rozwojowe, utrudniony dostęp do surowców i inne)
Można też wyodrębnić grupy szczegółowe bezpieczeństwa ekonomicznego, jak: bezp. socjalne, surowcowe, energetyczne, żywnościowe, ekologiczne
Bezpieczeństwo społeczne obejmuje różnorodne działania (środki) w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, których gł. celem jest przetrwanie, dobrobyt oraz zrównoważony rozwój społeczeństwa, poprzez zapewnienie wysokiej jakości życia obywateli, rodziny i osób wymagających szczególnej troski, ich warunków bytowych, pracy, wypoczynku i dostępu do dóbr powszechnego użytku, a także przeciwdziałanie bezrobociu, rozwarstwieniu społecznemu i konfliktom społecznym. Społeczeństwo stanowi podstawę istnienia i rozwoju każdego państwa, a co za tym idzie - niemal każde z nich zabiega przynajmniej o niezbędne minimum poziomu życia obywateli z uwzględnieniem podstawowych jego wyznaczników, takich jak: ochrona zdrowia, dostęp do nauki (choćby nawet limitowany), prawo do wynagrodzenia za pracę, pomoc socjalna, dostęp do wypoczynku. Z tego też względu tradycyjnie pojęte bezpieczeństwo społeczne postrzega się przez pryzmat minimum zabezpieczenia socjalnego.
Bezpieczeństwo ekologiczne to proces obejmujący różnorodne działania w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, których gł. celem jest zachowanie równowagi środowiska naturalnego, czyli ogółu elementów przyrody ożywionej i nieożywionej, w stanie niezakłóconym, niezbędnym dla sprawnego funkcjonowania człowieka, jego życia, zdrowia i mienia, przez spójne i łączne zarządzanie dostępem do zasobów środowiska oraz likwidację i zapobieganie powstawaniu negatywnych dla środowiska skutków działalności człowieka, jak i racjonalnym użytkowaniem zasobów przyrodniczych. Do najważniejszych obszarów działania należą: ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody (ochrona przyrody i krajobrazu, ochrona i zrównoważony rozwój lasów, ochrona gleb, ochrona zasobów kopalń i wód podziemnych, biotechnologia i organizmy zmodyfikowane genetycznie); zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii (materiałochłonność, wodochłonność, energochłonność i odpadowość gospodarki, wykorzystanie energii odnawialnej, kształtowanie stosunków wodnych i ochrona przed powodzią); poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego (jakość wód, zanieczyszczanie powietrza, gospodarowanie odpadami, chemikalia w środowisku, poważne awarie przemysłowe, oddziaływanie hałasu, oddziaływanie pól elektromagnetycznych, promieniowanie jonizujące) oraz przeciwdziałanie zmianom klimatu.
Stosując kryterium przestrzenne wyróżniamy:
Bezpieczeństwo lokalne Bezpieczeństwo lokalne obejmuje tylko część terytorium państwa i społecznej wspólnoty, na danym terytorium.
Bezpieczeństwo regionalne-> odnosi się do zagrożeń i przeciwdziałań wobec nich występujących w danym regionie; jest to przede wszystkim ochrona systemu stosunków wzajemnych państw regionu przed zagrożeniami destabilizacji sytuacji, kryzysami, konfliktami zbrojnymi i wojnami o charakterze regionalnym; istotne są tutaj organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, jak UE, NATO.;
bezp. subregionalne - Podobnie definiowane ; Dotyczy obszaru mniejszego niż region, np.: Europy Środkowej, regionu Morza Bałtyckiego
Bezpieczeństwo globalne (światowe) -> to zdolność zapewnienia rozwoju cywilizacji światowej, przeciwdziałania i zapobiegania katastrofom naturalnym w wymiarze globalnym oraz ochrona systemu wzajemnych relacji społeczności światowej przed destabilizacją, kryzysami, konfliktami zbrojnymi i wojnami. Możemy więc przyjąć, że bezpieczeństwo globalne polega na zapobieganiu, przeciwdziałaniu i zwalczaniu (likwidacji) zagrożeń dla żywotnych interesów planety traktowanej jako jedność i całość.
Przyjmując jako kryterium sposób zapewnienia bezpieczeństwa przez państwo lub zorganizowania instytucjonalnego, wskazuje się na:
Rozwiązania indywidualne (państwowe samodzielne)
Kooperatywne (oparte na porozumieniach bilateralnych lub multilateralnych i współpracy, np. Umowa pomiędzy Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Rządem Republiki Czeskiej o wczesnym powiadamianiu o awarii jądrowej oraz o wymianie informacji na temat pokojowego wykorzystania energii jądrowej, bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej z 27.09.2005)